JÜNEÝIT HANYÑ NÖKERI
Jüneýit han, onuñ çowlugy hakynda "Halk sesi" gazetinde (2.06.1993 ý) çap edilen "Jüneýit hanyñ çowlugy" atly makalany (söhbetimiziñ öñünden) okyjylara ýetirsek, artykmaçlyk etmese gerek.
Türkmen halkynyñ görnükli hanlarynyñ biri, serkerde ogly Jüneýit hanyñ - Gurbanmämmet serdaryñ adyny eşitmedik az-azdyr. Öz halkynyñ garaşsyzlygy, özbaşdaklygy ugrunda göreşen görnükli han hakynda hakykaty aýtmaga diñe özygtyýarly döwlet bolanymyzdan soñ mümkinçilik berildi. Indi onuñ bitiren hyzmatlary barada ylmy işler, uly göwrümli çeper eserler ýazylyp başlandy.
Golaýda Jüneýit hanyñ çowlugy, Eşiniñ agtygy, Muhammetnedir Jüneýit Aşgabada geldi. Muhammetnedir Germaniýaly türkmen, Gamburgdaky "Ýomut" import-eksport firmasynyñ prezidenti Datmuhammet Ýemreliniñ Owganystandaky "Soltany ýap" bölüminiñ wise-prezidenti bolup işleýär.
Muhammetnedir Jüneýidiñ sözlerinden:
- Ata Watana ilkinji gelşim. Watana gelip görmegi köpden bäri arzuw edýärdim. Allaha müñ-de bir şükür, arzuwym hasyl boldy. Onsoñam daşary ýurtda ýaşaýan türkmenleriñ Türkmenistany görmegi arzuw etmeýäni bardyr öýdemok. Türkmenistan bilen, esasan, söwda gatnaşyklaryny ýola goýmagyñ arzuwynda. Daşary ýurtlarda ýaşaýan söwdagär türkmenler ýerli-ýerden kömek etseler; bujagaz kynçylygy çalt ýeñip geçeris. Dogrusy agyz dolduryp aýdar ýaly, sizde şeýle bir düzedilmesi kyn meseleler ýok. Hemme zat siziñ agzybir, tutanýerli işlemegi başarşyñyza bagly. Indi gol gowşuryp oturmaly däl. Türkmenistanyñ özbaşdaklygyny günsaýyn berkitmäge gönükdirilen, belent maksatlara çagyrýan permanlar duşmuşa geçirýän permanlar durmuşa geçirilse, türkmen halkynyñ elini uzadan ýerine ýetjek günleri indi uzakda däl... Meniñ maksadym iñ gyt harytlary daşary ýurtdan size getirip, Ata Watanym bilen söwda-alyşyny ýola goýmak.
* * *
Jüneýit hanyñ bitiren işleri bilen ýakyndan tanyş bolmak isleýänler, şol döwrüñ diri şaýady bolan Garaşhan ogly Ýomudskiniñ "Türkmenler we rewolýusiýa" diýen eserini okasalar, giñden tanyş bolup bilerler.
Gatybaş adamyñ süññi jöwher ýaly bolýar diýenlerine ynanman duramokdym. Gatybaş adamlary öñler göre-göre gelşimdi. Ol adamlar gujuryny, gaýratyny, gatybaşdygyny döwürdeşlerine görkezip, il arasynda unudylmajak nusga goýup gitdiler. Olaryñ atlary döwürleri söküp, nesilden-nesle geçip gider otyr. Sözümiz howaýy bolmaz ýaly, käbir delilleri getireýin.
Durdy ogly Goşjan dädäniñ adyny tutsañ, Arkaçda tanamajak ýokdur. O pakyr ömrüni pyýada geçiren gatybaş, derwüş ýaly adamdy. Goşjan däde bir ýerden agşamara öýe gelende: "Ertir pylan ýerden çykdym" diýerdi. Onuñ aýdan aralygy takmynan ýüz kilometre golaý bardy. O pakyry perişdeler göterip ýol aşyrýar diýerdiler.
Sapar ogly Rzaguly aga bilen uruş ýyllarynda Isgenderde obadaş bolup ýaşapdym. O bende ömrüni mal yzynda geçirdi. Mally-garalydy. Rzaguly aga ne eşek münerdi, ne-de ýaby. Iki aýagynyñ haýryny gören adamdy. Ýörände dabanyndan "ot çykýar" diýip taryp ederdiler. Aýdanlaryndan artyk bolsa artykdy, kem däldi. Ataberdi ogly Armyk aga-da şeýle adamlaryñ hilindendi. Söýün ogly Teke pälwan barasynda häzir bu güne çenli öwgüli sözler azlyk etjek däl. Teke aga bir halta uny (arkasyna alyp) Isgender stansiýasyndan Sirkelli jülgesine aşyrypdyr. Bu agyzda añsat. Aralymda niçeme beýik dag gerişlerinden aşmaly, niçeme akyn-çukundan geçmeli. 50-60 kilometri ädimläp geçmeli.
