Ylmyñ we tehnologiýanyñ soñky gazananlaryndan

■ Mek­dep­ler­de eme­li aň öw­re­di­ler

Hy­taý 2030-njy ýy­la çen­li eme­li aň teh­no­lo­gi­ýa­sy­na 150 mil­liard dol­lar bö­lüp be­rer. Gel­jek ýyl­dan baş­lap bol­sa, mek­dep­ler­de hem eme­li aň öw­re­di­lip baş­la­nar. Hä­zir­ki wagt­da bu ders ýur­duň kä­bir şäherlerinde oka­dyl­ýar. Baş­lan­gyç we or­ta bi­lim ber­ýän synp­lar üçin taý­ýar­la­nan ki­tap­lar­da komp­ýu­ter so­wat­ly­ly­gy, in­že­ner­çi­lik teh­no­lo­gi­ýa­synyň esas­la­ry bi­len bir ha­tar­da eme­li aň bi­len bag­ly mag­lu­mat­lar ýerleşdiriler. Okuw ki­tap­la­ry­ny taý­ýar­la­mak­da bu ugur­da iş alyp bar­ýan şe­re­ket­ler hem go­şant go­şup­dyrlar.

■ Ikin­ji eme­li hem­ra­sy

Ma­rok­ko “MO­HAM­MED VI-A” at­ly eme­li hem­ra­ny kos­mo­sa uçur­dy. Fran­si­ýa­nyň “Tha­les Ale­nia Space” kom­pa­ni­ýa­sy­na sar­gyt edi­len kos­mos en­ja­my Ýer ýü­zü­ni ýo­ka­ry du­ru­lyk­da su­ra­ta al­ma­ga ýar­dam eder. Uçu­ry­lan­dan 55 mi­nut­dan soň­ra ra­ke­ta­dan aý­ry­lyp or­bi­ta­sy­na ýer­le­şen eme­li hem­ra se­bit­le­ýin ösü­şi çalt­lan­dyr­mak, kar­ta çyz­mak, land­şaf­ty öw­ren­mek, te­bi­gy ha­dy­sa­lar ýü­ze çy­kan­da ýit­gi­ni azalt­mak, çöl­leş­me­giň öňü­ni al­mak, ke­nar­ýa­ka te­bi­ga­ty­ny aýaw­ly sak­la­mak  ýa­ly mak­sat­lar üçin ula­ny­lar. Ýurt ge­çen ýy­lyň 7-nji no­ýab­ryn­da il­kin­ji eme­li hem­ra­sy­ny uçu­ryp­dy.

■ 5G ula­ny­jy­la­ry 1,5 mil­li­ar­da ýe­ter

Mo­bil in­ter­net­de 5G ula­ny­ly­şy­nyň ýe­ne bir ýyl­dan ýo­la go­ýul­ma­gy­na ga­ra­şyl­ýar. Eý­sem, ara­gat­na­şy­gyň has ösen gör­nü­şi nä­çe wagt­da ýaý­rar­ka?! “Ericsson” kom­pa­ni­ýa­sy bu ba­ra­da mag­lu­mat taý­ýar­lap­dyr. 2023-nji ýy­la çen­li dün­ýä­de 5G abu­na­çyla­ry­nyň sa­ny­nyň 1 mil­liard­a, on­dan soň­ky ýyl­da 1,5 mil­li­ar­da ýet­jek­di­gi­ aýdylýar. 2024-nji ýyl­da dün­ýä ila­ty­nyň 40 gö­te­ri­mi­niň ýa­şa­ýan ýe­rlerin­de 5G to­ry bo­lar. Şon­da äh­li mo­bil mag­lu­mat aky­my­nyň dört­den bi­ri 5G ar­ka­ly ama­la aşy­ry­lar.
5G di­ňe ara­gat­na­şy­gy çalt­lan­dyr­mak bi­len çäk­len­män, ulag­la­ryň uzak­dan do­lan­dy­ryl­ma­gy ýa­ly tä­ze ugur­lar­da hem giň­den ula­ny­lar.
Go­laý­da dün­ýä­de mo­bil abu­na­çylaryň sa­ny 7,9 mil­li­ar­da ýe­tip­di. Bu ula­ny­jy­la­ryň 120 mil­lio­ny soň­ky çär­ýek­de ha­sa­ba al­nyp­dyr. 5G teh­no­lo­gi­ýa­sy en­jam­la­ryň ara­syn­da adam­la­ryň go­şan­dy bol­maz­dan do­wam ed­ýän in­ter­net üçin hem äh­mi­ýet­li bo­lar.

■ Ho­wa­ny aras­sa­la­ýan perde

Dün­ýä möç­be­rin­de ho­wa goý­be­ril­ýän kö­mür­tur­şy ga­zy­ny azalt­mak üçin uly ta­gal­la edil­ýär. Mu­nuň üçin Gün­den, ýel­den, suw­dan we beý­le­ki çeş­me­ler­den tok al­ýan be­ket­ler gu­rul­ýar. Ir­lan­di­ýa­nyň paý­tag­ty Dub­lin­de bol­sa, ki­çi­räk tas­la­ma dur­mu­şa ge­çi­ril­di. Bir bi­na­nyň da­şy ho­wa­ny aras­sa­la­ýan bi­op­last­mas­sa bi­len ör­tü­lip­dir. Ol hapa ho­wa­ny özü­ne siň­dir­ýär we ony için­dä­ki su­wo­tu­lara iber­ýär. Olar ho­wa­da­ky kö­mür­tur­şy ga­zy­ny aras­sa­lap, kis­lo­rod çy­kar­ýar. “Pho­to.Synth.Etica” at­ly önüm “Dub­lin Cast­le” at­ly bi­na­nyň da­şy­na ýa­py­lan per­de­le­riň her bi­ri 6 metr bo­lup, ola­ryň ara­syn­da ot­ly ka­nal­jyk­lar bar. Bu ot­la­ryň toplaýan kö­mür­tur­şy ga­zy­nyň uly göw­rüm­li 20 aga­jyň­ka ba­ra­bar­dy­gy aý­dyl­dy. Bu önü­mi Lon­don­da­ky “ecoLo­gicStu­dio” şe­re­ke­ti­niň ar­hi­tek­tor­la­ry Klau­dia Pas­kue­ro hem-de Mar­ko Po­let­to taý­ýar­lap­dyr. Olar gel­jek­de bi­na­nyň da­şy­na hem ener­gi­ýa ön­dür­ýän, hem-de ho­wa­ny aras­sa­la­ýan ab­zal­la­ry ýerleşdirip bol­jak­dy­gy­ny aýd­ýar­lar. Şeý­le­lik­de, bi­na­lar edil jan­ly te­bi­gat ýa­ly ho­wa­ny aras­sa­la­ma­ga ýar­dam eder.
Pas­kue­ro ka­nal­jyk­lar­da­ky su­wo­tu­la­ryň adat­da­ky­dan has çalt ösüp, aga­ja ga­ra­nyň­da fo­to­sin­tez ha­dy­sa­sy­ny çalt ama­la aşyr­ýan­dy­gy­ny aýd­ýar. Bu ot­lar ýyg­na­lyp, ener­gi­ýa ýa-da azyk ön­dür­mek­de hem peý­da­la­ny­lyp bi­lner. Ar­hi­tek­tor şä­her­ler­dä­ki ýa­şyl zo­lak­la­ryň di­ňe ot­lar­dan ýa-da agaç­lar­dan yba­rat bol­ma­ly däl­di­gi­ne ün­si çek­ýär. Tä­ze önü­miň köp­çü­lik­le­ýin önüm­çi­li­gi­niň ýo­la go­ýul­ma­gy üçin ta­gal­la edil­ýär.

