Магтымгулы / чепер-публицистик ойланма

МАГТЫМГУЛЫ

Мениң гошгуларым суратларым билен дең дөрейәр, бу мениң өз дүнйәгарайышым билен баглы ягдай... Магтымгулының ынсан болмак барадакы пикирлеринден етен тәсир.

• Ким сен адам?!

Сораг...
Кимдир саңа ынсан дийип ат гоян
Аслың хайсы чөпден, хайсы махлукдан
Ким назаркерделер йүзүңе чүфләп
Ничерәк пай етен хакдан-хукукдан

Гиҗелериң сораг гүндизлең совал
Гүманларың хасабы ек саны ёк
Нечүн мүңләп дүнйе гурсага сыгяр
Сен нәмүчин мүң бир дүнйә сыгаңок

Нечүн өз дилиңде җигер паралап
Гөвүн дийип сөз ачаңда хер гезе
Нәмүчин өз ковумдашың ынсана
Геп дүшүрибилмән боляң көкенек

Нечүн дулда язан дестерханыңы
Дузың иен даш ишикде геңлейәр
Он лерегне гоҗа туда япланып
Сырың яйсаң нечүн йүкүң еңлейәр

Җогап:
Белки өмүр атлы сырлы еда мен
Сепгидинде хүвди билен җыназаң
Я асырлаң аршв етен дады мен
Хупбатындан гүнәлең хем җезалаң

Я мейлисханалаң арзыманы мен
Я шалара пешгеш бир сахыпҗемaл
Я-да туг гөтерен җуван серкердәң
Шехит гөзлерини сыпалан шемал

Белки Исгендериң зүлпүни сыпан
Сертарашың дарагында күмүш мен
Я-ла элендирип итгыран сәхраң
Зүлкарнайын-дийип сайран гамыш мен

Велилик сатмавер хыялбент гөвүн
Белики сен олары хичисем дәлсиң
Бир гошавуч умыт билен югрулуп
Эйи етен бир янавуч Хыял сен...

• Мениң Магтымгулы- Пырагының дөредиҗилигинден алан тәсирлерим

Түркменистаның халк худоҗниги Якуп Аннануровың “Магтымгулы халк арасында” атлы картинасыны сынлап, Магтымгулының мешхур “Бир дөвлете гуллук этсек бәшимиз” диен гошгусының әхеңини айдың дуймак боляр. Бу картинада, адындан белли болушы ялы Пырагының халк көпчүлүгине гарап, гошгы окап отуран пурсады беян эдилйәр.
Композицияның меркезинде ымыклы җайлашып, җошгун билен төверегиндәки адамлара йүзленйән Магтымгулының кешби манысы боюнча, хаса-да тәсирли тапылан образдыр. Гошгуда агзалан түркмен тирелериниң векиллерини, өзлерине махсус эгин-эшикде суратландырмак билен худоҗник, шол дөврүң ве адамларың ынандырыҗы кешбини дөретмеги башарыпдыр. Магтымгулының хер сөзүни, хер бир херекетини небисевүрлик билен сынлап, гошгы диңләп отуран адамларың йүз-гөзүнде Магтымгулы–Пырага болан ынамы-сарпаны гөрмек боляр. Саман суваглы эйваныңы долдурып отуран мәрекәниң яшулысы-яшкичиси имисамалыкда улы үнс билен Пырагының пәхим-пайхасына майыл болуп отырлар. Эйваның ачык ганатындан дүшйән гүнүң кесе шөхлеси, бәри янда отуран башы ёмут тахылы кишиниң, гапдалындакы кесе гарап отураның, төрде отуран эпей яшулыныңам, аңырракда көлегә дувланып отуран адамларыңам назарының ой-пикирден пүре-пүрлиги, бу ерде бипервай адамының ёкдугыны аңладяр. Хат-да умумы мәркеден үзңерәк, бассырманың гирелгесииде отуран етгинҗек огланам, даш ишикде дивары пеналап дуран эли гүйзели гызың кешби-де умумы композиция саз ялы дүзүлип, Пырагының пәхим-пайхасының адамлары бирлешдирйән тәсирли гүйчдүгини гөркезйәр. Түркмениң рухы даянҗы, Магтымгулы-Пырагының бу кешби, Якуп Аннануровың ылхамы билен дөрәп, халкымызың медени-тарыхы горуна өврүлен ишлериниң биридир.

Магтымгулы-Пырагының ынсанпервер пәхим-пайхасының, күлли адамзада дегишли рухы хазынадыгы икучсыздыр. Шонуң билен бирликде, гиң яйравлы дини, ылмы ве философики таглыматларың манысыны дөрт сетире сыгдырып, түркмен дилинде халк көпчүлүгүне дүшүндирип биленлиги үчин Пырагының орны ве сарпасы мүдүмүликдир... Әхли бабатда халкың йүзүниң тувагы болан Магтумгулы барада айдылян сөзлерем нетиҗели болмалыдыр.

