Dežawýu hadysasy näme?

DEŽAWÝU HADYSASY NÄME?

Déjà Vu jümlesinden alnan,"dežawýu" fransuz dilinde "eýýäm görlen" diýmekdir. Başga bir söz bilen aýdylanda, dežawýu, bir zady ýa-da hadysany ilkinji gezek gören ýa-da başdan geçiren ýaly gören ýaly duýmak ýagdaýydyr. Şeýle hem beýniňizde iki pikir akymynyň çaknyşmagy netijesinde ýüze çykýan bökdençlik hökmünde kesgitlenip bilner.
Adamlaryň 97 göterimi ömründe iň bolmanda bir gezek dejàu wu başdan geçirýär öýdülýär we hatda adamlaryň üçden iki böleginiň dežawýu yzygiderli başdan geçirýändigi çak edilýär. Şu nukdaýnazardan seretsek, déžawýu ähli belli şuňa meňzeş tejribelerden has ýygy duş gelýän ýagdaýdyr.
Dežawýu vu häzirki zaman dünýäsiniň täsiri sebäpli has giňden ýaýran bir ýagdaýa öwrülen hem bolsa, adamlar ýüzlerçe ýyl ozal deju wu başdan geçirýärdiler. Dežawýu hakda iň gadymy çeşme biziň eramyzyň 400-nji ýyllarynda ýaşap geçen Sankt-Peterburgdyr. Awgustine degişlidir. St. Awgustin ýalan ýatlamalaryň kesgitlemesini dežawýu üçin ulandy. Dežawýu diýip atlandyran ilkinji adam, 1851-1917-nji ýyllar aralygynda ýaşan Emile Boirac atly fransuz filosofydy.
Bu meselä ylmy nukdaýnazardan çemeleşen ilkinji adam FL Arnaud atly newrologdy.

• Dežawýu nähili bolýar?

Soňky gözleglere görä, dejà vu iki dürli habarlylyk akymynyň çaknyşmagy netijesinde ýüze çykýar; häzirki ýagdaýy tanamak tejribesi we ýalňyşlygy. Geň ýeri, deàu wu başdan geçirýän adam bu ýagdaýy görýär. Bölünen düşünje déjà vu-nyň aşagynda ýerleşýär. Päsgelçilik ýa-da görüşiň päsgelçiligi sebäpli şekil iki gezek gaýtadan işlenýär.
Mysal bilen düşündirmek has dogry bolardy. Dostlaryňyz bilen bir kafe gitdiňiz, oturdyňyz, çaý zakaz etdiňiz, dostuňyz çaýdan bir dem aldy-da, ýylgyrdy we halamaýandygyny aýtdy. Şol pursatda deàu wu başdan geçirdiňiz we dostuňyzyň eýýäm çaýy halamaýandygyny aýdyp, göwnüne degen ýaly bolduňyz. Dežawýu şeýle başdan geçirilýär.
Dežawýu ýüze çykan pursatynda biynjalyk bulaşyklyk döredip bilse-de, adatça zyýanly ýagdaý däl. Iredadaw we stresli adamlar has köp duýýarlar, sebäbi bu ýagdaýlaryň ikisi hem uzak we gysga möhletli ýada ýaramaz täsir edýär. Wagtlaýyn lob epilepsiýa barlaglarynda dopamin dežawýu başdan geçirmegiň täsirli bolandygy görkezildi.
Dežawýu duýgusy üçin umumy kesgitleme bermek mümkin, ýöne bu düýbünden şahsy tejribe bolansoň, her kimiň başga bir dežawýu tejribesi bar öýdülýär. Dežawýuny yzygiderli başdan geçirýän adamlaryň beýnilerinde çal reňkli maddalaryň az bolandygy syn edildi. Çal reňk, beýniniň daşky gatlagy, hereket, ýat we emosional gözegçilik üçin jogapkärdir. Çal reňk näçe köp bolsa, bu hereketler şonça-da sagdyn bolýar.
Dežawýuny başdan geçirýän epilepsiýa keseli bolan adamlaryň beýnisiniň ýat bilen baglanyşykly böleklerine täsir edýändigi, dežawýu başdan geçirýän sagdyn adamlaryň beýnisiniň emosional böleklerine täsir edýändigi mälimdir. Şeýle-de bolsa, umumylaşdyrmak üçin, dežawýunyň esasy sebäbi, wizual ýatlamalary dolandyrýan orta wagtlaýyn lobda ýüze çykýan adaty bolmadyk signallardyr.

• Lukmanyň ýanyna gitmelimi?

Wagtal-wagtal başdan geçirmek adaty we zyýansyzdyr we keseliňiziň bardygyny görkezmeýär. Şeýle-de bolsa, hepdede birnäçe ýa-da birnäçe gezek dejà vu başdan geçirýän bolsaňyz, epilepsiýa ýa-da başga bir newrologiki näsazlyk bolup biler. Şonuň üçin şeýle ýagdaýda hünärmen lukman tarapyndan barlanmagy maslahat berilýär.

Wepa ABDYLLAÝEW,
Döwletmämmet Azady adyndaky Türkmen milli dünýä dilleri institutynyň Gündogar dilleri we edebiýaty fakultetiniň Hytaý, Türkmen dili we edebiýaty hünäriniň 1-nji ýyl talyby.