Annadurdy ýagsoronyñ ýaby bilen ýaryşyp, ozandygyny bilýän gojalar az däl. Şular ýalu gujurly-gaýratly, gatybaş adamlary ýatlasañ, ýatlap oturmaly. Indi olar ýaly adamlar ýok.
Aýagulag köpeldi. Pyýada ýöremek ýat boldy. Çopan-çoluk bolaýmasa, eşek münüp ýörenler gözüñ kaklyşjak gümany ýok. Şeýle bolansoñ, öñki adamlaryñ hilinden, gatybaş, süññi jöwher ýaly adamlaea sataşaryn, gürleşerin diýip, ýatsam-tursam oýuma gelenokdy.
Golaýda Nebitdag telestudiýasyna baranymda, nakgaşçy Gurban Hydyrow şol edaranyñ bagbany, bir wagtlar Jüneýit hanyñ nökeri bolan Bedel Gojuk molla ogly barasynda gürrüñ berdi. Onuñ gürrüñi meni aşa tolgundyrdy, begendirdi, geñ galdyrdy. Jüneýit han nire, togsan bäş nire. Aradan niçeme aýlar aýlanypdyr, onlap-onlap ýyllar dolanypdyr. Muny barmak basyp sanajak bolsañ penjäniñ barmaklaryny ençe gezek büküp-ýazmaly boljak.
Bedel aga bilen söhbetdeş bolmagy niýet edinip, ýörite ýene şol edara bardym. Görsem, dynç almaga niýetlenen ýerde, saýaly bagyñ aşagynda, tagtadan ýasalan aýmançanyñ üstünde oturyp, töwerekdäki gürrüñ küýseýänlere öz başyndan geçiren wakalary hakynda söhbet açyp oturan eken. Ikeläp gadyrly görüşdik. Hal-ahwal, saglyk-amanlyk alyşdyk. Çetin-de bolsa ýaşyny soradym. Togsany kemsiz doldurypdyr. "Tüweleme... Tüweleme..." diýip, içimi hümletdim. Oña lap etseñ, sekiz onlukdan ýokary berer ýaly däl. Oturşy bürgüt sypatly. Turanda dyzyna söýenmesi ýok. Ýörände dim-dik ýöreýär. Nätanyş adam ilki görende, ýüzi-gözi hyrsyz görünýär. Artykmaç geplemegi halap duranok. Içki syryny gabatda saklamagy başarýan adamdygy mese-mälim duýlup dur.
Bedel aga Garrygala etrabynyñ Gyzyl Ymam obasynda dünýä inýär. Bili bekände gözüniñ ody alnypdyr. Görmedik görgüsi, çekmedik jepasy galmandyr. Durgunlyk ýyllarynda dilini ýarmazlyga eden endigi häzir-de "Dil bela - diş gala" diýen nakyla uýýan ýaly bolup dur. Elbetde, sowet döwründe Jüneýit hanyñ nökeri bolandygyny añsalar, ýüzünden sypamajaklary belli. Şonuñ üçin gürrüñi ugrukdyrjak bolup, añyrrakdan öwrüm etmeli bolýar. Horezm şasy (dogrusy Hywa hany -t.b.) azgynçylyk edip ilata gyz salgydyny salanda, Jüneýit hanyñ damarynyñ ganyny gaýnadyp, ar-namysa çydaman, ýarag edinip, ata atlanananyndan, Hywada ýüpek pul çykardanyndan, Yslam tuguny ýokary galdyrmagy niýet edinendiginden başlap, tä 1928-nji ýylda Eýrana geçişine çenli arhiw materiallaryndan gürrüñ açmaly boldy. Gürrüñdeşim söhbeti ýuwaş-ýuwaşdan tassyklap, "hä... hawwa" berip başlady. Bolsa-da indi syrly "haltasyny" döküp başlar diýip umyt etdim. Şeýle-de boldy. Görsem, "eşiden deñ bolmaz, gören göz bilenleri" bolaýdy. Bedel aganyñ kalbynyñ töründe ýarym asyr basyp asyr basyp goýan syryny dökmäge başlady.
Bedel aganyñ gürrüñinden:
- Hak resul sözümi aýtsam, kompartiýanyñ deminiñ dag ýaran döwründe Jüneýit han barada, onuñ nökeri bolandygym barasynda dil ýaran ýerim ýokdur. Dil ýarsam, KGB-niñ işgärlerkniñ penjesine düşjekdigime gözüm ýetip durdy. Öñ gözümiñ ody alnypdy. Ahunyñ ogly diýip Taýgada gözümi açdyrdylar. Taýgada on ýyl sürgünde bolup, sag-salamat ilime gowuşdym.