Сергездан хыялым серхеде сыгман
Сейран эдип Хорасаны, Ырагы
Гелип дүшди бееванда гүзере
Сакасында йүз әлемли Пырагы
Отыр пайхас пайлап якына-яда
Гөвнүм гөкде гөврәм ерде авара
Телвас эдип шол гүзерден ганмага
«Сәхерлер дем чекен дервүшлер» биле
Айланып дүнйәни паю-пыяда
Етсем хузурына мен арзувзада...

• “Магтымгулы дийип адым тутсалар”

Догруданам, Магтымгулы дийленде, түркменде оны танамаян ёкмукан диййәрин. Йөне, онуң кимлигини велин билйән адам ёк. Гең ягдай... Адам сөз билен дүшүндирип болмаян затлары гудрат –дийип кабул эдйәр. Магтымгулы-Пырагыны халк тарапындан гудрат хөкмүнде кабул эдилмеги хем бу дүшүнҗеден кән бир даш дәл ялы гөрүнйәр…

Пырагы гең ыкбаллы шахсыет... Ол чылшырымлы дөвүрде, сада түркмен дүзгүнли обада яшап, адаты ынсан беденине сыгдырылан рухы керамата меңзейәр. Чүнки, бу бейик шахсыетиң ыкбалы, дурмушы, дөредиҗилик ёлы, онуң билен гатнашык саклан дөвүрдешлери барада ылмы тайдан өвренилен маглумат ёк. Магтымгулының шыгыр диваны илкинҗи гезек 1946-нҗы йылда чапдан чыканам болса, шондан бәри онуң өмүрбеянына гошулан сувутлы япышалга ёк. Магтымгулы хакдакы гүррүңлериң көпүси такмынылык билен айдылан чаклама. Элбет-де, онуң өз гоюп гиден эдеби мирасындан башга даянара такык маглуматың ёкдугы лапыңы кеч эдйәр. Хер сөзи, хер сетири бир ылмы диссертасиялык рухы халыпаны чинтгәп-чингәп өвренмели вагты, абадан юрдумызда шу гүн үнс берилмели ягдаймыкан диййәрин. Чүнки, халкың эдеби мирасы дийиленде, түркмен үчин Магтымгулыдан мөхүм нәме болуп билер!? Элбетде бу сөзлер, халк көпчүлүги үчин дүйпли чөзгүдүне гарашып ятан ил бәхбитли меселе барада.

Магтмгулы барадакы шу хили пикирлер ислесең-ислемесең иңкисли ойларың үстүнден элтйәр, Себәби, хер гечен несили ортача 60-70- яшдан хасап эдиленде, биз билен Пырагының арасында бары-ёгы 3-4 аркалык мөхлет ятыр. Ол, тарых хасабы билен уҗыпсыз дийилйән вагт. Өз дөврүнде улы иле, онданам аңырраклара белли болан гуманист шахыр, философ, дана киши барада халкың арасында ылмы маглуматың азлыгы, докузы дүзүв, өзбашдак дөвлет болуп отыркак, дереҗәмизе гелишмейән ягдай дийип хасап эдйәрин.

“Ятса-турса хыялындан чыкармаз,
Хайсы ише майыл болса адамзат”

Белли-белли себәплере гөрә, Магтымгулы өз парасатлы поэзиясы билен мениң дурмушымда хас ир пейда болансоң, мениң ой-пикирлерим, гошгулардыр чекен суратларым, онуң чылшырымлы дүнйесине дүшүнмек исләп, эден гөзлеглеримиң нетиҗеси болмалы.
Элбет-де, “себәпсиз чөп башы гымылдамаз” дийилени ялы. мениң Магтымгулы билен гызыкланмагыма, кәбир вакалар себәп болупды. Бир гезек какам, Магтымгулының парс дилинде овадан суратлар билен безелен китабыны алып гелипди. Ол непис безегли, салдамлы китап, өймүзде пейда болалы бәри, хер гезек элиме алып суратлары сынламда, хем бегенердим, хем гынанардым, Себәби, мен оны окап билемокдым. Йөне, “агтаран тапар” - дийлиши ялы, ыхлас этсең чыкалга тапыляр экени. Эйран дөвлетиниң илчиханасында, фарс дилини өвренмек ислейәнлер үчин сапак берйән меркезиң бардыгыны эшиден гүнүм, мен шол меркезе язылып, хезил эдип парс дилини өвренмәге башладым. Белки, бу чылшырымлы өврүмлери бейик Пырагының рухы маңа салгы берендир. Хакыкат билен хыялың кәбир оюнларына мен шиндизлерем дүшүнмән йөрүн.... Йөне, хениз алты-еди яшларымда, Магтымгулының дөредиҗилигине мени хас башга бир зат майыл эдипди. Муңа бизиң машгала дүзгүнимиз, какамың улы гүмралык билен сурат чекиши, онуң даш-төверегиндәки дөредиҗилик адамларының гүррүңлери, белли бир дереҗеде итерги бердимикән диййәрин. Хасам, какамың Магтымгулы, Кемине ялы нусгавы шахырларың портретлеридир, әхмиетли тарыхы картиналары язанда, дост-ярлары билен маслахаты, менде сунгата, умуман дөредиҗилиге болан билесигелиҗилиги ир ояран болмалы.
Бу бабатңа мен, Магтымгулы билен баглы кәбир ягдайлары ятлап гечесим гелйәр.