■ 5 ýyl­da 350 mil­liard­lyk ma­ýa go­ýum

Dün­ýä bel­li “App­le” kom­pa­ni­ýa­sy öňü­miz­dä­ki 5 ýy­lyň do­wa­myn­da ABŞ-nyň yk­dy­sa­dy­ýe­ti­ni gol­da­mak hem-de tä­ze iş orun­la­ry­ny dö­ret­mek mak­sa­dy bi­len, 350 mil­liard dol­lar möç­be­rin­de ma­ýa go­ýum öz­leş­dir­me­gi göz öňün­de tut­ýar. Kom­pa­ni­ýa her ýyl 70 mil­liard dol­lar tö­we­re­gi ma­ýa go­ýum go­ýar.
Kom­pa­ni­ýa eý­ýäm ABŞ-da 2 müň­den gow­rak iş or­nu­ny dö­ret­di. Gel­jek ýyl­lar­da bu gör­ke­zi­ji­ni 20 mü­ňe ýe­tir­mek göz öňün­de tu­tul­ýar. 1976-njy ýyl­da Stiw Jobs, Stiw Wozn­ýak hem-de Ro­nald Ueýn ta­ra­pyn­dan dö­re­di­len “App­le” kor­po­ra­si­ýa­sy dür­li komp­ýu­ter­le­ri, ses en­jam­la­ry­ny, te­le­fon­la­ry, “akyl­ly” sa­gat­la­ry ön­dür­ýär we prog­ram­ma üp­jün­çi­li­gi­ni ama­la aşyr­ýar.

■ Suw ýit­gi­sini azal­dýan gormon tapyldy

Ýa­po­ni­ýa­da­ky RI­KEN dur­nuk­ly çeş­me­ler bi­lim mer­ke­zi­niň hü­när­men­le­ri ösüm­lik­le­riň suw ýit­gi­si­ni azald­ýan gor­mo­ny tap­dy­lar. Dok­tor Fu­mi­no­ri Ta­ka­ha­şi we yl­my to­pa­ryň ag­za­la­ry­nyň ge­çi­ren işi­niň ne­ti­je­le­ri “Na­tu­re” žur­na­lyn­da çap edil­di. Ösüm­lik­ler­de hem edil haý­wan­lar­da bol­şy ýa­ly gor­mon bar. Em­ma fi­to­gor­mon at­ly ösüm­lik gor­mon­la­ry ba­ra­da en­tek köp zat mä­lim däl. Ösüm­lik­ler­de daş­ky tä­sir­le­re jo­gap ber­ýän gor­mon­la­ryň bar­dy­gy­ny ýa-da ýok­du­gy­ny anyk­la­ma­ga sy­na­ny­şan hü­när­men­ler, il­kin­ji no­bat­da, CLE pep­tid­le­ri­ni we ABA gor­mo­ny­ny öw­re­nip­dir­ler. ABA gor­mo­ny gu­rak möw­süm­de ösüm­li­giň ýap­ra­gyn­da jem­le­nip, onuň gö­ze­nek­le­ri­ni ýap­ýar. Şeý­le­lik­de, onuň dü­zü­min­dä­ki suw bu­gar­man sak­lan­ýar. CLE pep­tid­le­ri bol­sa, ösüm­lik­le­riň kök­le­rin­de dö­re­ýär. Ge­çi­ri­len tej­ri­be­ler­de CLE25 at­ly CLE pep­ti­di ösüm­lik­le­riň kök­le­ri­ne ber­len­de, ýap­ra­gyn­da­ky ABA muk­da­ry­nyň art­ýan­dy­gy we gö­ze­nek­le­riň ýa­pyl­ýan­dy­gy anyk­la­nyp­dyr. Şeý­le hem suw be­ril­me­dik wag­ty ösüm­lik­le­riň kök­le­rin­dä­ki CLE25 muk­da­ry­nyň ar­tan­dy­gy­na göz ýe­ti­ri­lip­dir. Bu iki ýag­daý CLE25 pep­tid­le­riň ösüm­lik­le­riň suw ýit­gi­si­niň öňü­ni al­ma­ga tä­sir ed­ýän­di­gi­ni ala­mat­lan­dyr­ýar. Em­ma öza­ra bag­la­ny­şy­gyň bar­dy­gy­nyň anyk bol­ma­gy üçin kök­dä­ki CLE25 mo­le­ku­la­la­ry­nyň ýap­rak­la­ra hem “da­şal­ma­gy” ze­rur. Hü­när­men­ler ýö­ri­te usul ar­ka­ly CLE25 pep­tid­le­ri­niň kök­den ýap­ra­ga geç­ýän­di­gi­ni hem anyk­lap­dyr­lar. Ta­ka­ha­şi al­nan ne­ti­jä­niň gu­rak­ly­ga we beý­le­ki fi­zi­ki päs­gel­çi­lik­le­re çy­dam­ly ösüm­lik gör­nüş­le­ri­ni dö­ret­mek­de peý­da­ly bol­jak­dy­gy­na ün­si çek­ýär.

■ Günden güýç alýan uçar

“Au­ro­ra Flight Sciences” şe­re­ke­ti 10 ýyl­dan bä­ri iş­le­nip taý­ýar­lan­ýan, ene­rgi­ýa­sy­ny Gün­den al­ýan, do­lu­ly­gy­na öz­baş­dak he­re­ket edip bil­ýän ho­wa ula­gy­ny ta­nyş­dyr­dy. “Odys­se­us” at­ly uçar bir­nä­çe aý­lap uçup bil­ýär. Il­kin­ji sy­nag uçu­şy­ny in­di­ki ýy­lyň bi­rin­ji ýa­ry­myn­da ama­la aşyr­jak ho­wa gä­mi­si “Ýo­ka­ry be­lent­lik­dä­ki platforma bekedi” (HAPS/High-altitude platform station) ha­sap­lan­ýar. HAPS-lar ada­ty uçar­man­syz ho­wa gä­mi­le­ri bi­len eme­li hem­ra­la­ryň ara­syn­da ara­gat­na­şy­gy ýo­la goý­ýar. Gün şöh­le­si bi­len iş­le­ýän uçar­lar 20 km be­lent­lik­de uçup, ola­ra bu­lu­dyň, ýe­liň we ýo­lag­çy uçar­la­ry­nyň tä­si­ri ýetmeýär. “Au­ro­ra Flight Sciences” HAPS ön­dür­mek ba­ra­da­ky mak­sat­na­ma­sy­ny 2008-nji ýyl­da mä­lim edip­di.
Ho­wa gä­mi­si­niň teh­ni­ki aý­ra­tyn­lyk­la­ry ba­ra­da en­tek gi­ňiş­le­ýin mag­lu­mat be­ril­me­di. Em­ma şe­re­ke­tiň ýol­baş­çy­la­ry “Odys­se­us”-yň beý­le­ki HAPS-lar­dan has uzyndygyny, ýük gö­te­ri­ji­li­giniň ýo­karydygyny we bir ýyl­lap yzy­gi­der­li uçup bil­jek­di­gi­ni bel­le­ýär. Ol ýe­ňil ma­te­ri­al­lar­dan ön­dü­ri­lip­dir. Ga­nat­la­ry­nyň ýo­ka­r­sy Gün­den ener­gi­ýa al­mak üçin pa­nel­ler bi­len ör­tü­len uça­ryň gi­je­si­ne uç­mak üçin to­gy sak­la­ýan ba­ta­re­ýa­sy hem bar. HAPS-lar, adat­ça, ho­wa­nyň häzirki ýag­da­ýy­ny anyk­la­mak, gel­jek­de nä­hi­li bol­jak­dy­gy ba­ra­da çak­la­ma­lar taý­ýar­la­mak we beý­le­ki mak­sat­lar üçin ula­nyl­ýar.

