"Kuwaýy-Seýýareden" "Wagnere": Ethemden Prigožine

"KUWAÝY-SEÝÝAREDEN" "WAGNERE": ETHEMDEN PRIGOŽINE

Prigožiniñ esgerlerini paýtagt Moswka tarap sürmegi maña Milli Azat-edijilik urşy ýyllarynda Ethemiñ ýörite birlikleri "Kuwaýy-Seýýare" bilen turzan topalañyny ýatlatdy

Russiýanyñ soñky 300 ýyllyk taryhyna seredilende, awtoritar, hatda totalitar liderleriñ taryhydygyny görmek bolýar. Üstesine, režimleriñ dürli-dürli bolmagy ýagdaýy üýtgetmeýär. Patyşa Russiýasy döwründe Pýotr I, Sowet Soýuzy döwründe Stalin, biziñ günlerimizde Putin.
Hersi biri-birinden üýtgeşik şahsyýetlerdigine garamazdan, awtoritar aýratynlyklary birmeñzeşdir. Putin Russiýany galkyndyran adam boldy. Emma elden giderilen ýerleri ýañadandan aýdyp almak ýa-da öñki effektiw ugurlarynda gaýtadan täsir ediji güýje eýe bolmak, Sowet Soýuzy döwrüne meñzeş güýje ýetmek meýli Putiniñ birikdiriji, ýöne awtoritar liderliginden soñam aç-açan ýagdaýda duýulýar.

Russiýa Federasiýasy Ukraina çozandan soñ iñ hereketli ýigrimi dört sagadyny 24-nji iýunda başdan geçirdi. Hakynatutma harby topar hökmünde soñky ýyllarda ünsi özüne çeken "Wagner" toparynyñ başlygy Ýewgeniý Prigožin topalañ turuzmaga synanyşdy. Topalañyñ yzynyñ dowam edip-etmejekdigi belli däl, ýöne Putiniñem bolýar diýmegi bilen Belarus respublikasynyñ prezidentiniñ arada durmagynda ylalaşyga gelindi. Topalañyñ duýdansyz turşy ýaly, az salymlyk dowam etmegi-de wakanyñ möhümligini pese gaçyranok. Çünki Prigožiniñ bronemaşynlardan we hakynatutma harbylardan ybarat konwoýy paýtagt Moswka tarap sürmegi maña Milli Azat-edijilik urşy ýyllarynda Ethemiñ ýörite birlikleri "Kuwaýy-Seýýare" bilen turzan topalañyny ýatlatdy.
Prigožin jemgyýetçilige beren beýanatynda "24 sagadyñ dowamynda Moskwanyñ 200 km alkymyna geldik. Belli bir wagta çenli urşujylarymyzyñ ganyndan ýeke damja hem dökülmedi" diýdi. Şu ýerde Prigožin özüniñ güýjüni-de görkezdi. Prigožin döwlet agdarlyşygyny geçirmek maksadynyñ ýokdugyny, bar isleýän zadynyñ adalatdygyny aýtdy. Ukraina urşunda öñki hatarlarda söweşen "Wagner" birlikleriniñ we başlygynyñ uzak wagtlap Goranmak ministrliginiñ Baş Ştabynyñ başlygy Waleriý Gerasimow we Goranmak ministri Sergeý Şoýgu bilen oñuşmaýandygyndan köpler habarlydy. Şol geçen wagtyñ dowamynda Şoýgu-Gerasimow toparynyñ "Wagner" toparyny gözegçilik astyna almaga synanyşmagy ara tow düşmegine getirdi.

