TÜM
Garaňkylygy mesgen tutunan giň öýüň töründe ýüzüne kendir çekilip, haýsy reňkde bolandygy bireýýäm unudylan kürsüde owurdy çöken hortap goja otyr.
Bäşinji gatda ýerleşýän öýüň myhman jaýynyň penjiresindäki tutular mäkäm beklengi, olar Günüň ýekeje yşynam geçirmeli däl. Ýogsam Enwer goja çagalykdan batyldygyna garamazdan, muny şobada duýar, üstüne ýagy çozan ýaly gargynyp, sögünip başlar. Onsoň gyzy ýa agtygy ylgap gelip, otagy ýene zulmata öwürmeli bolar.
Goja kä oturgyja arkasyny berse, käte gününi köne saýawanynyň agaç tutawajyna daýanyp geçirýär. Oturan kürsüsi – onuň ömürlik tagty. Aýagaldygyna aýakýoluna ýetişmek üçin ýa-da adam organizmine mahsus beýleki hajatlar zerarly terk edýär diýäýmeseň, ýaşuly onuň üstünde soňky ýigrimiden gowrak ýylyny ýasy kümpüjini eýerläp ötürdi. Barja ýoldaşam gapdalyndaky stolda aýdyma gygyrýan gadym radiosy bilen, göräýmäge, kör üçin nähili geň bolsa-da, milli teleýaýlymlary tutýan telewizory.
Ol aýdym-saza meýmiräpjik ýatyp galýardy, göýä olar ýörite onuň şanyna ýazylan hüwdi ýalydy.
Tümlükde itler peýda boldy. Men olary görýän. Daşymdan aýlanyp, hojaýynyny goraýarlar. Akly-garaly bu alabaýlaryň öz aralarynda telepatiýa arkaly habarlaşmak ukyby bar. Olar sesini çykaranok, üýrenok, ýöne biri-birine düşünýär.
Bu itleri men getirmedimem, getirtmedimem. Özleri daşymda egele boldy. Daşaryk gezmäge çyksam, olaryň peýdasy degmegem ahmal, ýöne men eýýäm ençeme ýyl bäri bu ýerimden uzak wagtlyk gozganamok. Götümi galdyrdygym, kürsim eýelener öýdüp gorkýan.
It – wepa, aýal biwepa diýleni. Bu öýdäkilere ynam ýok, heleý diýeniňe bil baglar ýaly däl. Ol güjügem aýal täsirine düşmänkä, wepadar edip terbiýelemegi başardymmykam, belli däl.
Men şu oturan ýerimde nahar iýemde, çörek owuntyklaryny bilgeşli seçeläp, etini-süňküni ýere gaçyrýan. Beýlekiler muny emelsizligimden görýändir, ýöne olar daşymdaky itleriň symyşlap, biri-birinden öňürtjek bolup hyňranşyny bilenok.
Kempiri ýogalany bäri Enwer goja diňe gyzy hem agtygy Gowşut bilen ýaşaýardy.
Gyzy Näzik äri bilen bir ýylam ýaşaşman aýrylyşyp, garry öýe eli bäbekli gelipdi. Dolmuş tegelek ýüzünde hiç hili özüneçekijilik, hereketinde-de dogumlylyk bolmansoň, ol gaýtadan durmuş gurmak tamasyna örküni baglajagam bolmady.
Eneli-ogul garryň igenjine, iýýän çörek-duzlarynyň özüniň hemaýat puluna alynýandygy baradaky teýeneli gürrüňlerine, minnetine, paýyş sözlerine öwrenişipdiler, has takygy, ondan başga ýaşaýşy görmändilerem, şonuň üçin garra köre-kör tabyn bolýardylar. Gyzgalaňly, köpöwüşginli, şatlyk-gaýgyly erkin durmuş ýagtylygyň akymyna temme baglan perdeleriň aňyrsynda gaýnap-joşýardy. Bu hojalyk bolsa günleriň girdabynda gyrky sanap ýaşaýardy.