■ 6 aý­da Mar­sa ba­rdy

Ýe­re go­laý we amat­ly te­bi­gy şert­le­ri­niň bol­ma­gy ast­ro­nom­la­ry Mar­sy öw­ren­mä­ge hö­wes­len­dir­ýär. Şol se­bäp­li Gy­zyl pla­ne­ta bir­nä­çe uçuş ama­la aşy­ryl­dy. NA­SA-nyň mun­dan 6 aý ozal ug­ra­dan “In­Sight” at­ly kos­mos gä­mi­si 480 mil­li­on ki­lo­metr­lik ýol ge­çip, Mar­syň go­la­ýy­na bar­dy. Ag­zal­ýan en­jam 2012-nji ýyl­da uçu­ry­lan al­ty ti­gir­li “Curio­si­ty” ro­bo­tyn­dan ta­pa­wut­ly­lyk­da, ol ýe­riň top­ra­gy­ny has çuň­ňur öw­ren­mä­ge ýar­dam eder. De­giş­li ab­zal­lar bi­len üp­jün edi­len “In­Sight” ýe­riň 5 metr aşa­gy­na gi­rer. Ol seýs­mo­metr­ler ar­ka­ly bu pla­ne­ta­da bo­lup geç­ýän ýer tit­re­me­ler ba­ra­da mag­lu­mat top­lar. Şeý­le hem planetanyň mil­liard­lar­ça ýyl ozal nä­dip eme­le ge­len­di­gi­ni öw­ren­mä­ge ýar­dam eder. Al­ty ti­gir­li “Curio­si­ty” bol­sa, ýa­şaý­şyň ala­mat­la­ry­ny göz­le­mek mak­sa­dy bi­len taý­ýar­la­nyp­dy.
800 kilogramlyk en­ja­myň il­ki Mar­sa sag-aman gon­ma­gy ze­rur. Ozal uçurylan “Spi­rit” we “Op­por­tu­ni­ty” en­jam­lar­ynda­ky ýa­ly, aňsatlyk bilen gonmagyna mümkinçilik berýän top­la­ry bol­ma­dyk gä­mi gö­nü­den-gö­ni aýak­la­ry bi­len go­nar. “In­Sight”-yň tas­la­ma ýol­baş­çy­sy Tom Hoff­man mu­nuň örän çyl­şy­rym­ly iş­di­gi­ni bel­le­ýär. En­ja­myň gon­ma­gy üçin teh­ni­ki taý­dan her­nä­çe taý­ýar­lyk gör­len hem bol­sa, Mars­da­ky güýç­li ýel we to­zan bu ýag­da­ýy kyn­laş­dyr­ýar. Hü­när­men­ler apy-tupanyň Gün­den ener­gi­ýa al­ma­ga ni­ýet­le­nen pa­ne­li­ne ze­per ýe­ti­rip bil­jek­di­gi­ni bel­le­ýär.

■ Mag­lu­mat mer­ke­zi­ni gur­ýar

“Go­og­le” kom­pa­ni­ýa­sy Da­ni­ýa­da de­ňiz ke­na­ryn­da tä­ze mag­lu­mat mer­ke­zi­ni gur­jak­dy­gyny mä­lim et­di. Ýur­duň paý­tag­ty Ko­pen­ga­ge­niň gün­ba­ta­ryn­da­ky Ýut­landiýa ýa­ry­m a­da­syn­da gu­rul­jak bu des­ga ame­ri­kan bren­di­niň Ýew­ro­pa­da­ky 5-nji, bu ýurt­da­ky 3-nji mag­lu­mat mer­ke­zi bo­lar. Bu ba­ra­da met­bu­gat ýyg­na­gy­ny ge­çi­ren kom­pa­ni­ýa­nyň Da­ni­ýa­da­ky mü­di­ri Ma­lou Aa­mund tä­ze des­ga­nyň 2015-nji ýyl­da Fre­de­ri­siýa şä­he­rin­de sa­tyn al­nan 73 gek­tar­lyk ýer­de gu­rul­jak­dy­gy­ny aýt­dy. Ame­ri­kan kom­pa­ni­ýa­sy hä­zir­ki wagt­da bu ýurt­da mun­dan baş­ga-da 2 sa­ny mag­lu­mat mer­ke­zi­niň gur­lu­şy­gy­ny alyp bar­ýar. Fre­de­ri­siýa şä­he­ri­niň Tau­low di­ýen ýe­rin­de gu­rul­jak tä­ze tas­la­ma­ny dur­mu­şa ge­çir­mek üçin 4,5 mil­liard kro­na harç­la­nar. Onuň il­kin­ji tap­gy­ry 2020-nji ýyl­da, do­lu­ly­gy­na 2021-nji ýyl­da işe gi­ri­zi­ler.
Daş­ky gur­şa­wa ýe­tir­ýän zy­ýa­ny­ny azalt­mak mak­sa­dy bi­len “Go­og­le” bu desgada ener­gi­ýa­nyň aras­sa çeş­me­le­rin­den peý­da­la­nar. Täze des­gada 150-200 adam zäh­met çe­ker. Bu ýurt­da “Facebook” we “App­le” kom­pa­ni­ýa­la­ry hem mag­lu­mat mer­kez­le­ri­ni gur­ýar­lar.
In­ter­net­dä­ki mag­lu­mat­la­ryň sak­lan­ýan mer­kez­le­ri örän köp ener­gi­ýa ta­lap ed­ýär. Se­bä­bi mag­lu­mat sak­laý­jy en­jam­lar gyz­ýar. Ener­gi­ýa­nyň uly bö­le­gi ony so­wat­mak üçin peý­da­la­nyl­ýar. Şol se­bäp­li kom­pa­ni­ýa­lar şeý­le des­ga­la­ry so­wuk ýurt­lar­da, de­ňiz ke­nar­la­ryn­da, hat­da su­wuň aşa­gyn­da hem gur­ýar­lar.

■ Dün­ýä­niň iň agyr or­ga­niz­mi

ABŞ-nyň Ýu­ta şta­tyn­da­ky Pan­do at­ly de­rek aga­jy dün­ýä­niň iň agyr or­ga­niz­mi ha­sap­lan­ýar. As­lyn­da, bu ýer­de 100 fut­bol meý­dan­ça­sy­na ba­ra­bar to­kaý­lyk bar. Ola­ryň DNK-la­ry bir­meň­zeş bo­lup, ýe­ras­ty kök ul­ga­my ar­ka­ly bir-bi­ri­ne bag­ly. Bu bitewi agaç­lygyň ag­ra­my­nyň 6000 ton­na­dan köp­dü­gi çak­la­nyl­ýar. Aga­jyň bu gör­nü­şi iki usul ar­ka­ly, ýag­ny onuň bi­şen to­hum­la­ry­nyň ýe­re ga­çyp gö­ger­me­gi we kök­le­rin­den çy­kan na­hal­lar ar­ka­ly kö­pel­ýär. Bu agaç­la­ryň çäginiň ki­çe­lip baş­lan­dy­gy il­kin­ji ge­zek 1990-njy ýyl­lar­da anyk­lan­dy. Alym­lar onuň na­hal­la­ry­ny ke­ýik­le­riň we sy­gyr­la­ryň iý­me­gi ze­rar­ly ki­çe­len­di­gi­ni çak­lap­dy­lar. Ýu­ta uni­wer­si­te­ti­niň yl­my iş­gä­ri Pol Ro­jers we onuň ýol­baş­çy­lyk ed­ýän to­pa­ry bu ýagdaýy anyk­la­ma­ga çal­şyp­dyr. Olar to­ka­ýy üçe bö­lüp­dir­ler. Bi­rin­ji bö­lek­de jan­dar­la­ryň er­kin gez­me­gi­ne rug­sat edi­lip­dir. Ikin­ji­si­niň içi­ne uly haý­wan­lar gir­mez ýa­ly ha­ýat aý­la­nyp­dyr. Da­şy­na ha­ýat aý­la­nan üçün­ji bö­lek­de bol­sa, de­rek­le­riň ös­me­gi­ni çalt­lan­dyr­mak üçin beý­le­ki ha­şal ot­lar or­lup­dyr. “PLoS One” žur­na­lyn­da çap edi­len yl­my bar­la­gyň ne­ti­je­sin­de, go­laý ýer­ler­e adam­la­ryň göçüp gelmegi bi­len bu agaç­la­ryň ki­çe­len­di­gi anyk­la­nyp­dyr. Ýag­ny, to­kaý­da ot­la­ýan haý­wan­la­ryň sa­ny­nyň art­ma­gy agaç­la­ryň ulal­ma­gy­na päsgelçilik döredýän eken. Ýyr­ty­jy haý­wan­la­ryň aw­lan­ma­gy ne­ti­je­sin­de, ke­ýik­dir beý­le­ki haý­wan­la­ryň sa­ny ar­typ­dyr. Yl­my bar­la­gy ge­çi­ren­ler ke­ýik­le­riň ýa­şa­ma­gy üçin amat­ly ýer­le­riň çäginiň giňeldilmelidigini bel­le­ýär.