Prigožin eýýäm näçe wagt bäri esgerlerini ýeterlik ýarag we ok däri bilen üpjün etmeýändigi üçin Şoýgudyr Gerasimowdan öýkelidi. Üstesine Putin bu iki emeldarynyñ Ukrainada urşup ýören ähli hakynatutma harby toparlary Goranmak ministrliginiñ garamagyna geçirmek hakdaky kararyny goldady welin, ol muny özüne garşy gurnalýan operasiýa hasaplady we karara boýun egmekden ýüz dönderdi.
Russiýanyñ döwlet baştutany Putin Prigožiniñ topalañyny watana dönüklik we ýurdy arkadan pyçaklamak hasaplady. Putin köne dostuna ýowuz daramak bilen öte geçmedi diýseñem boljak. Ukraina urşy şular ýaly uzaga çekip we başagaýlyga salyp durka bu bolup geçenler Günbatarda "eýse Putinden dynaýjakmykak?" umydyny döretdi, ýöne uzak dowam etmedi. Belarusyñ ara girmegj bilen ylalaşyga gelindi. Prigožin topalañçy goşun bölümlerine Moskwa tarap hereket etmek üçin beren buýrugyny yzyna aldy we bölümleriñ garnizonlaryna gaýdyp barmagyny buýurdy.
Ylalaşyga görä, Moskwa hökümeti Prigožiniñ Belarusa gitmegine razylyk berip, oña hiç hili jeza bermejegine kepil geçdi. Şeýle-de, topalaña gatnaşan "wagnerçileriñem" bagyşlanjagyna kepil geçildi.
Aslynda soñky günlerde Russiýada şu boýunça bolup geçenler Azat-edijilik urşy wagtynda Ethemiñ we onuñ ýaragly "Kuwaýy-Seýýare" goşun bölüminiñ gözegçilik astyna alynmagy we nyzamly goşunyñ-Ismet (Inönü) beýiñ tabynlygyna girmeginiñ talap edilmeginiñ topalañ turmagyna sebäp bolşuna meñzeýär.
Ethem gelip çykyşy boýunça çerkezlerden bolup Bandyrmada dünýä inipdir. Ethem Aly beýiñ bäş oglunyñ körpesi eken. Onuñ iki agasy rum garakçylary bilen bolan çaknyşykda wepat bolupdyr, iki agasy-da ofiser bolupdyr. Ofiser agalarynyñ biri Reşit köp fronta gatnaşypdyr. 1919-njy ýylda jemlenen iñ soñky osmanly mebusan (deputatlar) mejlisine Saruhan (Manisa) deputaty bolup gatnaşdy. Mejlisiñ dargadylmagy bilen Ankara geçip, Birinji Mejlise girdi. Ethem bolsa agalary ýaly ofiser bolmady. Kakasyny diñlemän öýden gaçyp kiçi harby gullukçylary (seržantlary we starşinalary) taýýarlaýan mekdebe girdi. Balkan urşunda ýaralandy. Guşçybaşy Eşrefiñ dolandyrýan "Teşkilaty-Mahsusasynyñ" (Kontrrazwedka gullugy) Birinji jahan urşundaky operasiýalarynyñ çäginde Yrakda, Eýranda, Owganystanda boldy. Ethemiñ özüni alyp barşy garakçylyga we galtamançylyga ýakyndy. Ol Birinji jahan urşunyñ ahyrynda Izmiriñ häkimi Rahmi beýiñ ogluny zamuna alyp, ep-esli pul soýdy. Ony garakçylykdan gahrymançylyga geçiren3m grek okkupasiýasydy. Grek okkupasiýasynyñ garşysyna Demirçi Mehmet epe, Ýörük Aly epe ýalylardan tapawutly toparlanmagy makul bildi. "Kuwaýy-Seýýare" diýilýän Ethemiñ golastyndaky goşun bölümleri döwletiñ içinde döwlet, goşunyñ içinde goşun ýalydy. Gowy aýlyk alardylar, özlerini gödek alyp baryp, hiç kimi diñlemeýän berebekgeý toparlardy.
Mondrosdan soñ goşunyñ agramly böleginiñ dargadylmagy we diñe bir bölek harby bölümiñ galdyrylmagy patyşanyñ we Stambul hökümetiniñ dildüwşikçi syýasatynyñ garşysynda gozgalañlar we ýurduñ basylyp alynmahy Ethemiñ gymmatyny artdyrdy. Içerki gozgalañlaryñ basylyp ýatyrylmagynda oýnan roly we grek goşunlarynyñ öñe süýşmegine garşy alyp baran partizançylykly urşy Ethemiñ men-menligini we liderlik arzuwyny güýçlendirdi.
Anzawur gozgalañyndan Ýozgat gozgalañyna çenli köp sanly gozgalañy üstünlikli basyp ýatyrmak bilen birlikde gozgalañçylary sud etmezden dardan asdyrdy. Sud proseslerini alyp barmaly sud edaralary barka, onuñ beýden bolup ýörşüni Birinji Mejlisem halap baranokdy.
Ethemiñ hökümetden bidin edenini edip, Ankarada oturanlary bardyram öýtmezligi geljekde boljak zatlaryñ buşlukçysy ýalydy. Ethemiñ nyzamly goşuna uýgunlaşmakda döretjek kynçylygy birinji gezek Ali Fuat paşa bilen girişen şowsuz Gediz hereketinde ýüze çykdy. Grek goşunyna garşy geçirilen operasiýa şowsuz tamamlandy.
Birinji Mejlisiñ açyk diýip yglan edilmeginiñ yzysüre goşunyñ täzeden düzülmegine girişildi. Munuñ amala aşyrylmagynda Fewzi (Çakmak) paşa we Ismet (Inönü) beý jogapkärçiligi boýnuna aldylar. Ankara hökümetini-de äsgermän başlan Ethemiñ Günbatar frontunyñ serkerdebaşysy Ismet beýiñ tabynlygyna geçmejek bolşy gozgalañdan has beter onuñ liderlik arzuwynyñ bardygyny alamatlandyrýardy.
Nyzamly goşunyñ düzüminde görkezme astynda gulluk etmek islemedik Ethem Birinji Inönü urşunyñ öñüsyrasynda aýaga galdy. Munuñ özi grek güýçlerine amatly mümkinçilik döretdi. Täze düzülen türk goşuny iki oduñ arasynda galdy. Türk goşuny Ethemiñ güýçlerini derbi-dagyn etdi, gozgalañy basyp ýatyrdy. Ethem duşmandan - grek güýçlerinden dalda gözledi. Grek güýçleriniñ Uly Garşylyklaýyn hüjümden soñ ýurduñ çäginden atylyp zyñyldy. Ethemem grekler bilen bile ýurtdan gitdi. Ölýänçä-de Türkiýäniñ garşysyna amala aşyrylan operasiýalara gatnaşdy. 150-lik sanawa-da giren Ethem günäsiniñ geçilendigine garamazdan ýurda gaýdyp gelmedi. Aýratynam Ethemiñ harbylykdan - "Teşkilaty-Mahsusanyñ" gullukçylygyndan garakçylyga, garakçylykdan gahrymanlyga, gahrymanlykdan dönüklige uzaýan hekaýaty, ine, şular ýaly.