Agtygy ýagty dünýäni diňe mekdebe gideninde synlap ugrapdy. Ýöne kör babasynyň duýdansyz gykylyklaryndan ýaňa heniz gulagy gatap ýetişmänkä ziňkildewük bolan ýasawy gorkak oglanjyk ibaly bilim alybam bilmedi. Gerekli ýerinde öýde onuň bilen sapagyny gaýtalamaga ýardam berjek ýa bilmedik zadyny düşündirjek adam ýokdy, mugallymlarynyňam okuwdan soň eglenip, aýratynlykda hemaýat etjegi tapylmady. Gaýta, birneme sakawlap, maňňyl-maňňyl edip gepleýän ebeteýsiz çagany köpüsiniň jyny alanokdy. Çala gygyrdygyň gypjynyp, bäş-beter sakynyp başlaýan oglanjyk ula selki, kiçä gülki bolýardy. Şol peltek halyna ol bagşy bolmagam arzuw edýärdi.
Üstesine-de, maýybyň maşgalasyndan bolansoň, çykdajyly meselä gezek gelende-de onuň mekdebe peýdasy degenokdy: Babasy çaga üçin kör-köpük çykarjak adam däl.
Garaz, mekdebi telli-pelli tamamlansoň, ýetginjegiň özem okuwyny dowam etdirmäge höwes bildirmedi. Köpçüligiň aýdanyny gaýtalap, «Puluň dürs bolmasa, juluň ters eken» diýip geziberdi. Tomsuny-güýzüni ýaşytdaşlary bilen çilim çekip, içip, gijelerini ykmandalykda geçirensoň, ol ahyryn şäheriň kän bir alyjysy bolmadyk ortagürp söwda merkezleriniň birindäki kafe ýumuş oglany hökmünde işe girdi. Esasy wezipesi barmen hasaplansa-da, beýleki hyzmatlaram ýerine ýetirýärdi, ýogsa müşderi gytçylygynda dişini gorjap oturmakdan başga güýmenjesi ýokdy. Soňabaka eti-gany ýerine gelen Gowşut dükanlaryň birindäki Nagyşgül atly satyjy gyz bilen halaşdy. Uzaga çekdirmänem ýagdaýy birýüzli etdi: Özi ýaly garamaýak maşgaladan bolan söýgülisi üçin salynjak galyňyndanam beter, tukat öýündäki ýagdaýy görüp, gelinligiň ürkmeginden howatyrlanan Gowşut henizem läleli dünýäsinde ýaşap ýören gyzy özi bilen gaçmaga yrdy.
Şeýlelikde, garaňky öýde bir kölege artdy oturyberdi.
Gelne myhman otagyň gözedürtme tümlügine endik etmek bir çetde ýarganat ýaly busulyp oturan gojanyň çakdanaşa gödekligini kabul ederden aňsat düşmedi. Ilkibadalar ol sessiz-üýnsüz ýatan garra irkilendir öýdüp, pişik basyşyny edip, ýuwaşlykdan penjiräň tutusyny syrjak bolanda, birden ýeňsesinden: «Degme, ýottywaýmat, bar, hamyryň bilen bol» diýen gykylygy eşidip, ýüregi kekirdegine gysylýardy. Başga wagt gelin naharly mejimäni kürsiniň gapdalyndaky stoljukda ýerleşdireninde, süýji ysa agzy suwaryp, ajy ýylgyrýan goja gyzy Näzikden: «Nämejik getird-äý bu sallat-musallat? Zakgunmy?» diýip soraýardy, tagamnamany diňländen soňam, serkerdeler terzinde: «Er-kin!» diýip, ýaş gelni goýberýärdi-de, tabagyny tykyrdatmaga başlaýardy.
Gelin ýaşynansoň, irden onuň goja ýollaýan salamynam gaýynenesi ýetirýär:
– Gelinjik salam berýär, babasy.
– Gaty beresi gelýän bolsa, alaýarys – diýip, kör goja telewizoryň sesini gataldýar. Ondan soň: «Ýagdaýyňyz nähili?» diýen sowaly oklaýsaň dagy, mydama: «Armatur!» diýip jogap gaýtarýar.