■ Il­kin­ji uçu­­ry­ly­şy

Tä­ze Ze­lan­di­ýa­nyň “Rocket Lab” şe­re­ke­ti il­kin­ji ra­ke­ta­sy­ny or­bi­ta iber­di. Şe­re­ket il­kin­ji uçu­şyň üs­tün­lik­li ama­la aşy­ry­lan­dy­gy­ny mä­lim et­di. Öz dö­re­den “Electron” at­ly ra­ke­ta­sy bi­len je­mi 6 sa­ny ki­çi göw­rüm­li eme­li hem­ra or­bi­ta­la­ry­na ýer­leş­di­ril­di. Şeý­le­lik­de, Ma­hia ýa­ry­m a­da­syn­da­ky kos­mod­rom­dan il­kin­ji ge­zek söw­da mak­sat­ly uçuş ýe­ri­ne ýe­ti­ril­di. Şe­re­ket şu ýy­lyň ba­şyn­da iki ge­zek sy­nag uçu­şy­ny ge­çi­rip, olar üs­tün­lik­li ta­mam­la­nyp­dy. “Rocket Lab”-yň iş­läp dü­zen ra­ke­ta­sy beý­le­ki hu­su­sy kos­mos fir­ma­la­ryn­dan ta­pa­wut­ly­lyk­da has ki­çi eme­li hem­ra­la­ry uçur­ma­ga ni­ýet­le­nen. Hep­de­de bir ge­zek uçuş edi­lip bi­lin­jek kos­mod­rom­dan uçuryl­jak ra­ke­ta 150 ki­log­ra­ma çen­li ýü­ki at­mos­fe­ra­nyň da­şy­na çy­ka­ryp bi­ler. Elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän ra­ke­ta ýe­ňil ma­te­ri­al­lar­dan ýa­sa­lyp, ar­zan ba­ha­ly uçuş­la­ry ama­la aşyr­ma­ga müm­kin­çi­lik ber­ýär. Kom­pa­ni­ýanyň kos­mod­ro­myn­dan ama­la aşy­ryl­ýan her uçu­şyň ba­ha­sy 5 mil­li­on dol­lar tö­we­re­gi. NA­SA-nyň Mar­sa adam­ly uçuş­la­ry ama­la aşyr­mak üçin gu­ran SLS ra­ke­ta­sy bi­len ama­la aşy­ryl­jak her uçu­şyň 500 mil­li­on dol­la­ra düş­jek­di­gi çak­la­nyl­ýar. Söw­da mak­sat­ly il­kin­ji hu­su­sy kos­mos kom­pa­ni­ýa­sy “SpaceX” bol­sa, söw­da mak­sat­ly dür­li ulu­lyk­lar­da­ky ýük­le­ri uçur­ýar.

■ We­lo­si­ped şe­re­ke­ti aw­tou­lag ön­dü­rer

Hä­zir­ki wagt­da dün­ýä bel­li aw­tou­lag brend­le­ri­niň il­ki ki­çeň­räk zat­lary ön­dü­ren­di­gi­ni bil­ýär­­misiňiz? My­sal üçin, il­kin­ji he­re­ket­len­di­ri­ji­ler şol wagt­ky we­lo­si­ped­le­re otur­dy­lyp­dyr. “Hon­da” kom­pa­ni­ýa­sy il­ki mo­to­sikl ön­dü­rip baş­la­ýar. “Sko­da” kom­pa­ni­ýa­sy baş­da we­lo­si­ped çy­ka­ran eken. Elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän ulag­la­ra has köp üns gö­nük­di­ril­ýär. Da­ni­ýa­nyň “Bio­me­ga” at­ly we­lo­si­ped ön­dü­ri­ji şe­re­ke­ti özü­niň il­kin­ji elet­rou­la­gy­nyň tas­la­ma­sy­ny taý­ýar­la­dy. Hy­ta­ýyň Şan­haý şä­he­rin­de nus­ga­lyk gör­nü­şi gör­ke­zi­len SIN aw­tou­lagy do­lu­ly­gy­na elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýär. Onuň daş­ky şe­ki­li hem beý­le­ki­ler­den has ta­pa­wut­ly. As­lyn­da, fir­ma bu ba­bat­da hem beý­leki önüm ön­dü­ri­ji­ler­den ta­pa­wut­lan­mak is­le­ýär. Şä­he­riň için­dä­ki gat­na­wy ýe­ňil­leş­dir­mek mak­sa­dy bi­len iş­le­nip taý­ýar­la­nan SIN kros­so­wer kla­sy­na de­giş­li. Em­ma mu­ňa ga­ra­maz­dan, ula­gyň ba­ha­sy­nyň müm­kin­ga­dar ar­zan bol­jak­dy­gy aýdylýar. Onuň ga­ba­ra­sy plast­mas­sa we al­ýu­min­den öndürilip, berk­li­gi we ýe­ňil­li­gi bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Her ti­g­ri üçin aý­ra­tyn he­re­ket­len­di­ri­jisi bolan ula­gyň ag­ra­my 950 ki­log­ram bo­lar. Bu ýer­de elekt­rou­lag­lar üçin iň uly me­se­lä­niň ag­ram­dy­gy­ny bel­le­mek ge­rek. Elekt­rou­lag­la­ryň iň agyr bö­le­gi­ni ony he­re­ke­te ge­tir­ýän ba­ta­re­ýa­lar eme­le ge­tir­ýär. Şol se­bäp­li ula­gyň ag­ra­my­nyň müm­kin bol­du­gy­ça ýe­ňil bol­ma­gy ga­za­ny­lyp­dyr. Bir ge­zek­ki zar­ýa­dy bi­len 160 ki­lo­met­r ýol geç­ýän ula­gyň kuw­wa­ty­nyň 81 at güý­jü­ne ba­ra­bar bol­jak­dy­gy ha­bar be­ril­di. Sa­gat­da­ky tiz­li­gi 130 km bol­jak ula­gyň 2021-2023-nji ýyl­lar­da önüm­çi­li­gi­ne baş­la­nar. Beý­le­ki elekt­rou­lag­la­r­dan ep-es­li ar­zan bol­jak ulagyň 23 müň dol­lardan  satylmagyna ga­ra­şyl­ýar.