• "Mагтымгулы озал өзүң дүзетгил"

Шу сетирлери селҗерип, Магтымгулының өз пикир-ниетиниң дигерсиз саплыгына җуда гөвни етен адам боландыгына ынам дөрейәр. Чүнки, өзүни көпчүлүгиң өңүнде, өзгелере гөз этмәги, диңе, рухы эпей киши ыгтыяр берип билйәндир...
Хавва, ховлымызда какамың салан үч отаглы иш уссахана-җайының гапысы. гиҗе-гүндиз диен ялы адамлыды. Сурат чекмек үчин оңайлы болан, депеси айна гүммезли ол җай ягтыды, овадан ве өзүне чекиҗи сырлыды. Гирелгедәки гиң отагың бир диварыны тутуп дуран агач секиде, энемиң сеплән гурама ёрганчасының үстүнде үмсүмҗе отуруп, какамың ишлейишини-ак чарчуваның йүзүнде ёк ерден дөрейән кешплери сынлардым. Басдаш доганларым эркек оглан болансоң, оларың гүйменҗесем башгады. Мен велин гүн ырман эдил ише гатнан ялы уссахана гелердим. Маңа ол вагтлар:” гелйәң-гидйәң”- диййәнем ёкды. Дүрли реңклериң ысы сиңен уссахана, мениң үчин шу гүне чен, җадылы дүнйелигине галыпды. Гөвнүме болмаса, хәли-хәзирем, маңа шол реңлериң ысындан якымлы зат ёк ялы...

Ине, бу картина алтмышынҗы йылларың башында дөредилен иш болмалы. Эҗем дагының эзберлик билен эден гүлли кечеси дүшелен секиниң үстүнде, ики дызымы гуҗаклап, чугутдурып отуршыма, шу әпет картинанаң хер дашының, хер чогдам отуның дүрли реңклер билен гөврүм ясап, дөрейишине, мен чагалыкдан белетдим. Хыялбент гөвнүмиң шу даг ёдасы билен ничеме гезек хо-ол алыслара айланып чыкандыгыны велин, диңе Ярадан билйәрмикән диййәрин.
Ол махаллар мениң чага аңым, бу бейик ынсаның дана кешбине баха бермекден эҗиз гелерди. Имисама үмсүмликде, чалаҗа шыбырдашян үзүм япракларының ыгшылыдысы хем-де какамың кәмахал чуңңур дем алышы.чалаҗа эшидилер дурарды. Нахар вагты, я-да уклап галамда, мени “иш еримден” гөтерип алып гидйәнлиги-де чалаҗа ядымда...
Өзболушлы хәсиетим мени мыдама кын меселәниң чөзгүдүни гөзлемек, сырлы гөрүнен задың аңырсына етмек ялы угурлара итерип гелйәр.
Хавва, чагалыкда етен тәсир, соңра адамың бүтүн өмрүне ядында галяр.

Шо дөвүрлер какамың дост-ярларының пикир алышмага ховлымыза йыгнаняндыклары барада өңлерем агзап гечипдим. Ол хили сөхбетдешлигиң дөредиҗилик адамсы үчин зерурлыкдыгына, мен хас соң дүшүндим. Чүнки, чуң соватлы пикирдешлериң бар еринде, бейик максатларың, бейик эсерлериң дөрәп билйәндигине, какамың шол дөвүрлер дөреден гайталанмаҗак аҗайып ишлери айдың субут эдйәр…