Gelin onuň öýden çykmaýşyndanam gelip-gitmeräkdigine düşünipdi, ýöne göräýmäge, nähili gödeňsi gepleşse-de, aňyrky dünýäsi bärkiden ýakyn görnen gojanyň adam göwnüne degjek gümany ýokdy. Gerekli hasaplan ýerinde saýawany, has takygy, hökümdarlyk hasasy bilen çaga wagty Gowşudyň otaýsyna-butaýsyna kakanam bolsa, indi oýnaklap, täze gelniň ysyny aldygy, gaşyny kakaýmasa, başgaça gözsüz batyrlyk edip, ahlaky serhetden ýa-da ýönekeý hetden aşmaga ragbaty galmady. Gaýtam, öýdäki ýaş çatynjanyň öňünde pähimdar görünjek bolup, soňky döwürler ýeri gelse-gelmese-de erteki-rowaýat gürrüň bermäge werdiş etdi. Meselem, «Pensiýaň getirildi» diýen habary eşidende:
– Bir gün Süleýman pygamberiň egninde kepderi gonupdyr-da, gulagyna çawuş çakypdyr… – diýen ýaly gürrüňleri edip başlaýardy.
Otagymda ýagyş ýagýar. Patalok suw geçirensoň, içerini sil aldy. Hiç kesiň piňine-de däl. Ýa meni oturan ýerimden gozgajak bolup, bilgeşleýin üstümden akdyrýalarmyka? Şu täze gelene-de güman edýän. Şonuňam öwzaýy bozuk görünýär.
Hernä, ýerimden-ä galmaryn diýip, üstüme saýawanymy tutdum. Suw ýygnanybersin. Nuhuň gämisine dönen kürsimde başga kişä orun ýokdur, içleri ýansa ýanyp geçsin!
Ýangyn… Bu gezek suw belasy bilen kastyma çykanlar ertir ot belasynam üstüme küşgürer. Goranmak üçin ýanymda bir legen suw ýygnap goýaýmaly öýdýän.
Ol eýýäm topugumdan aşyp, baldyryma ýetdi, häzir beýleki otaglara-da – özleriniň hökümi ýöreýän ýerlerine ýaýrap, halyny-palasy zaýalap başlar welin, gopgun turzarlar. Onýança jyňkymam çykarjak däl. Onsuzam meni däli saýýandyklaryny bilýän.
Ýogsa-da, ol üç apat gapyň agzynda sesini çykarman, meni synlap duran bolmasyn. Hüşgärligi elden gidirmäýin.
…Ýylyjak suw dyzyma ýetdi. Gark bolanym ýeg, ýerim-ä bermeýän.
Ana, ahyryn dowul tapdylar, heleýleň biri gelip, üstüme gygyran bolýar:
– Beýtme-dä, kaka, öňünden duýduraýmaly ekeniň-dä. Balagyňy öl-myžžyk edipsiň-ä!
– Azrak gürledänim, bar, legen getir! Şonam dolduryp goýaýyn.
Bir gyş agşamsy hamylalygynyň eýýäm sekizinji aýyndaky Nagyşgül adamsyna garaşyp, gaýynenesi bilen aşhanada palaw ataryp ýörkä, myhman jaýdan kimdir biriniň sandyrawuk gykylygy eşidildi.
– Waý, ýetişiň-eý, bu näme boldug-ow!
Sese doňup galan aýallar biri-birine aňk-taňk boldular.
– Bu nä, telewizordan gelýärmi, gyz? – diýen Näzik şo jaýdan ýene: «Seni kim getird-eý, jüre degen ýottywaýmat?» diýen ses gelenden soň, eýgilik däldigine düşündi.
Gaýynenesi güpür-tapyr, gelni ýagdaýyna görä howlukmaçlyk bilen myhman otaga eňdi. Baryşlaryna-da gönümel çyrany ýakdylar.
– Näme boldy, kaka?