■ "Hy­un­dai” ulag­la­ry kä­ren­de­si­ne ber­ler

Gü­nor­ta Ko­re­ýa­nyň “Hy­un­dai Mo­tor Group” kom­pa­ni­ýa­sy Sin­ga­pu­ryň “Grab Hol­dings” şe­re­ke­ti bi­len elekt­rou­lag sat­mak bo­ýun­ça yla­la­şy­ga gol çek­di. Şert­na­ma la­ýyk­lyk­da aw­tou­lag ön­dü­ri­ji­si tä­ze elekt­rou­lag­la­ryň 200 sa­ny­sy­ny bu fir­ma gow­şu­rar. 250 mil­li­on dol­lar­lyk yla­la­şy­gyň çäk­le­rin­de elektroulaglara zarýad berýän beketleriň gurulmagy, gel­jek ýyldan başlap in­no­wa­si­on ulag­la­ryň kä­mil­leş­di­ril­me­gi üçin mag­lu­mat top­lamak we degişli ulgamy döretmek hem bar. Gü­nor­ta ko­reý şe­re­ke­ti elekt­rou­lag­la­ryň sanyny Wýet­nam we Tai­land ýa­ly beý­le­ki Azi­ýa ýurt­la­ryn­da hem artdyrmak is­le­ýär. Hä­zir­ki wagt­da se­bit ýurt­la­ryn­da ýa­pon ön­dü­ri­ji­le­riň ulag­la­ry ag­dyk­lyk ed­ýär. “Hy­un­dai” kä­ren­de­si­ne be­ril­ýän elekt­rou­lag ba­za­ryn­da­ky ma­ýa go­ýum­la­ry­ny art­dy­ryp, gat­naw pu­da­gyn­da­ky or­nu­ny ber­kit­mek is­le­ýär. Mun­dan ozal “Hy­un­dai” Hin­dis­ta­nyň “Revv” kom­pa­ni­ýa­sy bi­len hem şeý­le şert­na­ma gol çe­ki­şip­di.
“Grab Hol­dings” şe­re­ke­ti bol­sa, hä­zi­re çen­li 2,7 mil­liard dol­lar ma­ýa go­ýu­my öz­leş­dir­di. Ulag­la­ry kä­ren­de­si­ne ber­ýän şe­re­ket­ler adat­ça, gib­rid ýa-da elekt­rik ener­gi­ýa­ly ulag­la­ry al­ýar­lar. Şe­re­ket gys­ga wagt­da zar­ýad al­ýan 200 elekt­rou­la­gy­ny 2019-njy ýy­lyň ba­şyn­da Sin­ga­pur­da müş­de­ri­le­re hö­dür­lär.

■ Tok bi­len iş­lär

16.11.2018-nji ýylda ABŞ-nyň Ka­li­for­ni­ýa şta­ty­nyň Long Biç şä­he­rin­de açy­lan ser­gi­de «Ural» motorynyň täze nusgasy tanyşdyryldy. Ýol he­re­ke­tin­de indi o di­ýen köp duş­maýan bu motoryň täze nusgasynyň ýe­ke-täk ta­pa­wu­dy ben­zin bi­len däl-de, tok bi­len iş­leýänligidir. Mo­to­ryň tä­ze gör­nü­şi ABŞ-nyň “Ze­ro Mo­torcycles” şe­re­ke­ti bi­len bi­le­lik­de taý­ýar­la­nyp­dyr. Daş­ky öl­çeg­le­ri ada­ty “Ural­lar­dan” o di­ýen ta­pa­wut­ly bol­ma­dyk mo­to­ryň kuw­wa­ty­nyň 60 at güý­jü­ne ba­ra­bardygy aý­dyl­ýar. Iň ýo­ka­ry tiz­li­gi sagatda 140 km-e ýet­ýän ulag, bir ge­zek­ki zar­ýa­dy bi­len 165 ki­lo­met­r ýol ge­çýär. Ulagyň gel­jek­ iki ýy­lyň do­wa­myn­da köp­çü­lik­le­ýin önüm­çi­li­gi­niň ýo­la go­ýul­jak­dy­gy aý­dylýar. Elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän mo­tosiklleri öndürýän “Ze­ro Mo­torcycles” häzirki wagtda Russiýadaky Irbitiň motosikl zowody bilen hyzmatdaşlygyň çäklerinde tä­ze “Ura­ly” kä­mil­leş­dir­me­gi­ni we sy­nag sü­rüş­le­ri­ni dowam etdirýär.
Go­laý­da Ita­li­ýa­nyň Mi­lan şä­he­rin­de ge­çi­ri­len dün­ýä­niň iň esa­sy mo­to­sikl ser­gi­sin­de (EICMA) hem adatdakylardan has tapawutly mo­to­sikl­ler gör­ke­zi­l­di. Halkara gözden geçirilişde bel­li “Har­ley-David­son” mo­to­ry­nyň elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän gör­nü­şi­niň ta­nyş­dy­ryl­ma­gy hem­mä­ni haý­ran gal­dyr­dy. Se­bä­bi bu ulag­lar özboluşly se­si we kuw­wat­ly­ly­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän ulag­la­ryň bol­sa, ýe­ter­lik de­re­jede kuw­wat­ly bol­jak­dy­gy­na şüb­he­li ga­ra­ýan­lar en­tek az däl.

■ Su­wuk wo­do­rod­ly uçar

Ho­wa­nyň aras­sa bol­ma­gy adam sag­ly­gy we te­bi­gat üçin örän äh­mi­ýet­li bo­lup, soň­ky ýyl­lar­da has hem ile­ri tu­tul­ýar. Hü­när­men­ler ho­wa­ny ha­pa­la­ma­ýan teh­no­lo­gi­ýa­ny iş­läp düz­mek üçin ýüz­ler­çe tas­la­ma­ny dur­mu­şa ge­çir­ýär. Glo­bal de­re­je­de ho­wa goý­be­ril­ýän gaz­la­ryň 2 gö­te­ri­mi­ne ýo­lag­çy uçar­la­ry se­bäp bol­ýar. Öňü­miz­dä­ki iki ýyl­da bu gör­ke­zi­ji­niň iki es­se art­ma­gy­na ga­ra­şyl­ýar. Şol se­bäp­li hü­när­men­ler elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän ýa-da gib­rid he­re­ket­len­di­ri­ji­le­ri we beý­le­ki tyg­şyt­laý­jy teh­no­lo­gi­ýa­la­ry iş­läp taý­ýar­la­ýar. Angliýanyň Bed­ford­şir­dä­ki Kranf­ýeld uni­wer­si­te­ti­niň hü­när­men­le­ri bol­sa, su­wuk wo­do­rod bi­len iş­le­ýän ýo­lag­çy uçar­la­ry­ny iş­läp taý­ýar­la­ýar. Bu teh­no­lo­gi­ýa­ny iş­läp düz­mek üçin 3,5 mil­li­on funt ster­ling bö­lü­nip ber­lip­dir. In­že­ner­ler wo­do­rod bi­len iş­le­ýän uça­ryň ýüz­be-ýüz bol­jak kyn­çy­lyk­la­ry­ny ara­dan aýyr­ma­gy mak­sat edin­ýär. Su­wuk wo­do­rod bi­len iş­le­ýän uça­ryň ho­wa hiç hi­li kö­mür­tur­şy ga­zy­ny goý­ber­me­ýän­di­gi­ni göz öňün­de tut­sak, bu tas­la­ma­nyň ho­wa­ny ep-es­li de­re­je­de aras­sa sak­la­ma­ga go­şant goş­jak­dy­gy­ny aýt­sa bo­lar.
Hü­när­men­ler ýan­gy­jyň aras­sa gör­nü­şi­niň sak­lan­ma­gy, ba­ha­sy­nyň el­ýe­ter­li ýag­da­ýa ge­ti­ril­me­gi ýa­ly me­se­le­le­ri çöz­mä­ge ça­lyş­ýar. Yl­my to­pa­ryň ag­za­la­ry wo­do­ro­dyň di­ňe daş­ky gur­şaw ba­bat­da däl, or­ta we uzak möh­let­de yg­ty­bar­ly we el­ýe­ter ba­ha­ly bol­jak­dy­gy­ny gör­kez­mek is­le­ýän­dik­le­ri­ni aýd­ýar­lar. Tas­la­ma­nyň 2030-njy ýyl­lar­da taý­ýar edil­jek­di­gi nygtalýar. Hal­ka­ra Ho­wa Gat­naw­la­ry Bi­le­le­şi­gi­ne gö­rä, dün­ýä­de uçar ýo­lag­çy­la­ry­nyň sa­ny­nyň 2037-nji ýy­la çen­li 8,2 mil­li­ar­da ýet­me­gi­ne ga­ra­şyl­ýar. Uçar­la­ryň sa­ny­nyň gün-gün­den kö­pel­me­gi, onuň te­bi­ga­ta ýe­tir­ýän zy­ýa­ny­ny hem art­dyr­ýar. Kä­bir şe­re­ket­ler bol­sa, elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän uçar he­re­ket­len­di­ri­ji­le­ri­ni iş­läp taý­ýar­la­ýar. Em­ma ola­ryň äpet uçar­la­ry howa galdyrmak üçin ýe­ter­lik däl­di­gi bel­le­nil­ýär. Şol se­bäp­li, ýo­lag­çy uçar­la­ry­nyň di­ňe ýer­de wag­ty güwwüldisini azalt­mak üçin elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän he­re­ket­len­di­ri­ji­ler iş­le­nip dü­zül­ýär.

