IKINJI JAHAN URŞUNDA TÜRKÜSTANLYLAR
1935-nji ýylyñ ahyrlaryna çenli türküstanlylar (Orta Aziýalylar -t.b.) sowet goşunyna alynanokdy. 1935-nji ýylda kabul edilen "Sowet Goşunyñ hataryna kabul etmek hakyndaky" kanuna laýyklykda 1935-1938-nji ýyllar aralygynda az sanly türküstanlylar Gyzyl Goşunyñ hatarynda gulluk edipdi.
1939-njy ýylda SSSR bilen Finlandiýanyñ arasynda turan uruş sebäpli türküstanlylardan Gyzyl Goşunyñ hataryna kabul etmek işi ýaýbañlanyp başlady.
1941-nji ýylyñ iýun aýynda Germaniýa bilen SSSR-iñ arasynda turan uruşyñ (Beýik Watançylyk urşy -t.b.) ilkinji ýyllarynda (1941-43) Gyzyl Goşunyñ hatarynda takmynan 4.847.775 türküstanly gulluk edýärdi. 18 bilen 65 ýaş aralygyndaky türküstanlylar fronta sürüldi. Türküstanlylaryñ 1939-1945-nji ýyllarda Gyzyl Goşunyñ hataryna dowamly alynmagyndan öñem sowet hökümeti Türküstanda etmedik sütemkärligi galmandy.
SSSR-iñ Kommunistik partiýasynyñ Merkezi komiteti tarapyndan Staliniñ direktiwasynyñ çäginde kabul edilen "Döwlet we Kommunistik partiýasynyñ edaralaryny halk duşmanlaryndan we milletçilerden arassalamak" hakyndaky karary bilen 1937-1939-njy ýyllarda türküstanlylardan takmynan iki milliona golaý adam tussag edilipdi. Şonuñ ýaly eýmendiriji tutha-tutluk ýyllarynyñ gorkusy astyna düşen türküstanlylar nalaç diýen ýaly Gyzyl Goşunyñ hatarynda gulluk etmäge mejbur bolýardy.
Ikinji jahan urşunyñ ahyrynda Gyzyl Goşunyñ hataryna alynan türküstanlylaryñ anyk sany hakynda belli bir maglumat ýok. Emma Milli Türküstan Jebislik komitetiniñ 1942-43-nji ýylda Germaniýanyñ hatarynda fronta gatnaşan Türküstan legionynyñ esgerlerine berilen sowallardan alynan jogaplara seredeniñde, uruş döwründe Gyzyl Goşunyñ hataryndaky türküstanlylaryñ sany boýunça hakykata golaý maglumat almak başardypdyr.
Toplanan maglumatlara görä, 1943-nji ýylda Gyzyl Goşunyñ harby okruglarynda (Minskide, Kiýewde 997.802, Moskwa, Leningrad, Uzak Gündogar we Demirgazyk Kawkazda 1.175.802 türküstanly harby gullukçy bardy.
SSSR-iñ beýleki harby okruglaryndaky türküstanlylaryñ sany barada takyk maglumat ýok. Nemes harby bölümleriniñ berýän maglumatlary görä SSSR bilen Germaniýanyñ arasyndaky urşuñ başky ýyllarynda (1941-42) sowet goşunynyñ Günbatar frontunda takmynan 2 milliona ýakyn türküstanly esger bar eken. Torgau şäherinde ýerleşen nemesleriñ harby ýesirler boýunça müdirliginiñ berýan maglumatlaryna görä, urşuñ ilkinji ýyllarynda (1941-42) sowet goşunyndan 1.700.000-e golaý türküstanly nemesler tarapyndan ýesir alnypdyr.
Nemes goşunynyñ garşysyna söweşen türküstanly sowet esgerleriñ köpüsiniñ elinde tüpeñe meñzeş tagta bölekleri bolupdyr. Nemesler araçäkde garşylaşan türküstanly sowet esgerlerine iki gezek agyr zarba inderipdi. Munuñ netijesinde türküstanlylaryñ bir bölegi gahrymanlarça wepat boldy, bir bölegi bolsa nemeslere ýesir düşdi ýa-da olara meýletin boýun egdi. Sowet goşunynda araçäk zolaklarda hereket edýän türküstanlylaryñ az sanly bölegi yza çekildi. Emma olaram nemes goşuny tarapyndan ýesir alyndy ýa-da öldürildi.