Goja gara dere batyp, kürsüsine öňküsindenem beter çümäýjek bolup, aýaklarynam otyrýerine gysyp, bir gysym bolup oturan eken. Saýawanam gyrada ýatyr.
– Eý-ho, nirä ýitirim bold-aý? – diýip, ol saňňyldap oturan ýerinden çala ynjaldy, demini dürsedi.
– Nämäň ýitdi, kaka? Zährämizi ýardyň-la!
– Ýaňy şu taýda bir at bardy… – diýip, goja aýagyny ýere goýberdi.
– O nämäň aty? – diýip, Näzik ýaşulyny gyssady. – Aňkaň aşypdyr öýdýän, kaka jan?
– Şu taýjykda ýaňy çal reňkli at kişňäp durdy, haw! Üstümi depelär öýtdüm – diýip, kör goja nury öçen gözlerini iki aýalyň duran ýerine gönükdirdi. – Eşitmediňizmi?
– Düýş görüpdirdänim, gygyryp otyr – diýip, gyzy iňňirdedi. – Düýşde gözi görýändir-dä… Toba-tagsyr!
– Sesiňi kessen-äý! Bir ýürekbulanjy gürlemäň bar seniňem! – diýip, goja ýene şerebesini pürkdi. Bu onuň özüne gelip ugrandygynyň alamatydy.
Şol agşam Gowşut öýe giç dolandy.
– Maş-ş-şynyň bolmasa, günüň şol-da. Ýalňyş awtobuza münüp, allow-warradan ýöräp gaýtmaly boldum – diýip, ýadaw halda köwşüni çykaryp durka, ony goşaýürek gelni garşy aldy.
– Bu gün babaňa bir zatlar-a boldy. Häli wägirip başlad-a ol… – diýip, günüň täzeligini gürrüň berip ugrandan:
– Äý, ol kakynly balnoýyň a-aňňyrmadyk güni barm-aý? – diýip, Gowşut gelniniň sözüni böldi. – Sütünim süýnd-ow. Heý, bolýa-da, nes-sibeli bir gün… H-hany, naharjyk gyzdyrsana.
Daşky jaýyň lampasyndan çala ýagty düşensoň, myhman otagy alagaraňkylyga bürenendi. Onuň bosagasynda kürtdürip duran ýigit içerdäki kürsä habar gatmaga niýetlenende, otagyň burçundan pessaýja gyryk ses çykdy:
– Hakyň takdyryna nedir çärämiz? On sekiz ýerimden düşdi ýaramyz…
Bu hiňlenmä diňşirgenip duran Gowşut aýdymyň arasy üzülende:
– Keýpiň k-kök öýdýän, baba? – diýip, gara boşluga sorag taşlady.
– Hä, geldiňmi, sakaw han? Sazlanmadyk radio ýaly «kh-kök» diýer ýörersiň senem… Ýaňky aýdymy kimiň düzenini bilýäňm-eý? …Men düzdüm, samsyk! Kim bilen ýaşap ýöreniňden bihabar sen. Dermanymy getirdiňmi?
Soňky döwürler bogazy gijeýänligi sebäpli babasynyň buýan köküniň şerbedini sargandygy Gowşudyň indi ýadyna düşdi.
– Ýok, baba, tapmadym.
– Äý, senden, çoçaguly, oňly saglyga sereden bolmaz-la…
Otaga ýene imisalalyk aralaşdy. Aşhana tarapdan gap-gaçlaryň şakyrdysy gelýär. Gowşudyň ejesi äpişgeden ýarym göwresini çykaryp, daşarda serlen egin-eşikleri ýygnaýar. Alysda kimdir biri fortepianoda Keçpelegiň ilkinji akkordlaryny çalyp, repetisiýa edýär. Sagadam şoňa görä birsydyrgyn jykgyldap, pursatlary ýuwudýar. Durmuş togtanok, ýöne häzir ol gojanyň otagynda arakesme yglan edene meňzeýär.