Магтымгулының бүтеви дөредиҗилиги адмың ынсан болмагына багышланан дүзгүннама дийсек, ялңыш болмазды. Адамың җемгыетде тутян орны барадакы пайхаслы пикирлери, белли бир дереҗеде мениң ылым билен мешгулланмагыма хем эсас берендигини белләсим гелйәр. Адам хәсиети, ынсан гатнашыклары, адам билен җемгыетиң, җемгыет билен дөвлетиң арабагланышыгына дегишли тема, мениң үчин мыдама эхмиетини йитирмән гелйәр. Элбет-де, дүнйә тарыхында пайхаслы-пәхимдарлар азлык этмесе-де, адамың шахсы дереҗесини ачмакда, Пырага махсус ичгинлиге аз душуляр. Шейлелик-де, мен көп затлары өлчерип-дөкүп, том-том китапларың ичинден гечип, ахырын, Магтымгулыны онуң өз дөредиҗилигинден, ягны, ынсаның ынсанлык борҗуны, онуң даш-төверегине, шол бир санда ватанына болан гарайышыны, Пырагының пәхим-пайхасындан тапдым дийсем хакыката лайык боларды. Пырагыны онуң өзүнден артык сөз билен беян этмегиң мүмкүн дәлдигине дүшүнип, сөзүмүң етмейән ерини суратлар билен долдурып, онуң өз беян эден, чылшырымлы өмүр сепгитлерини мен шу хили дарагтларың үсти билен хәсиетлендирмек иследим. Элбет-те булар өз гөвнүмиң талабы билен дөрән зерурлык болмалы...

• Пырагының дүнйеси мениң гөвнүмде

Даргатлар... Тебигы нәрселериң арасында, ынсана иң якыны, иң меңзеши дарагтмыкан диййәрин. Олар Пырагының тарып эден мертебели, мерт кишилери ялы дик дуруп, эпилмән яшаярлар. Миве-несил гетирип, өрңәп-өсйәрлер. Даш-төверегиң бәхбиди үчин өмрүни сарп эдип ягшылыкда ятланярлар. Хава, Дарагтлар өмрүни паявланларындан соңам, ил бәхбидине сиңип гидйәрлер.
Бу бабатда, “Барлы агаҗың башы ашак”, “Дарагт мивеси билен белли, адам пишеси билен” ялы яңзытмач-меңзетмелерем төтәнликден дөремедимикән диййәрин...

• “Кәмил тапсаң гой ёлунда башыңы”

Кәмил гөзләп сөкдүм якын ырагы
Сенден дуры, кәмил гүзер тапмадым
Бейиклең ичинде белент Пырагы
Бакы рухуң дирилиги хакмыдыр.

...Хер гезек Магтымгулының эсерлерини сахаплап чыкамда, шу гүне ченли Магтымгулы ким!?- диен сораг калбымдан гитмейәр. Ол бир гөрсең-ә, өз дөвүрдешиң билен сөзлешйән ялы хемме зат ап-айдың, бир гөрсеңем пикир гирдабындан чыкалга тапман хопугярсың. Бу тәсир, Пырагының өз гөвнүне сада хем чылшырымлы рухы сыгдырып биленлигинде дөрейән ягдай болмалы. Онуң җүмлелерине аралашдыгыңча, эсерлере сиңен рухы гүйҗүң, саңа-йигрими биринҗи асырың адамсына етирйән тәсирини дуйярсың. “Рух мүдүмилик”- дийилен хакыката гөз етирйәрсиң!..
Догрудан хем Пырагының ынсанпервер пайхасы үчин мөхлетем ёк, мензилем ёк, месгенем...Ол хер несил үчин өрән дөвребап ве түркмен үчин җуда мөхүм йөрелеге...

• “Магтымгулы сөзүм хакдыр”

Магтымгулының эдеби мирасында сөзе өрән улы орун берилендир. Ол адамың өз сөзүне болан гарайшыны ннчелик билен селҗерип, адамың ынсанлык дереҗесини, онуң сөзи билен өлчейәр. Шол берилен орна сер салып, өзүмизи нәхили алып бармак барада әгирт улы рухы голланма гоюп гидендигине гөз етирмек боляр. Ол сыпайы өвүт-несихатларың орун алмадык еринде, ярамаз хәсиетли, халыс күтеклери “Сөз манысын аңмаз адам, бир гуйруксыз ите меңзәр” я-да “Ол йигитлер адам тилли хайвандыр, ширин сөзи мылакаты болмаса” диен ялы җанагырлы сөзлер билен язгаряр. Чүнки, Пырагы, гошгуларының үсти билен, сөз-Келам-ул-Аллах, ягны сөз Алладандыр, Ярадан ынсаны сылап оңа зыбан берендир. Сөзи харламак Алланың пегешини харламакдыр-дийип, өз гөрелдесини бизе мирас гоюп гидипдир.