Ikinji jahan urşy ýyllarynda sowet goşunynda gulluk edýän türküstanly esgerleriñ sowet watany diýilýän - aslynda rus watanperwerlik ruhuny göterýän SSSR-iñ günbatar sebitlerini goramaga moral taýdan mejaly ýokdy. Çünki entek hiç kim 1937-39-njy ýyllaryñ stalinizm-bolşewizm repressiýasynyñ täsirinden çykyp ýetişmändi.
Türküstanly esgerleriñ köpüsine rus dilini bilmändikleri üçin "ikinji synp esger" gözi bilen seredilipdir. Muña garamazdan türküstanlylar öz dogduk depelerinden uzakda front sapynyñ öñünde ýer alýardy. Her bir türküstanly sowet esgeriniñ kellesinde "Men näme üçin bärde?" diýen sorag aýlanýardy.
Türküstan legionynyñ frontdaky esgerleriniñ we ofiserleriniñ sany 1944-nji ýylyñ ahyrlarynda 181.402 sany eken. Şol sanda harby eşik geýýän we legiona degişli işçi batalýonlarynda hem 85 müñden gowrak gullukçy bolupdyr. 1944-nji ýylyñ ahyrynda bolsa Türküstan legionynda gulluk edýän türküstanlynyñ sany 267 müñden geçipdir.
Serkerdeler nemes komandowaniýesi tarapyndan taýýarlanýardy. Türküstanlylaryn arasynda wzwod, rota, batalýon we polk serkerdeleri köpdi. Legionyñ syýasy we milli işleri Milli Türküstan Jebislik komiteti tarapyndan ýöredilýärdi. Her bir esgeriñ we ofiseriñ (legionda gulluk edýän nemes esgerleriniñ we ofiserleriniñem) çep golunda (şewronynda -t.b.) "Türküstan, Alla biziñ bilen!" diýen ýazgy bardy. Harby kasam Gurhanyñ we ujy birikdirilen iki gylyjyñ öñünde, Türküstan baýdagynyn astynda kabul edilýärdi.
Türküstan legiony sowet goşunyna garşy aýgytlaýjy söweşlere gatnaşdy. Ruslar türküstanly esgerlerden ýesir alanoklardy, olar türküstanlylara "gara faşistler" diýýärlerdi. Ruslar olary ýesir düşen ýerlerinde atyp öldürýärdi. Türküstan legiony 1944-nji ýylyñ ahyryna çenli takmynan 65 müñ şehit berdi. Legionerler nemes harby gullukçylary bilen umuman alanda gowy oñuşýardylar. Käwagt aralarynsa oñuşmazlygam döräp durýardy.
Türkistan legiony türkmen, özbek, gazak, gyrgyz we tajik halklaryndan düzülendi. Şeýlelikde türküstanlylar sowet häkimiýetiniñ ençeme ýyllap "doganlyk türki halklaryñ agzybirligine" garşy bölüp-parçalama syýasatynyñ garşysynda durup bilmäge ukyplydyklaryny subut etdiler. Hawa, sowet propogandasy Türküstan legionyny içinden çüýretmek üçin elinden gelen işi etdi. Muña garamazdan, olar gahryman türküstanlylaryñ milli jebisligini bozup bilmediler.
■ Has beter betbagtçylyk başlaryndan indi
Ikinji jahan urşundan soñ nemesleriñ howandarlygy astyna giren türküstanly esgerleriñ we Türküstan Milli Goşunynyñ harby gullukçylarynyñ durmuşynda hasratly döwür başlady.