Gürrüň gutarandyr öýden ýigit aşhana sary ýöneljek bolanynda, ýene goja Enweriň öýkeläniňkä çalymdaş tutuk sesi gulagyna ýetdi. Ol, hamala, öz-özüne doga okap, içini dökýän ýaly gürledi:
– Çagakam bir gezek kakam meni ýany bilen ippodroma äkitdi. Şonda ilkinji gezek at çapyşygyny görüpdim. Kakam aldygyna pul sanaýardy, a men o janawarlaryň özlerine guwanyp seredýärdim. Aslynda, gaty gödek adamdy kakam, ýöne şo gün çüwendir-dä, begenip, meni eline alyp, çapyşyk gutaranynda ýaňky çapyksuwarlaň, seýisleň ýanyna eltdi. Şonda daş-töweregime ertekä düşen ýaly garanjaklaýşym ýadyma düşýär. Garaz, athanalara aýlanamyzda, ýaňky janawarlaryň arasynda ýaşajyk bir gyr at bardy. Bäý, gözi şeýle gamgyn, mordasam şeýle owadandy welin… aşyk bolduň diýselerem ynanjak. Meniňem ýaňka atlanasym geldi. Kakam ol heniz sarç diýse-de, başgasyna münjek däl, diňe şo diýip tutdum, agladym, çygyrdym. Ahyry jany ýanyp, gulagymyň düýbüne çalyp goýberdi welin, gözümiň ody syçrap gitdi…
Ýöne öýe baryp, mazaly köşeşenimden soň, kakamyň nebsi agyrdymy-nämemi, meni gujagynda oturdyp, bir gün ýene äkitjegini, ýaňky ata eýerlenenden soň mündürjegini söz berdi. Arman… kesel tapyndym-da…
Goja dymdy. Görünmese-de, Gowşut onuň garaňkylykda gözüniň owasyny owkalap oturandygyna düşündi. Ýigit ýagşydan-ýamandan dil ýarmady.
Ertesi irden Näzik gojanyň otagyna barsa, onuň ortarada, halyň üstünde dem-düýtsüz, kellesini gyşardyp ýatandygyny gördi.
Lukmanlaryň çykaran netijesine görä, onuň ölümine oňurgasynyň omrulmagy sebäp bolupdyr. Uzaga çeken barlaglardan soň munuň nähilidir bir damar çekmäniň hem netijesi bolaýmagy mümkindigi aýdyldy. Şonuň üçin jenaýat işi gozgalmady.
Bu tümlükde täsin bir güýç bar. Jady bar. Gudrat bar. Keramat bar. Ony ýitirmeli däl.
Men tutyny serpibem gördüm. Daşary gaýtam gözüme dar göründi.
Kürsüde oturmagyň-a lezzeti aýratyn eken. Telewizor görüp, radio diňläniň ne ýakymly, özüň aýdym aýtsaň-a hasam hezil! Töweregiň gülüstana öwrüliberýär, göwnüň açylýar.
Hemme kişi daşyňda hozanak. Itlere deňiç.
Öýüň ýeke erkegi indi men.
Şeýle hormata mynasyp bolmak gerek. Onsoňam, indi bu hojalygyň esasy gazanç çeşmesi, iş güýji, daýanjy men bolup galdym. Şoň üçin tümlükdäki uzak oýlanmalardan soň özümi kämmileşdirmeli diýen karara geldim.
Merhumyň kyrky sowulmanka dünýä inen çaga nämüçindir Babajan diýen ady dakdylar. Oňa uzak ýaş, sagdynlyk, adyna eýe bolmak baradaky edilen ýagşy dilegleriň arasyna «Ömri bir meňzemesin» diýen howatyrly arzuw goşuldy.
Patanyň sowulmagy, galyberse-de täze adamyň dogulmagy mynasybetli öýüň içi ýagtylyp gidäýjek ýalydyr welin, o diýleni bolmady. Gowşut matasynyň reňki öçen kürsiniň ýoguna ýanmag-a aňyrda dursun, hatda tutulary açyşdyryp, öýe aşa doýgun ýagty girizmegem öleniň hatyrasyna edilen dönüklik hökmünde kabul edýärdi, şu zeýilli äsgermezligiň öňüni almagy bolsa boýnuna ýüklenen mukaddes borç hasaplaýan ýalydy. Şonuň üçin ol galyň tutyny penjiräniň çarçuwasyna çüýledi.