Maрал Аннанурова "Мазмуның манысы"

“Пырагы гөвнүмүң гүманы гитмез”

Болуп гечйән затлары, өз мертебесине махсус пәхим-пайхас билен селҗерип, баха бермек Пырагының дөредиҗилигиниң өзени болуп дуряр. Магтымгулы “гөвнүмүң гүманы гитмез”- диймек билен адамы хер бир зада ыңдармалык, көре-көрлүк билен йыкылман, ойланып, селҗерип нетиҗе чыкармагы үндейәр. Йөне, дурмушың, ыкбалың өз дүзгүни-шерти бар. Ынсан гөвнүниң болса өз ислеги бар. Ислег билен шертлериң мыдама саз гелмейәнлиги ынсан гөвнүнде чапраз дуйгуларың дөремегине гетирйәр. Эркиниң етмейән халатында, ыгтыярсыз галан адамы, Магтымгулы соватлы адам хөкүмүнде: “ Бу дүнйәң малына солтандыр шадыр. Кысматына кайыл болса адамзат” дийип, рухы гайрата даянмага чагыряр. Аслында, Пырагының дөредиҗилигиниң аграмлы бөлеги, ынсаның рухы-ахлак дереҗесини көпчүлиге дүшүндирмәге багышланандыр Хат-да, ол дөвүрлер үчин ховатырлы. дини дүшүнҗелере гезек геленде-де, ол ил гөзи үчин “пыланы” болҗак болянлары “Элипден шерменде гуры селлелер, Астын-үстүн арап хатын, нәбилсин”, я-да өз бәхбиди үчин хиле-пирим билен ёл алянларың “Намарт өз достуна хиле гетирмиш” диен ялы сетирлер билен айбыны ачяр. Пырагы мертебели-дереҗели адам болмагың сап хәсиетлерини бирин-бирин санап, ыңдарма-наданлыгың, гүвгитдилигиң халк болмага улы зыяндыгыны, ягша-ямана акыл етирмек үчин совадың, аң-пайхасың зерурлыгыны ныгтаяр. Бу бабатда, Пырагы “Билмедим” диен гошгусыны тутушлугына аң-пайхаслы селҗермә багышлап. онуң үсти билен дүнйә акыл етирмәге чалшандыгы дуюляр.

Марал Аннанурова "Чэксизлик"

Дүнйе... Кәмахал ол мениң гөвнүме сораг-җогап умманы болуп, адамларам шол сораглара җогап агтармага геләен ялы дуюляр. Кә сораглара җогап тапянам ялы... Аргынлыгың җогабы укы, ачлыгың җогабы овкат, айралыгың җогабы душушык ве ене-де көп затлара ...Эмма иң эсасы зада- өзүнүң кимдигине... нәме себәпли ярадыландыгына велин җогап тапман гидйәр.

• Чаклама

Тебигат овадан хем дана... Саплайҗы, сазлайҗы гиден бир тәсинлик...
Йөне, көп затлары инчеден ызарлаңда бу ерде гөйә адама гарашылмаян ялы оңайсызлык дуюляр. Өзем ол нәсазлык тебигы гөзеллик билен шейле бир утгашдырылыпдыр велин, оны диңе сиңңин ызарлаңда дуймак боляр.
Ине, Земинде адамдан өзге әхли җанл-у-җандара яшамага хемме шертлер дөредилен. Гушлардыр кебелеклер, дүрли мөр-мөҗеклер ховада гайып билйәр. Балыкдыр көпдүрли җандарлар сувуң, ериң астында яшап билйәр. Ер йүзүнде меңзеш гушлар бир дилде сайраяр. Адам болса, гоңшусына дүшүнмән көсенип йөр. Адамдан башга әхли зат өз-өзүнден довам эдип гелйәр. Оларың экин экип, ун үвәп, чөрек биширмек, я сапак эгирип, мата докап, эшик тикинмек аладасы ёк. Я-да чагаларыны окадып, өерип-чыкармак аладасам ёк. Шонда-да дүнйеде адам бар, оларам бар. Тәсин ягдай...
Тебигат диңе өзүнкүлере учмак, йүзмек, хер пасыл тәзеден дөремек ялы мүң бир тилсимли укып берен. Тебигат адама сырыны ачман, даналыгы билен имриндирйәр. Адамың тебигата меңзәси гелйәр. Ондан өзүне ярамлы биргиден затлары гөчүрип аляр. Йөне ол затларының көпүси гөдек хем зыянлы. Яшайыша уйгунлашмакда, я угуртапыҗылыкда адам оларың көпүсүнден эҗиз гелйәр. Адам үчин земинде ыгтыбарлы гурналан, тайын зат ёк. Иң овнук затдан башлап, иң мөхүм затлара ченли ол өз башарныгы, аң-аклы билен газанмалы боляр. Хатда, несил өндүрмек ялы тебигы процессде хем диңе адам, гөбекэнәң ярдамына мәтәчлик чекйәр.
Дүшнүксиз ягдай...
Мен өңлер, даналар шол халка сылаг үчин берилйәндир өйдердим. Инди велин Магтымгулы барада пикирлендигимче, ол бизе гөйә сынаг үчин берилен ялы дуюляр. Онуң әгирт пайхаслы-мирасына нәдереҗеде дүшүнип, нәхили нетиҗе чыкарышымыза кеседен сынлап дурулан ялы гөрүнйәр...