■ “Har­ley David­son” elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­lär

Kuw­wat­ly mo­to­sikl­le­ri ön­dür­mek­de dün­ýä bel­li “Har­ley David­son” kom­pa­ni­ýa­sy 6-njy no­ýabr­da Mi­lan­da ge­çi­ri­len “EICMA 2018” at­ly ser­gi­de elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän il­kin­ji mo­to­sik­li “LiveWi­re”-y ta­nyş­dyr­dy. Onuň daş­ky di­zaýn,  kuw­wat­ly­lyk ba­bat­da beý­le­ki mo­tor­lar­dan ta­pa­wu­dy ýok. Onuň beý­le­ki mo­del­le­r­den ýe­ke-täk parhy elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­me­gi. Ta­nyş­dy­ry­lan ulag önüm­çi­li­ge taý­ýar mo­del bo­lup, ol in­di­ki ýyl sa­tu­wa çy­ka­ry­lar. “Har­ley David­son” elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän iki ti­gir­li ulag ba­za­ryn­da hem öň­de­ba­ry­jylaryň biri bol­mak is­le­ýär. 2022-nji ýyl­dan baş­lap, kompaniýa elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän, şä­her için­de sürmäge ni­ýet­le­nen has ýe­ňil we kiçi mo­tor­la­ry sa­tu­wa çy­ka­rar.

■ Aw­tou­lag ägir­di we­lo­si­ped ön­dü­rer

“Chevro­let”, “Cadil­lac” we “Opel” ýa­ly şe­re­ket­le­re eýe­çi­lik ed­ýän “Ge­ne­ral Mo­tors” kom­pa­ni­ýa­sy elekt­rik ener­gi­ýa­sy bi­len iş­le­ýän we­lo­si­ped önüm­çi­li­gi­ni ýo­la go­ýar. Bü­tin dün­ýä­de kä­ren­de­si­ne be­ril­ýän ulag gör­nüş­le­ri­niň sa­ny­nyň art­ma­gy we oňa gy­zyk­lan­ma­nyň ýo­kar­lan­ma­gy uly yk­dy­sa­dy gir­de­ji ge­ti­rip baş­la­dy. Ame­ri­kan kom­pa­ni­ýa­sy hem bu ba­zar­da yz­da gal­mak is­le­me­ýär. 2015-nji ýyl­da kom­pa­ni­ýa­nyň ýol­baş­çy­sy Me­ri Bar­ra­nyň aýan eden tas­la­ma­sy öz ne­ti­je­le­ri­ni be­rip baş­la­dy. Iki gör­nüş­li we­lo­si­ped­ler­de in­ter­net bag­la­ny­şy­gy we smart­fo­ny sinh­ron ed­ýän ek­ran bo­lar. We­lo­si­ped­ler sat­mak üçin hem, kä­ren­de­si­ne ber­mek üçin hem amat­ly bo­lar. Welo­si­pe­diň ýyg­nal­ýan gör­nü­şi, bi­te­wi gör­nü­şin­den gym­ma­dy­rak bo­lar. En­tek ba­ha­sy mä­lim edil­me­dik ula­gyň ady­ny goý­mak üçin bäs­le­şik yg­lan edil­di. Kom­pa­ni­ýa­nyň ýol­baş­çy­la­ry we­lo­si­pe­de de­giş­li tä­ze tek­lip­le­re hem ga­raş­ýan­dyk­la­ry­ny aýdýarlar.

■ Hin­dis­tan ba­za­ry­na gi­rer

Elekt­rou­lag ön­dür­mek­de dün­ýä bel­li “Tes­la Mo­tors” kom­pa­ni­ýa­sy dün­ýä­niň iň uly aw­tou­lag ba­zar­la­ry­nyň bi­ri bo­lan Hin­dis­ta­na ara­laş­ma­gy mak­sat edin­ýär. Elekt­rou­lag önüm­çi­li­gin­de ABŞ-nyň öň­de­ba­ry­jy kom­pa­ni­ýa­sy in­di­ki ýyl­dan baş­lap öz ha­ryt­la­ry­ny hin­dis­tan­ly müş­de­ri­le­re ýe­ti­rer. Hä­zir­ki wagt­da Hy­ta­ý­da­ky iň uly da­şa­ry  ýurt­ly  ma­ýa  go­ýu­jy  ha­sap  edil­ýän  “Tes­la Mo­tors” -yň  “Mo­delS”  we  “Mo­del X”  ulag­la­ry  bu  ýurt­da­ky  müş­de­ri­le­re  ýe­ti­ril­ýär. Şeý­le hem kompaniýa Hy­taý­da hep­de­de 3000 ulag ön­dür­jek önüm­çi­lik des­ga­sy­ny gur­ma­gy meýilleşdir­ýär. Kom­pa­ni­ýa­nyň ba­zar ba­ha­sy 11,8 mil­liard dol­la­ra ba­ra­bar bo­lup, hä­zi­re çen­li ABŞ-da 27 müň “Mo­del S” sa­ty­lyp­dyr. Hä­zir­ki wagt­da elekt­rou­lag­la­ryň o di­ýen ýaý­baň­lan­ma­dyk hin­dis­tan ba­za­ryn­da bol­sa, “Tes­la”-nyň gel­je­gi­niň uly bol­ma­gy­na ga­ra­şyl­ýar.  Iri  şä­her­le­ri  bolan Hin­dis­tanda  da­şa­ry  ýurt­ly  ma­ýa­dar­la­ryň  iş­le­me­gi  üçin  oňyn  şert­ler  dö­redil­ýär.

■ “Akyl­ly” söw­da ara­ba­jy­gy

Gü­nor­ta Ko­re­ýa­nyň LG kom­pa­ni­ýa­sy mo­bil en­jam­la­ry bi­len ta­nal­ýan hem bol­sa, beý­le­ki teh­no­lo­gi­ýa brend­le­ri ýa­ly baş­ga-da bir­nä­çe ugur­da iş alyp bar­ýar. Kom­pa­ni­ýa to­zan so­ru­jy­lar, ae­ro­port­lar üçin aw­to­mat­laş­dy­ry­lan kiosk­lar we beý­le­ki bir­nä­çe ugur­da ro­bot­laş­dy­ry­lan en­jam­la­ry iş­läp taý­ýar­la­ýar. Hä­zir­ki wagt­da LG-niň in­že­ner­le­ri öz ata wa­ta­ny­nyň iň uly söw­da mer­kez­le­ri to­ry “E-Mart”-yň müş­de­ri­le­ri üçin “akyl­ly” söw­da ara­ba­jy­gy­ny iş­läp taý­ýar­la­ýar. Ara­ba­jyk müş­de­ri­niň yzyn­da gez­ýär, müş­de­ri tek­je­ler­den saý­lan ha­ry­dy­ny alyp, oňa sal­ýar. LG-niň ýol­baş­çy­la­ry müş­de­ri­le­re söw­da eden­le­rin­de ýe­ňil­lik dö­ret­me­gi mak­sat edin­ýän­dik­le­ri­ni bel­le­ýär­ler. Bi­ler­men­ler bu ara­ba­jy­gyň gar­ta­şan adam­lar we ýa­daw müş­de­ri­ler üçin ýe­ňil­lik dö­ret­jek­di­gi­ni aýd­ýar­lar. Ek­ran­ly ara­ba­jyk müş­de­rä haý­sy ha­ry­dyň ni­re­de­di­gi­ni hem sal­gy be­rer. Gü­nor­ta Ko­re­ýa­nyň iň uly su­per­mar­ket to­ry “E-Mart” öz bäs­deş­le­rin­den oz­dur­mak üçin teh­no­lo­gi­ýa­dan peý­da­lan­ýar. Go­laý­da Se­ul­da onuň sa­ty­jy­syz söw­da no­ka­dy açy­lyp­dy. LG-niň ön­dür­jek “akyl­ly” ara­ba­jyk­la­ry­nyň şeý­le söw­da no­kat­la­ryn­da hem ulan­ma­ga amat­ly­dy­gy aý­dyl­ýar.