Indi ol işden gelýän wagty henizem tümlükden azat edilmedik otagda wagt geçirmegi tapyndy, görýänem diňe aýdym-saz bilen täze habarlar gepleşigi boldy. Entekler aýalyna ýanaşyp bilmeýänligi zerarly ol gijesinem şu otagda, agajy inçelip giden kürsiniň üstünde oturyp geçirýärdi; ne dünýä bilen, ne-de oňa ýaňy gelen perzendi bilen seri bardy. Bar derdeseri – şu tümlük bilen kürsüsi. Hojalygyň daýanjy ýykylandan soňra, Gowşut özüne bu tünegiň şatärimidirin öýtdi.
Işiniň daşyndan ol trenažorly zala gatnap başlady, daşyndanam harajatyňy çukura tigirleýän bilýarda-da höwrükdi, ýogsa Nagyşgül bäbejigiň gerek-ýaragyna pul ýetirinip bilenokdy. Sähel nägilelik bildirilse-de:
– Näme, men indi s-sport bilenem meşgullanmaly dälmi? Jan-sag-glygyma-da seretmeli dälmi? – diýip, maň-maň edip, garşylyklaýyn hüjüme geçýär. – Bu öýe ýetirýän peýdamy az görýäňizmi? Gaýtam, siz-s-sebäpli maşynam edinip bilmedim. Gadyrbilmezler!
Näzik bu ýagdaýa tiz öwrenişdi, Nagyşgülüň bolsa dymyp oturmakdan başga alajy galmady.
Şeýle ýalňyz gijeleriniň birinde hüwdüläp, sallançakda ýatan çagasyny ahyry uka gidirensoň, gelniň özem düşeginde süýnüp, gabygyny ýumdy. Zenan kirpikleri sepleşende, barlygyň manzary gyzylymtyl-gara reňkli abstrakt surata öwrüldi. Boşluk, uç-gyraksyz, çäksiz boşluk bu gelniň çekip biläýjek iň dogruçyl awtoportreti. Elbetde, onuň göwni ýanyndaky çagasyndan teselli tapýar, ýöne bu gidişine gitse zürýatlarynyňam öňi-soňy şu tetelli düýpsüz gorpa düşäýmegi ähtimal.
Sessiz aglap ýatan ýerinden Nagyşgül gapdalynda gaýtalanyp duran asuda jygyldynyň arasyndan biriniň goňşy otagdan gelýän gülki sesini aňşyrdy.
Ýerinden turup, gapysyny açan badyna, bu şowhunyň myhman jaýyndaky tümlüge çümen Gowşutdan turýandygyna düşündi. Adamsynyň walalaýlap gülşüni eşitdi:
– He-heý, iks bäş, mot-tory dört sekiz, iki ýüz kyrk alty kilomet-tr tizligi… öň-ňe, diňe öňe!..
Ýagdaýyň gowluk däldigini aňan gelin adamsyna habar gataýynam diýmän, haýdan-haý aşhanada uklap galan gaýynenesiniň ýanyna ylgady, ony iteläp-yralap zordan oýardy.
– Turaweri, enesi, Gowşuda bir zad-a bolýar…
– Waý, ogul-eý! – diýip, dessine aglamjyrap aýaga galan Näzik ukyň arasynda nähili alasarmyk aljyraňňylyga düşse-de, gelni bilen bir pursatlyk aýak çekmeli boldy, sebäbi dälizde bir topar daýaw alabaý olaryň ýoluny bekledi, edil şol wagtam gijäniň rahatlygyny ýaryp, goňşy otagdan otlanan maşynyň güwwüldisi ýaňlandy: «Waň, waň-ň, waň-ň-ň-ň…»
– Allajanlarym, indi öýümizi başymyza ýykyp gitjek-dä bi!
Maksat BÄŞIMOW.
0