Indi döwür üýtgedi, zaman täzelendi. Garaşsyzlygyñ gadyry bir başga. Indi Jüneýit han barada aýtmaga-diýmäge dilimiz uzady. Ol gysga boýludy. Göwresi dykyzdy. Gözi gökdi. Ýörände ökjesi ýeñil gopardy. Garyp-gasarlaryñ arkadagydy. Örän namysjañ adamdy. Mesligini göterip bilmeýän bozuk pälli adamlary, aýagyny egri basýan aýallary ýigrenerdi. Orta Garagumda bolanymyzda, Hywadaky bozgakçylaryñ telimsine şerigat esasynda jeza bererdi. Onuñ oba aralarynda gizlinlikde işleýän adamlary bolardy. Olar obada bolýan tertipsizligi, şerigatyñ ýörelgesine ters gidýänleri atma-at ýetirerdi. Olar üçin niýetlän iki agyz sözi bolardy: "Itden çykaryñ!" Bu söz hemme ýana ýaýrady. Ary-namysy köýenler, namysy depelenenler şeýle jezanyñ berlenine begenerdiler. Ärli aýallar bilen gezýänleriñ ýoguna ýansañ-da, ganly bolunmaýandygyny gulagymyza guýardy. Arly-namysly türkmenler "Itden çykar" sözüni haladylar.
Sada, ýeke sözli, gaýratly, arly-namysly adamlary durky bilen gowy görerdi. "Musulman halklar bir-biriniñ göwnüne degmeli däl. Agzybir bolmaly" diýen öwüt-nesihat bererdi. Ýetim-ýesirleri goldamagy, ejize ganym bolmaly däldigini nökerlerine berk tabşyrardy. Aýdan-diýenini etmediklere hezil bermezdi. Jüneýit hanyñ Eýran bilen aragatnaşygy bardy. Aragatnaşygy ynamly guramak üçin öz agasy Durdygylyjy Güllüdag diýen ýere göçürip eltipdi. Aragatnaşygy biz ýaş ýigitler bolup ýerine ýetirerdik. Hanyñ nökerleri bizi arapça ýazylan haty getirip bererdi. Biz-de ol haty Durdygylyç aga eltip bererdik. Yzymyza jogap haty bilen öwrülerdik.
Jüneýit han bihaly adam däldi. Özi bilen gepleşik geçirmäge gelýän wekilleriñ maksadyny añardy. Ýolagçyny ýolda sakladardy. Gelen adam hakynda nökeri habar bererdi. Gumalak atdyrardy. Gumalakçynyñ ýorumy gabat gelse, zyýanly adamy ýadyna goýbermezdi. Sap ýürekli bolsa, myhmançylyga alardy.
Öz ýurdunda rahat ýaşatmajaklarynu bilen han Eýrana aşmaly boldy. Araçäkde çaknyşyk boldy. Hanyñ ýükli maýasy olumda batyp galdy. Ol maýany Etrek boýunda ýaşaýan adamlar ýüki bilen sag-aman hana eltip berdiler. Çaknyşyga ellä golaý nöker bolup gatnaşdyk. Aramyzda Jüneýit hanyñ zenanasy, iki gyzy bardy. Naçarlar diýseñ mergendi. Her ýerde-de özlerini gorap biljek naçarlardy.
Jüneýit han araçäkden sag-aman geçenden soñ Küren depesinde ýerleşdi. Ol dsps Baýathajynyñ gündogar ýanyndady. Han şol ýerde ençe wagt goş basyp ýatdy. Soñra ol depä "Jüneýit hanyñ depesi" diýdiler. Şol ýerde yzyna dolanjak nökerleri boşatdy. Çuwal bagşy-da: "Han aga, maña-da rugsat ber. Bala-çagamyñ arasynda ýaşaýyn. Öz ilimiñ hyzmatynda duraýyn. Aýdym-saz bilen wagtlaryny, keýpini hoşlaýyn" diýip, rugsat soraýar. Han: "Yzymda bilbilim galjak. Kysmat şeýledir-dä" diýip, iline dolanmaga rugsat berdi.
Eşidişimize görä, Eýran şasy ruslar bilen ara tow düşer öýdüp: "Men size zeper ýetirip biljek däl. Ýöne meniñ ýurdumdan çykmaly bolarsyñyz" diýýär. Şondan soñ nökerleri, iki gyzy, zenanasy bilen Owganystana geçýär. Owgan şasy höwes bilen garşy alýar. Uly suwly jülgäni peşgeş berýär. Nökerleri ekin-dikin bilen meşgullanýar. Jüneýit han näsaglaýar. Bir ýyla ýetmän amanadyny tabşyrýar. Onuñ tabydyny Aşgabadyñ ýanyndan Hywa geçiripdirler diýip eşitdik - diýip, Bedel aga sözüni tamamlady.
1995 ý.
Tatar ÜÝŞMEKOW.
0