Ýaranlyk döwletleriñ (ABŞ-Angliýa-SSSR) döwlet ýolbaşçylarynyñ 1945-nji ýylyñ fewral aýynda özara baglaşan ylalaşyklaryna laýyklykda her döwlet uruşdan soñ öz raýatlaryny gaýdyp almaly edildi. Bular ýaly ylalaşygyñ raýat azatlygyny öñe tutýan döwletiñ raýaty üçin müşgili ýokdy. Emma SSSR ýaly ýurt üçin bular ýaly ylalaşygyñ baglaşylmagy nijeme adamyñ ölümine şert döretjegi ikuçsyzdy.
Ýalta ylalaşygynyñ şertlerine laýyklykda ABŞ, Angliýa we Fransiýa öz goşunlarynyñ garamagyndaky türküstanly ýesirler we milli esgerler SSSR-e ugradyldy. Türki halklaryń SSSR-den gelen wekilleri bolan takmynan 200 müñden gowrak türküstanly SSSR-e dolanyp barmakdan ýüz dönderýärdi. Ýaranlyk döwletleriñ ofiserleri sowet ofiserleri bilen güýç birikdirip nirede sowet goşunyna garşy söweşen harby gullukçy görseler, şobada ele salyp sowet komandowaniýesine tabşyrýardylar. Amerikadaky ermeniler öz ermeni ildeşlerini sowet penjesinden halas etmek boýunça uly işleri bitirdiler.
Bizem öz gezegimizde gol gowşuryp oturman, SSSR-e dolanyp barmak islemeýän türküstanlylara penakärlik etjek döwlet gözleýärdik. Men Germaniýada okaýan iki türk talybynyñ goldawy bilen 1945-nji ýylda Türkiýän Baş goranyş müdirligunuñ Bawariýadaky amerikan goşun bölüminiñ garamagyndaky wekili kapitan Yhsan Ünesen (1996-njy ýylda aradan çykdy) bilen tanyşdym we ondan bize kömek etmegini towakga etdim. Ol gyssagly ýagdaýda gaçybatalga soraýan türküstanlylaryñ sanawynyñ taýýarlanmagyny talap etdi. Yhsan beg sanawy bir nusgasyny özi aldy, ikinji nusgasyny bolsa Ankara ugratdy. Yhsan begiñ barýan uçaryna garşy Ýugoslawiýada ot açylyp, uçar heläkçilige uçrapdy we şeýdip onuñ portfelindäki sanaw ýitirim boldy. Ankara ugradylan sanaw bolsa gowuşmaly ýerine gowşurylyp, Ankarada işewürler tarapyndan Germaniýadan 100 müñe golaý türküstanlynyñ Türkiýä getirilmesi ara alnyp maslahatlaşylýar. Maslahatda "Eger bularyñ arasynda 10 müñe golaý sowet jansyzy bar bolsa näme?" diýen sorag orta atylýar we türküstanlylar "kabul edilmesin" diýen karara gelinýär. Gynansak-da, doganlarymyz diýip Türkiýä gol uzadan bu biçäre ynsanlaryñ arasyndan 100 sanysynyñ hem jansyz bolup çykma ähtimallygynyñ ýokdugyny şowakörlük edip görmändirler (ýa-da görmezlige salnypdyr). Garawsyz galan türküstanlylar 1945-nji ýylyñ noýabr aýyna çenli SSSR-iñ eline zorluk bilen doly diýen ýaly tabşyrylypdyr.
1945-nji ýylyñ noýabr aýynda ABŞ-nyñ Prezidenti D.Eýzenhaueriñ SSSR-e hiç kimiñ zorluk bilen ugradylmaly däldigi hakynda beren görkezmesi netijesinde, 6-7 müñ türkden takmynan 800 türküstanly halas bolup bildi. SSSR-e zorluk bilen ugradylan türküstanly ofiserler sowet jenaýat kodeksinde görkezilenlere laýyklykda dessine atuw jezasy berilipdi. Atylman galanlar bolsa, 20-25 ýyllap türmelerde ýatmaly boldy ýa-da Sibire sürgün edildi. Birlän-ikilän ölmän galanlar dogduk depelerine dolanyp geldiler. Uruşda SSSR-e ýaranlyk eden döwletler häli-häzire çenli SSSR-e ugradylan sowet esgerleri hakyndaky arhiw maglumatlaryny aýan edenoklar.
Dr. BAYMİRZA HAYİT.