■ Plast­mas­sa çüý­şe­ler­den ae­ro­gel

Plast­mas­sa çüý­şe­le­riň we gap­la­ryň dür­li gör­nü­şi gün­de­lik dur­muş­da giň­den ula­nyl­ýar. Ola­ry gaý­ta­dan çig mal hök­mün­de peý­da­lan­mak üçin uly ta­gal­la edil­ýän hem bol­sa, kö­pü­si te­bi­ga­ta taş­lan­ýar. Uzak wagt­lap çüý­re­me­ýän­li­gi se­bäp­li, ol daş­ky gur­şa­wa özü­niň oňaý­syz tä­si­ri­ni ýe­tir­ýär. Bi­ler­men­ler plast­mas­sa­ny ae­ro­ge­le (la­tyn­ça: aer — ho­wa,  ge­la­tus — doň­du­ry­lan) öwür­me­gi ba­şar­dy­lar. Sin­ga­pu­ryň Mil­li uni­wer­si­te­ti­niň (NUS) hü­när­men­le­ri  plastmassany se­na­ga­tyň dür­li ugur­la­ryn­da has peý­da­ly ma­te­ri­al­la­ryň bi­ri­ne öwür­me­giň ar­zan usu­ly­ny tap­dy­lar. Pro­fes­sor­lar Haý Minh Duong hem-de Nhan Phan-Thien Nus we ola­ryň ýol­baş­çy­lyk ed­ýän to­pa­ry po­lie­ti­len­te­ref­ta­lat (PET) çüý­şe­le­ri in­çe sü­ýüm­ler gör­nü­şin­de ke­sip, ola­ry si­li­kat bi­len gap­lap­dyrlar. Sü­ýüm­ler bir­nä­çe hi­mi­ki usul­lar ne­ti­je­sin­de ýe­ňil, gö­ze­nek­li, çy­dam­ly ae­ro­ge­le öw­rül­ýär. Bu çig ma­ly izol­ýa­si­ýa, ne­bi­ti aras­sa­la­mak, kos­mos ýa­ly bir­nä­çe ugur­da peý­da­la­nyp bo­lar. 620 de­re­je gyzgynlyga çy­dam­ly bo­lan bu ma­te­ri­alyň ýan­gyn sön­dü­ri­ji eşik­le­ri taý­ýar­la­mak­da we ýan­gy­na gar­şy dur­nuk­ly zat­la­ryň da­şy­ny ört­mek­de hem peý­da­la­nyp bol­jak­dy­gy aý­dyl­ýar. Bu ae­ro­gel ada­ty izol­ýa­si­ýa ma­te­ri­al­lar­dan 10 es­se ýe­ňil, ýum­şak we ma­ýyş­gak­ly­gy bi­len ta­pa­wut­lan­ýar. Tä­ze açy­şy­nyň pa­ten­ti­ni alan uni­wer­si­te­tiň ýol­baş­çy­la­ry onuň önüm­çi­li­gi­ni ýo­la goý­mak üçin hyz­mat­daş göz­le­ýär. Bu baradaky yl­my makala “Col­lo­id and Sur­faces A” žur­na­lyn­da ne­şir edil­di.

■ Ep­len­ýän smart­fon

“Sam­sung”, LG, “Hua­wei” ýa­ly bel­li brend­ler köp wagt­dan bä­ri ep­len­ýän ek­ran­ly mo­bil en­jam­la­ry iş­läp düz­ýän hem bol­sa­lar, şeý­le ek­ran­ly il­kin­ji smart­fo­ny ady o di­ýen eşi­dil­me­dik bir fir­ma sa­tu­wa çy­kar­jak­dy­gy­ny mä­lim et­di. Mer­ke­zi eda­ra­sy ABŞ-nyň Ka­li­for­ni­ýa şta­tyn­da ýer­leş­ýän Hy­ta­ýyň “Royo­le” şe­re­ke­ti “FlexiPai” at­ly te­le­fo­ny­ny Pe­kin­de ge­çi­ri­len da­ba­ra­da köp­çü­li­ge gör­kez­di. 6 ýyl ozal dö­re­di­len “Royo­le” hy­taý­ly müş­de­ri­le­rin­den sar­gyt ka­bul edip baş­lan­dy­gy­ny mä­lim et­di. Onuň ba­ha­sy teh­ni­ki aý­ra­tyn­lyk­la­ry­na gö­rä üýt­gäp, 1290 dol­lar bi­len 1863 dol­lar ara­ly­gyn­da bo­lar. “FlexiPai”-yň prog­ram­ma­çy­lar üçin ni­ýet­le­nen gör­nü­şi hem bar. Smart­fon­lar sar­gyt eden müş­de­ri­le­re de­kabr aýyn­da gow­şu­ry­lar. “Royo­le”-yň ep­len­ýän ek­ran­ly te­le­fo­ny ta­nyş­dyr­ma­gy bu ugur­da iş alyp bar­ýan bi­ler­men­le­ri hem haý­ran gal­dyr­dy. Ep­len­ýän en­ja­ma bi­ler­men­ler ýo­ka­ry ba­ha ber­di­ler. Ag­ra­my 350 gra­ma deň bo­lan te­le­fon “iP­ho­ne XS Max”-den hem-de “Sam­sung Ga­laxy No­te 9”-dan 50 gö­te­rim agyr. “Royo­le” bu en­ja­myň 200 müň ge­zek açyp-ýap­mak sy­na­gyn­dan ge­çen­di­gi­ni we hiç hi­li teh­ni­ki nä­saz­ly­gyň ýü­ze çyk­man­dy­gy­ny bel­le­ýär. “Crea­tive Stra­te­gi­es” at­ly ma­s­la­hat be­riş şe­re­ke­ti­niň bi­ler­me­ni Ka­ro­li­na Mi­la­ne­si “FlexiPai”-yň ba­za­ryň “ýyl­dy­zy” bol­ma­gy­nyň aň­sat däl­di­gi­ni, em­ma ta­nyş­dy­ry­lan teh­no­lo­gi­ýa­nyň örän tä­sir­li­di­gi­ne ün­si çek­ýär. Mi­la­ne­si şe­re­ke­tiň dün­ýä­de bu işi il­kin­ji bo­lup ama­la aşy­ran­dy­gy­ny, mu­ny ozal ady eşi­dil­me­dik fir­ma­nyň ba­şar­ma­gy­nyň has hem tä­sir­li­di­gi­ni bel­le­ýär. Bi­ler­me­niň pi­ki­ri­ne gö­rä, “Royo­le”-yň ýa­kyn gel­jek­de teh­no­lo­gi­ýa dün­ýä­sin­de iş alyp bar­ýan ägirt kom­pa­ni­ýa­lar ta­ra­pyn­dan sa­tyn alyn­ma­gy hem müm­kin. 7,8 dýuým­lyk ek­ran­ly smart­fon plan­şe­te meň­ze­ýän hem bol­sa, ony ep­lä­ni­ňiz­de, iki ta­ra­pyn­da bö­lek ek­ran peý­da bol­ýar. Te­le­fo­nyň ga­lyň­ly­gy 7,8 mm, ep­le­nen­de, 1,56 sm bol­ýar. En­ja­myň 6 hem-de 8 GB RAM-ly gör­nüş­le­ri bar. Onuň iki ka­me­ra­sy bo­lup, ola­ryň bi­ri 20, beý­le­ki­si 16 me­ga­pik­sel du­ru­ly­gyn­da. Hä­zir­lik­çe di­ňe hy­taý­ly müş­de­ri­le­re ýe­ti­ril­jek mo­bil en­jam­da “And­ro­id 9.0 Pie” esa­syn­da taý­ýar­la­nan ­baş­ga bir ama­ly ul­gam bar.
Bir hep­de­den soň­ra, has dog­ru­sy 7-nji no­ýabr­da “Sam­sung” kom­pa­ni­ýa­sy San-Fran­si­ko­da ge­çi­ri­len da­ba­ra­da özü­niň il­kin­ji ep­len­ýän ek­ran­ly te­le­fo­ny­ny ta­nyş­dyr­dy. Onuň 7,3 dýuým­lyk ep­len­ýän we 4,6 dýuým­lyk ada­ty ek­ra­ny bar.