Марал Аннанурова "Сынчы"

Оввал-ахыр бу барлыгы Ярадан
Яраданмыш оны акдан-гарадан
Гүндүзе гүн берен, түмлүге айы
Барчаның боланмыш гаршыдаш- тайы
Аҗысыны гарып, сүйҗүси билен
Гүндүзин беренмиш, гиҗеси билен
Агысыны гошуп, гүлкүси билен
Гурдуны ясанмыш, тилкиси билен
Җуванлыга чыршап, акылың ёкун
Даналыга йүкләп, гоҗалык йүкүн
Шатлыгыны гарып, гайгысы билен
Йигренҗини гошуп, сөйгүси билен
Сүрүненмиш топар-топар гарпышык
Оңа тарап хатар-хатар гаршылык
Галкынып, херекет-довул дөрәнмиш...
Ахырын... гаралы-аклы Дүнйеде
Даркашып, ярашып Өмүр дөрәнмиш

“Я Ярадан бир дилегим бар сенден
Мениң ыгтыярым берме пелеге...”

• «Магтымгулы сөз сөзлесең хер бапдан»

Бир дананың: “Шахыр, дөвүр, халк ялы дүшүнҗелериң чәгинден чыкян ынсапдыр”- диен меңзетмеси, бу гүн хут Магтымгулы барада язылан ялы болуп яңланяр. Пырагы догруданам хер бапдан сөзләбилен киши! Ол адамың диңе гүзерандыр ахлак тешвүши барада сөзлемән, җемгыетиң дүрли гатлагына, ягны, бая-гарыба, тәҗире-дайхана, яшула-яшкичә, аяла-эркеге дүшнүкли болан халк дилинде йүзленипдир. Шонуң үчин онуң хер сөзи, адамларың калбында дүзгүннама болуп орнашандыр. Мен Магтымгула дүшүнмек исләп эден гөзлеглерим, хер гезек, шол бир миземез хакыкатың үстүнден элтйәрди... Ол хакыкат, Магтымгулының хайсы угурдан, хайсы халда, хайсы ягдайда язанам болса, диңе өз тебигылыгы билен, өз-өзи болуп, яшандыгындан хабар берйәр. Магтымгулының халка дүшнүкли болмагы-да хут шол тебигылыгында болмалы. Онуң миземез рухы сиңен эсерлеринде хич хили ясамалык ёк. Эмели оваданламак сүйҗүтмек, махабат ялы затлардан сапланып, калбың овазы билен дөрән эсерлерден ынсабың сеси яңланяр. Шолар ялы калба орнаян эсерлери дөреден ынсан барада онуң өзүнден артык нәме айдып болар!? Диңе бир зат, онуң хич вагтда өчмеҗек пайхасына эерип, гоюп гиден мирасына мынасып болмалмак борҗумызы берҗай этмекмикән диййәрин.

Шахырлык диениң яңралык болса
Айбыны гизләре ямалык болса
Говзуны дүзәре ярналык болса
Бу гүн сенлик эрте хернелик болса
Онда мен шахыр дәл, шахыр дәл Таңрым!

Чүйрүк чатма болса гачып атарлык
Чиртмек болса хиле гурап тутарлык
Пейдасыны пейләп лебзин сатарлык
Я сүбсегәр болса зибил атарлык
Онда мен шахыр дәл, шахыр дәл Таңрым!

Сөзүм ыграр-ынсабымың сенасы
Ынсанлыгма хакың берен гүвзси
Атамың аяды, энем догасы
Ене Пырагылаң ылхам дүнйәси
Мен шолаң барында шахыр мен Таңрым!

