Abdylhamydyñ ýaponlar tarapyndan öldürilen agtygynyñ gussaly kyssasy

ABDYLHAMYDYÑ ÝAPONLAR TARAPYNDAN ÖLDÜRILEN AGTYGYNYÑ GUSSALY KYSSASY

1935-nji ýylyñ awgust aýynda Nýu-Ýorkda agyr jenaýat edildi: Soltan Abdylhamydyñ agtygy şazada Abdylkerim ependi bolýan otelinde öldürildi. Ýaponlaryñ "Türküstanyñ imperatory" etmek islän iki çagaly şazadanyñ käbir düşünişmezlikler sebäpli ýapon kontrrazwedkasy tarapyndan öldürilendigine ynanyldy.
Aýsingýoro Pui Hytaýyñ iñ soñky imperatorydy... Dünýä Pu Iniñ hekaýatyny italýan režissýory Bernardo Bertoluççiniñ 1987-nji ýylda surata düşüren we dokuz gezek "Oskar" baýragyna mynasyp bolan "Iñ soñky imperator" kinofilminden öwrendi... Ol tagta iki ýaşynda çykyp, on sekiz ýaşynda sürgüne ýollanypdy.
Ýaponlar Ikinji jahan urşunyñ öñüsyrasynda Pu Ini Manjuriýa äkidip, şol ýerde guran kukla hökümetiniñ başyna oturdypdylar we 1934-nji ýylda imperator yglan edip, Manjuriýanyñ imperatory edipdiler. Pu I uruşdan soñ ruslara ýesir düşdi, Hytaýa gaýdyp berildi we türmeleriñ birinde birnäçe ýyllap sosializm ugrundan okadylyp, azatlyga goýberildi. Ol şondan soñ ýönekeý hytaý raýatydy we 1967-nji ýylda aradan çykýança Pekinde bagbanlyk etdi.

• Gorkularyna gaçdylar

Pu Iniñ Ýaponiýa başdan geçirmesi ýeke bolmady... Onuñ ýanynda Stambuldan gelen ýene iki sany imperator talaşgäri bardy we bu talaşgärleriñ kimdigi häzire çenli onçakly bilinmän galdy, hemişe ýaşyryn bolup galdy... Ikinji jahan urşunyñ öñüsyrasynda Gündogar Aziýanyñ rus häkimiýetiniñ astyndaky ýerleri basyp almak islän Ýaponiýa gurmagy meýilleşdiren "guýruk" döwletleriniñ hökümdarlygyna niýetlän talaşgärleri aristokratlaryñ arasyndan saýlanyp alnypdy: Manjuriýanyñ tagtyna Hytaýyñ öñki imperatory Pu I, Türküstan bilen Mongoliýanyñ tagtlaryna bolsa iki ýaş osmanly şazadasy - Abdyhamydyñ agtyklary Abdylkerim we Orhan ependi bolmalydy. Pu I Pekinden sürgüne ýollanan gününden bäri ýaponlar bilen bile hereket edýärdi, osmanly şazadalary bolsa Siriýada ýaşaýardylar... Şazadalar bilen ýaponlaryñ hasabyna gatnaşygy köşgüñ käbir öñki işgärleri ýola goýdy...
Olar Beýrutdan münen gämileri bilen birnäçe hepde ýol aşanlaryndan soñ Hindistanyñ we Singapuryñ üstünden Ýokohama şäherine baryp düşdüler. Geljekki imperatorlary bu ýerde ýapon köşgüniñ wekilleri garşylady. Hemmesi bile Tokio şäherine geçdiler, olaryñ hormatyna agşamlyk naharlary berildi, ýapon mirasdüşeri tarapyndan kabul edildiler we tagtda oturdyljak günlerine garaşyp başladylar. Hemme zat şondan soñ başlady.
Ýaponlar bilen şazadalaryñ arasynda düşünişmezlikler bolup geçdi, şazadalaryñ tagt tamasynyñ ýerini jan gorkusy gaplap aldy. Abdylkerim bilen Orhan ependi Hindihytaýyñ gözlerden yrak portlarynyñ birine geçip yzlaryny ýitirdiler. Şol ýerde hoşlaşyp, ýollaryny aýryp, iki aýry gämä mündüler. Abdylkerim ependi Nýu-Ýorka, Orhan ependi Buenos-Aýrese gitdi.

• Ganlar içindäki jeset

Ýöne olaryñ yzynda bir rota ýapon jansyzy bardy... Jansyzlar Günorta Amerikanyñ sümme tokaýlarynda Orhan Ependini tapyp bilmediler, emma Abdylkerim ependini añsat tapdylar. Ýaş şazada Nýu-Ýorkda kiçijik otelde bolýardy. Polisiýa 1935-nji ýylyñ awgustynyñ birinji hepdesinde gije şazadanyñ gana bulaşyp ýatan jesediniñ üstünden bardy. Onuñ elinde bir sapança bardy we çekgesinden atylypdy. Ölümi maglumatnamalara "öz janyna kast edipdir" diýip geçenem bolsa, onuñ ýakynlary we garyndaşlary "jenaýat" diýdiler we çöken Türküstan syýasatynyñ aryny almak isleýän ýaponlary günäkärlediler.

• "Uly ýalñyşlyklary goýberdik"

Men bu Ýaponiýa başdan geçirmesini hadysanyñ baş gahrymanlarynyñ birinden - soñky ýyllarda türk raýatlygyna geçip Osmanogly familiýasyna geçen şazada Orhan ependiniñ agzyndan kän gezek diñläpdim. Abdylhamydyñ agtygy we Mongoliýa tagtynyñ talaşgäri Orhan ependi "Ýalñyşlyk biziñ özümizdedi" diýýärdi... "Kellede ýaşlyk göçgüni bardy. Ilki bilen-ä biz bolmajak hyýaly "tagtlary" kabul edip gaty erbet ýalñyşdyk. Netije mälim, men Braziliýa gaçyp janymy halas etdim, emma bolan biçäre Abdylkerime boldy".

Murat BARDAKÇY.

31.07.2013 ý.