■ Ýe­di ýyl­lyk men­zil

Ýew­ro­pa­nyň kos­mos agent­li­gi (ESA) hem-de Ýa­po­ni­ýa­nyň kos­mos agent­li­gi (JAXA) Gü­ne iň ýa­kyn pla­ne­ta Mer­ku­ri­ni ýa­kyn­dan öw­ren­ýär. Ýew­ro­pa­ly we ýa­pon hü­när­men­le­riň taý­ýar­lan “Be­piColom­bo” at­ly kos­mos gä­mi­si “Aria­ne 5” at­ly ra­ke­ta bi­len Fran­suz Gwi­ne­ýa­syn­dan uçu­ryl­dy. Ger­ma­ni­ýa­da­ky stan­si­ýa­nyň ast­ro­nom­la­ry­nyň kos­mos gä­mi­si­niň uçu­ryl­ma­gy­nyň yzy­sü­re sig­nal alyp baş­lan­dyk­la­ry ha­bar be­ril­di. 1,6 mil­liard ýew­ro sarp edi­len “Be­piColom­bo” tas­la­ma­sy hem Mer­ku­riý ba­ra­da mag­lu­mat top­la­ma­gy, hem-de Gün ul­ga­my­na de­giş­li Ýer­den alyp bol­ma­ýan mag­lu­mat­la­ry ýyg­na­ma­ga ýar­dam eder. Je­mi 9 mil­liard ki­lo­met­re ba­ra­bar ýol ýö­re­jek “Be­piColom­bo” ýa­pon­la­ryň we ýew­ro­pa­ly­la­ryň iş­läp dü­zen iki aý­ra­tyn en­ja­myn­dan yba­rat. Kos­mos gä­mi­si­niň 2025-nji ýyl­da bar­ma­ly men­zi­li­ne ýet­me­gi­ne ga­ra­şyl­ýar. Mer­ku­ri­niň or­bi­ta­sy­na ba­ran­soň, iki aý­ra­tyn eme­li hem­ra bi­ri-bi­rin­den aý­ry­lar. Ýa­pon eme­li hem­ra­sy pla­ne­ta­nyň mag­nit meý­da­ny­ny we Gün­de dö­re­ýän ýe­liň tä­si­ri­ni öw­re­ner. Ýew­ro­pa­ly­la­ryň eme­li hem­ra­sy pla­ne­ta­nyň ýü­zü­niň kar­ta­sy­ny taý­ýar­lar we onuň üst­ki gat­la­gy ba­ra­da mag­lu­mat top­lar. Gü­ne iň ýa­kyn pla­ne­ta bo­lan Mer­ku­ri­niň dia­met­ri 4 müň 880 ki­lo­met­re ba­ra­bar. Onuň ýü­zü­niň tem­pe­ra­tu­ra­sy gi­je­si­ne -173 de­re­je, gün­di­zi­ne 427 de­re­jä ba­ra­bar. Bi­ler­men­ler pla­ne­ta­nyň tem­pe­ra­tu­ra­sy­nyň ys­sy­dy­gy se­bäp­li bu tas­la­ma­nyň kyn­dy­gy­ny bel­le­ýär­ler. Şol se­bäp­li hü­när­men­ler şeý­le ho­wa şert­le­rin­de iş­läp bil­jek en­ja­my iş­läp taý­ýar­lap­dyr­lar. En­ja­myň da­şy Gün­den gel­ýän şöh­lä­ni we pla­ne­ta­nyň gyz­gyn­ly­gy­ny gaý­tar­ýar. ESA-nyň en­ja­my pla­ne­ta has go­laý ba­ryp, ol jül­ge­le­ri, düz­lük­le­ri la­zer ar­ka­ly anyk­lar. Ýa­pon­la­ryň en­ja­my bol­sa, Mer­ku­ri­ni uzak­dan syn­lar.
“Be­piColom­bo” We­ne­ra­nyň hem ýü­zün­de bar­lag ge­çir­mek­de peý­da­la­ny­lar. Şeý­le hem pla­ne­ta­nyň hi­mi­ki hä­si­ýet­na­ma­sy we Gü­nüň Mer­ku­ri­ni dar­tyş güý­ji ha­sap­la­nar. Üs­ti ga­ýa­lyk­lar bi­len ör­tü­len pla­ne­ta­da­ Ýe­riň mer­ke­zin­dä­ki­den has köp muk­dar­da­ de­mriň bardygy çak­la­nyl­ýar.

■ 10 ýyl öň ta­mam­la­nar

Go­laý­da “So­ny” kom­pa­ni­ýa­sy 2040-njy ýyl­da do­lu­ly­gy­na aras­sa ener­gi­ýa­dan peý­da­la­nyp baş­la­jak­dy­gy­ny mä­lim edip­di. In­di bol­sa, ýa­pon bren­di bu sep­gi­de ABŞ-da wag­tyn­dan 10 ýyl ozal ýet­jek­di­gi­ni aýan et­di. Sent­ýabr­da San-Fran­sis­ko­da ge­çi­ri­len Glo­bal yk­lym sam­mi­tin­de “RE100” kor­po­ra­si­ýa­sy elekt­ron we güý­men­je pu­da­gyn­da iş alyp bar­ýan dün­ýä­niň iň uly kom­pa­ni­ýa­la­ry­nyň bi­ri bo­lan “So­ny”-ny öz tas­la­ma­la­ry­na go­şan­dyk­la­ry­ny aýt­dy. Şeý­le-de sam­mit­de “McKin­sey” mas­la­hat be­riş şe­re­ke­ti­niň, “We­Work” at­ly glo­bal hyz­mat­daş­lyk şe­re­ke­ti­niň we Ýew­ro­pa­nyň iň ga­dy­my bank­la­ry­nyň bi­ri bo­lan “Royal Bank of Scot­land”-yň hem tas­la­ma go­şu­lan­dyk­la­ry mä­lim edil­di. Sam­mit­de “So­ny” 2030-njy ýy­la çen­li sarp ed­ýän elekt­rik ener­gi­ýa­sy­nyň 30 gö­te­ri­mi­ni gaý­ta­dan di­kel­dil­ýän çeş­me­ler­den üp­jün et­jek­di­gi­ni mä­lim edip­di. Hä­zir­ki wagt­da kom­pa­ni­ýa sarp ed­ýän ener­gi­ýa­sy­nyň 25 gö­te­ri­mi­ni al­ter­na­tiw çeş­me­ler­den al­ýar. Kom­pa­ni­ýa Ýew­ro­pa ýurt­la­ryn­da eý­ýäm sarp ed­ýän ener­gi­ýa­sy­nyň 100 %-ini aras­sa çeş­me­ler­den üpjün edýär. ABŞ-dan soň­ra, Hy­taý­da we Ýa­po­ni­ýa­da bu mak­sa­da ýet­mek üçin ta­gal­la edi­ler.
“RE100”-iň baş­ly­gy Sam Kim­mins “So­ny”-ni aras­sa ener­gi­ýa çeş­me­le­rin­den peý­da­lan­mak­da äh­li müm­kin­çi­lik­le­ri­ni gaý­gyr­man ta­gal­la ed­ýän­dik­le­ri we bar bo­lan pur­sat­dan ne­ti­je­li peý­da­lan­ýan­dyk­la­ry üçin gut­la­ýan­dygy­ny aýt­dy.

# "Zaman Türkmenistan" gazetiniñ maglumatlaryndan peýdalanyldy.