Магтымгулы өз бейик пәхим-пайхасы билен өзүне бирмахал иң бейик, иң арзылы ядыгәрлик дикелдип гиденсоң, шол ядыгәрлиги аяп, буйсанып гезмеклиги өзүмүзе дүзгүн этмек галяр- дийип пикир эдйәрин…

• Пырагының Суфизм таглыматындан алан тәсири

Марал Аннанурова "Нежмеддин Кубраның арамгэхи"

• “Сан болсам”

Җам гөтерип барып етдим бир бапдан
Хырка гейип ил ичинде сан болсам
Түн ичинде барып бейтулла тапдан
Зар йыглаян сахыпларда хун болсам

Кәмахал өзүңден биыгтыяр бир ягдайлар болуп гечйәр велин шол задың нәмә герекдигине бирбада дүшүнмән галярсың, Бир сорага тапан җогабың, индики сорагы өңүңде гойяр. Онуң өңки сорагдан хас гызыклы болуп, гөзлейән задың өрүсүниң гиңемеги кәмиллигиң чәги ёкдугыны субут эдйәр. Бу гөзлеглер орта асырларда “Ыслам медениети” ады билен тарыха гирен суфистик таглыматың Пырагының дөредиҗилигине етирен тәсирини үрч эдип өвренмегиме гетирипди. Бейик-бейик ылмы ачышлары билен,“Свет с Bостока”, “ Ягтылык Гүндогардандыр”- дийип ат алан бу таглыматың векиллерине Пырагының гоян сарпасыны, онуң “Сан болсам” гошгусының үсти биленем гөз етирмек боляр. Бу ерде Магтымгулы ол ёлуң бейик алымдар-пирлериниң диңе бир адыны дәл-де оларың, дүнйә белли эсерлерини ятламагы хем Пырагының суфизим ёлуна җуда белетлигини текрарлаяр. Шол таглыматың, Неҗм-эд-дин Кубра, Низам-ал Мүлк, Али-Энвери, Омар Хайям ялы, ене-де көп санлы аҗайып векиллериниң түркмен медениетине улы гошант гошандыгы беллидир. Бу таглыматың өңе сүрйән эсасы йөрелгесинде ынсаны рухы ве физики зәхметиң үсти билен кәмиллиге үнделмеги, Пырагының дөредиҗилигинде улы орун тутандыр. Шол таглыматың гөрнүкли векили Селҗук шаларының маслахатчысы, көшк шахыры, Алы Энвери:
«Белки бу әлемдир Алланың өзи
Ынсан калбыдыр-ки Гүнеш оң йүзи»-диймек билен тебигы кәмил рухлы ынсаның орнуна улы баха берипдир. Суфизм таглыматындан дүйпли тәсир алан Магтымгулы-Пырагының:

дийән гошгуларда онуң тебигы руха-Ярадана йүзленйәндигини гөрмек боляр, Пырагының ынсан кәмиллигине, тебигы сазлашыга, улы сарпа гоймагында суфистик таглыматың әхеңлери айдың дуюляр.

• "Магтымгулы сөзүм гысга, шерхи көп...”

Элбет-де, халкың рухы горуна, челгисине өврүлен, пәхим-пайхас сүтүни болуп ил-гүнүң аркасында дуран шахсыйет барада җуда кән затлар айдып болар. Хачан-да алымлардыр халкың ичинден чыкан хөвесҗең магтымгулышынасларың башыны җемләп, ызыгидерли такык маглуматлара даянмак мүмкүнчилиги болан еринде.

• “Мен диейин сен гулак гой берадар”

Арада бир киши: - Ай, Магтымгулы дуршы билен зейренч-лай-дийип Магтымгула дүшүнишини текрарлапды.. Магтымгулының “Адам ярадылмыш белентли-песли”-дийиши ялы онуң парасадыны хем, хер ким өз дереҗесине гөрә кабул эдйәр....
Адамы гуршап алан чылшырымлы тебигы овазлары кабул этмек, эдил тебигатың өзи ялы сада хем чылшырымлы ягдайдыр. Адам гулагының эшидйән овазы дөрт әхеңе бөлүнйәр
Белли болшы ялы философики пикирлер, эдеби дөредиҗилиге дегишли дүрли ич геплетмелер гөвнүң әхеңине эерип, ягны Седаң әхеңи билен дөрейәр. Пырагының чылшырымлы дүнйәң тешвүшини беян этмегинде хем седаның пессайдан чуңңур философик әхеңи месе-мәлим яңланып дурандыр. Аладалы (шахыр аладасыз болмаяр) гөвнүң пессай овазы белки, кә киши үчин зейренҗе меңзесе-де меңзейәндир. Йөне бирсыдыргын бадыховалык билен диңе харбы марш-чагырыш яңланып билер...

