Ärtogrul Gazy

TARYHY ŞAHSYÝETLER -2:

▶ ÄRTOGRUL GAZY

Halkymyzyñ milli buýsanjyna öwrülen meşhur şahsyýetlerimizden Ärtogrul Gazy Türkmen hakynda arañyzda bilmeýän ýok bolsa gerek, kitapçy saýtynda-da bu beýik şahsyýetimiz barada az maglumat berilmedi.[1] Şeýle-de bolsa, berlen makalalarda aýdylanlary gaýtalamazdan, Ärtogrul Gazy hakyndaky biläýmelije maglumatlaryñ üstünde gysgaja durup geçsek artykmaçlyk etmez.

■ Ärtogrul Gazy kim bolupdyr?

Ärtogrul Gazy 400 çadyrlyk türkmen obasyndan jahana ýañ salan we dünýäni alty asyrlap dolandyran beýik imperiýanyñ ilkinji kerpiçlerini goýan beýik şahsyýetdir. Ol Osmanly türkmen döwletiniñ düýbüni tutujy Osman Gazynyñ pederi, oguz türkmenleriñ bozok goluna degişli gaýy boýundan Süleýmanşanyñ ogludyr. Ejesiniñ adyna Haýme ene diýlipdir.
Mongol basybalyjylarynyñ Orta Aziýany weýran edendigi zerarly Ärtogrul Gazy seljukly türkmen garyndaşlarynyñ höküm sürýän ýurdunda ýaşamak üçin tiresi bilen bile dogduk depesini terk etmäge mejbur bolupdyr. Ol ilki Amyderýany aşyp, oguzlaryñ ýaşaýan Ard deltasyna gelipdir. 1220-nji ýyllarda Horasanyñ demirgazyk sebitlerinde, ol ýerdenem Garagum çölüniñ günortasyna, ol ýerdenem Merw ýolunyñ üsti bilen Ahlada gelýär. Mongol kesapatynyñ Gündogar Anadola golaýlaşyp gelýändigi üçin has howpsuz ýer gözlän Süleýmanşa Ralla sebitlerinde Jaber galasynyñ golaýyndan geçýän Ýewfrat derýasyndan geçende gark bolup aradan çykýar. Ärtogrul Gazynyñ kakasynyñ adynyñ taryhçylaryñ bir bölegi Süleýmanşa, ikinji bir bölegi Gündiz Alpdygyny aýdýar.
Süleýmanşa bakyýete göç edenden soñ Ärtogrul Gazy tiräniñ kethudasy bolýar. Onuñ agalary Sungur tegin, Gündogdy beg dagylar öz yzlaryna eýeren tiredeşlerini-de alyp, Ahlada dolanýarlar. Ärtogrul Gazy bolsa jigisi Dündar beg bilen bile günbatara tarap süýşüpdir.