Nazym Hikmet "Kuwaýy-Milliýe dessany" poemasynda Ethemiñ dönükligini şeýle beýan edýär:

“we 29-njy dekabr Kütahýa,
Dört top
we 1800 atly hyýanat
ýagny, Çerkez Ethem
bir gije wagty
kilim we haly ýükli gatyrlary
goýun we sygyr sürülerini öñüne sürüp
duşmana geçdi
ýürekleri garañky
kemerleri we gamçylary kümüşlidi
atlary we özleri semizdiler...
Ody we hyýanaty gördük".

Ethemiñ asly çerkezlerdendi. Emma onuñ eden bozgaklygy özüne degişlidi. Milli Azat-edijilik urşuna goşany goşan, öñbaşçylyk eden merdana çerkezler barmak büküp sanardan köp: Bekir Sami Günsaw, Rauf Orbaý, Ali Fuat Jebesoý, Emir Marşan… Beýleki bir ýandan çerkezlerden Ahmet Anzawuryñ gozgalañyny basyp ýatyranam ýene Ethemdi. Netijede Ethemiñ dönükligini milletine däl-de, gara nebsine seredip baha bersek has dogry bolar.
Prigožindir "Wagner" barada aýdar bolsak, Ethemdir "Kuwaýy-Seýýare" bilen aralarynda meñzeşlikleri tapmak mümkin. Elbetde, aralarynda düýpli tapawutlary-da bar. Ethem basylyp alynan ýurduñ raýaty we ol hakynatutma esgerlerini basybalyjylara garşy ulanan. Prigožin bolsa basylyp alnan ýurduñ däl-de, basybalyjy ýurduñ hakynatutma esgerleriniñ serkerdesi. Ethem basybalyjy güýçleriñ tarapyna geçen bolsa, Prigožin goñşy we doganlyk ýurda sygynýar. Hekaýanyñ dowamynyñ nähili boljagyny wagt görkezer. Gürrüñsiz, taryhda wakalar birmeñzeş gaýtalanmasa-da, arasyndaky meñzeşlikleri hemişe-de tapyp bolýar.

Hakky UÝAR,
professor.

26.06.2023 ý.