• Роваятлар әлеминде

“Пырагы сен мура бир гулак гойгул”

Пырагының дөредиҗилигинде көп халкларың роваятыдыр, пәхим-пайхасларына улы орун берилендиги беллидир. Бу бабатда гиңден уланылан Сүлейман пыгамбере дегишли роваяты ятламак ерликли болармыкан диййәрин. Пырагы “Билмезмиң” атлы гошгусында “Сүлейманың тагтындан сөзләп хабар бердигим”, я-да “Баг ичинде Булкысның сачын ачып гөрдүгим” –диймек билен Сүлейман патышаның, арапларың Сав юрдуның ша зенаны Булкыс билен ышкы гатнашыклары барадакы роваяты беян эдйәр. Бу роваят маңа дуйгудыр пикирлериң терлиги билен тәсир эденсоң, мен оны өзүмче шу хили гөркезмек иследим.

Оваз болуп индим ере, намасын соңламаз хич
Сейранда саташдың бизе таңламаз-геңлемез хич
Гуш дилимде нагма чалдым хич кесе меңземез хич
Даң сәхер тогаба гелдиң өйлесин оңламаз хич
Айш окун кемана салдың ойламаз ченлемез хич
Бир пасыл дөврана долдуң. менсиз оңабилмез хич

Сен не бейле сухангөйдүң, өзүңни диңлемез хич
Сөзүң өвдүң, сазың өйдүң, кимлигими билмез хич
Мен саңа сырым сөйледим, сен оңа ынанмаз хич
Дийдим ким сен, не матлабың, сен сени танымаз хич
Дәлими сен, данамы сен, аклым аңа билмез хич
Ахырын дүшүндим саңа, сен маңа дүшүнмез хич...

• Пырагының сарпасы халкымызың эдебинде

Кәмахаллар Пырагы дүнйәң ики тарапыны гөрүп гелен адам, шонуң үчин ол гечмиши гелҗеги айдып гидипдир-диен пикирлере душ гелмек боляр. Йөне, Пырагының велилик халатындан дашгары, онуң өз дөврүниң улы соватлы адамы боланлыгы, дүнйән көп-көп ылмы ачышларындан хабарлыдыгы велин, көпленч гөзден салыняр.
Мениң пикиримче Пырагының халк көпчүлүгине хас дүшнүкли, хас якын болмагы үчин җемгыетде дүрли ылымдыр сунгат ишгәрлериниң топлумында, хут Магтымгулы-Пырагыны йөрүте өвренйән, онуң өмри ве дөредиҗилиги барадакы маглуматлары топлап, селҗерйән айратын меркез дөредилип, мөвсүмлейин дәл-де ызыгидерли иш алып барыланда бу меселәң оңын чөзгүди тапылармыкан диййәрин.

“Адам оглы бу дүнйәге гелеңсоң
Ат билен абрайы алан ягшыдыр...”

Аслында, Магтымгулы-Пырагы, халк тарапындан рухы бинят, адамкәрчилигиң нусгасы ватанчы шахсыйет хөкмүнде кабул эдиленсоң, онуң хер сөзи, хер җүмлеси өвүт- несихат орнунда кабул эдилйәр. Шонуң үчин халкың милли бейиклерини ил-гүне хас бәхбитли болар ялы этмели. Пырагы, “Сан болсам” атлы гошгусында “Хырка гейип ил ичинде сан болсам” - диййәр. Бу онуң пашмадык арзувы. «Хырка» исламың ылмы-дин йөрелгесинде пириң эгнине япылян халат-профессорлыгың нышаны. Белки, ол улы-улы алымлар билен медреселерде сапак бермеги арзув эдендир. Онуң арзувыны ахмыра өвүрмән, дөредиҗилигини ылмы голланма хөкүмүнде окув җайларында эдеп сапагы дерегине уланмак мүмкүнчилиги дөредиленде, халкымызың рухы дереҗеси үчин хас пейдалы боларды. Өзүнем, Пырагының хут ёкаркы адам болмак барадакы сетирлерден окадып башламалы. Чүнки, чагалара кичиликден ынсап, ыграр, мертебе ар-намыс ялы рухы дүшүнҗелери чинтгәп калбына салынанда, бир тарапдан милли йөрелгелеримизи дурмуша орнашдырмак, эсасы ери, дөвребап дурмуша тайяр адамы тербиелемек иши аңсат ёла гоюларды. Шу хили ил бәхбитли иш амала ашырыланда халкымызам, Пырагыңам рухам хош боларды-дийип пикир эдйәрин.

Мен төтәнлигиң ёкдугуна магат гөз етирип отуршума Бейик Пырагының дабарасыны гутламак билен шу овадан “Гүлзарлык” атлы картинамы оңа багышлаярын. Бу картина юрдумызың асыллы биналарының төрүни беземек үчин маңа дөвлет буйрмасы болуп хут Магтымгулы Пырагының тоюна багышланыпды. Догруданам ыхласың бар еринде төтәнлик ёк экени!..

Марал АННАНУРОВА,
Түркменистаның сунгатда ат газанан ишгәри, художник.