■ Ärtogrul Gazynyñ gahrymançylykly ömür ýoly

Ärtogrul Gazy Siwasyñ eteginde düşlände seljukly türkmen goşuny bilen mongol goşunynyñ söweşe girenini görýär. Seljuklylaryñ ýeñlip barýanyny gören Ärtogrul Gazy tabynlygyndakylar bilen bile doganlaryna kömege ylgaýar. Netije türkmenleriñ bileleşen güýji mongol otrýadyny çym-pytrak edip taşlaýar. Munuñ üçin Anadolydaky Seljukly türkmen döwletiniñ Soltan Alaeddin Ärtogrul Gaza Ankaranyñ etegindäki Garadaglar myntykasyny ykta edip berýär. (1230).
Belli bir wagtdan soñ Bursa bilen Kütahýanyñ arasyndaky Domaniç daglarynyñ ýaýlasy, Söwür Garajaşäher sebitleri gyşlag ýeri hökmünde berilýär. Şonuñ üçin Ärtogrul Gazy tiresini hem alyp Söwüte we Domaniçe göçüp gelýär. Ärtogrul Gazy şol wagt özüne ýanaşyk ýerlerde ýaşaýan türkmenleriñ owşar we çowdur tireleridir hristian tekfurlary bilen oñşukly ýaşamaga çalyşýar. Onuñ bu hoşniýetliligi we adyllygy hristianlaryñ hem söýgüsini gazanypdyr.
Adyllygy, hoşniýetliligi we ynsanperwerligi Ärtogrul Gazyny günden güne güýçlendiripdir. Onuñ gitdigiçe güýçlenmegi Garajahysar tekfuryny ynjalykdyr gaçyrypdyr we türkmenlere garşy aýaga galmaga iteripdir. Şonuñ üçin ol Konýa gidip Soltan Alaeddine Garajahysary basyp almaklygy teklip edýär. "Türkmenler baglasa bir ýere bili, gurudar Gilzumy, derýaýy-Nili..." diýlenini edip, seljuklylaryñ we gaýylaryñ birleşen güýji Garajahysary gabaw astyna aldy. Edil şol wagtam gözagyrysy ýaly bolup, mongol basybalyjylary bir ýerden peýda boldular we Konýa Ereglini gabadylar. Şol sebäpli soltan dolanmaga mejbur boldy. Muña garamazdan gabawy dowam etdiren Ärtogrul Gazy käm wagt geçirmän Garajahysary ele geçirdi. Ol tekfury we ýesirleri jigisi Dündar begden Konýadaky soltana ýollady.
Ärtogrul Gazy kethudalyk eden döwründe tiresiniñ adam sanynyñ azlygy sebäpli ylalaşykly we oýlanyşykly syýasat ýöredipdir. Töweregini gurşap alan türkmen beglikleri we wizantiýa (Inegöl-Garajahysar-Bilejik) tekfurlary bilenem hemişe diýen ýaly oñşukly ýaşap, olaryñ ýagdaýlaryny we syýasy şertlerini içgin öwrenip, baştutanlyk edýän tiresini we tabynlygynda ýaşaýanlary parahatçylykly agzybir durmuşda ýaşatmagyñ hötdesinden gelipdir. Ýarym asyrlap kethudalyk eden etrabynda hristianlaryñ-da yslamyýete ýakynlaşmagyna sebäp bolupdyr. Ärtogrul Gazy tabynlygynda ýaşaýan halklar tarapyndan iññän hormatlanylýan şahsyýet bolupdyr. Söwütdäki hristian ýaşaýjylar Ärtogrul Gazyny öz agalary ýaly görüpdirler. Onuñ ýurt tutunan ýerinde parahatçylyk we agzybirlik höküm sürüpdir.
Ärtogrul Gazy 1281-nji ýylda togsan üç ýaşynda Söwütde aradan çykypdyr. Onuñ kümmeti Söwütdedir. Her ýylyñ sentýabr aýynyñ ikinji hepdesi Söwütde Ärtogrul Gazyny ýatlama günleri geçirilýär.
Ärtogrul Gazynyñ guburynyñ başynda Türkmenistanyñ ýaşyl baýdagynyñ bardygy aýratyn many-mazmuna eýedir. Aşgabadyñ iñ bir gelim-gidimli Garaşsyzlyk seýilgähindäki Ärtogrul Gazynyñ buýsançly heýkeli ildeşleriniñ ruhuna ruh goşýar. Şeýle-de, paýtagtymyzyñ Şewçenko köçesiniñ ugrundaky metjidiniñ hem onuñ adyny göterýändigini aýtmak gerek.
Şu ýerde ýene-de bir zady belläp geçmek gerek. Türk garyndaşlarymyzyñ ekranlaşdyran we Ärtogrul Gazynyñ durmuşyndan söz açan "Direliş. Ärtogrul" teleserialy bäş ýyllap türkmenistanlylaryñ höwes bilen tomaşa edýän serialyna öwrüldi. Ärtogrul Gazynyñ keşbini janlandyran türk aktýory Engin Altan Düzýatan bu meşhur şahsyýetimiziñ üsti bilen dünýäniñ köp ýurdunda fenomen aktýora öwrüldi.
Käbir kemçilikleriñ bardygyna garamazdan "Direliş. Ärtogrul" ýokary baha berilmäge mynasyp kinotaslama.
Şanly türkmen taryhyndan söz açýan şeýle teleseriallaryñ we kinofilmleriñ höwrüniñ köp bolmagyny arzuw edýäris.

_____________________________________
[1] Giñişleýin maglumat üçin:
1.1. Agaberdi Suhanow / "Ärtogrul Gazy", saýtdaky linki:
http://www.kitapcy.ga/news/artogrul_gazy/2018-07-19-1369
1.2. Taner Nyşanjy / "Ärtogrul Gazy", saýtdaky linki:
http://www.kitapcy.ga/news/artogrul_gazy/2019-04-03-6310
1.3. Jumamyrat Gurbangeldiýew / "Seniñ ýaşyñda: Ärtogrul Gazy", saýtdaky linki:
http://www.kitapcy.ga/news/artogrul_gazy/2019-04-30-6711
1.4. "Ärtogrulyñ ruhy bilen ruhlanyñ!", saýtdaky linki:
http://www.kitapcy.ga/news/artogrulyn_ruhy_bilen_ruhlanyn/2019-04-11-6462

@ Kitapçylar.