Magtymguly syrly dünýä: "Ýaşy nädendir?"

MAGTYMGULY SYRLY DÜNÝÄ

Magtymgulyşynas Hanpolat Nurpoladow Magtymguly atamyzyñ döredijiliginde duş gelýän tapmaça-matal häsiýetli şygyrlarynyñ jogaplaryny tapmak bilen meşgullanan zehinli türkmen žurnalistidir.
Kitapçylar saýty onuñ öñ Magtymgulynyñ "Turgul diýdiler" goşgusy baradaky makalasyny okyjylara ýetiripdi. Biz onuñ käbir goşgular boýunça pikirlerini ýene-de okyjylarymyzyñ dykgatyna hödürleýäris.

▶ "ÝAŞY NÄDENDIR?"

Akyldar tapmaça häsiýetli şu goşgusyny öz döwürdeşi Durdy şahyra ýüzlenip ýazypdyr. Magtymgulynyñ orta atýan sowallaryna berilmeli jogaplar bize gelip ýetmändir. Şonuñ üçinem şygryñ jogaplaryny okyjylara ýetirmäge synanyşyk etdik.

Durdy şahyr, senden habar alaýyn,
Öten pygamberiñ ýaşy nädendir?
Hökmi Süleýmanyñ ýaşyl töwtini,
Magrajyñ gapysy, gaşy nädendir?

Magtymguly Hakdan kelam inen, yslam dinini esaslandyran Muhammet pygamberi (s.a.w) esaslandyran bolmaly. Her bir musulman 63 ýaşa - pygamber ýaşyna ýetende, ony sadaka berip belläp geçýär. Bendiñ üçünji setirindäki "towtin" - ýaşalýan ýer, rezidensiýa diýen manylary añladýar. Bu ýerde Muhammet pygamberiñ (s.a.w) asmanyñ ýedi gatynyñ gapysyny, ýagny nurdan bolan perdelerini açyp, Allanyñ huzuryna barşy barada aýdylýar. Ýaradan ýedi gat gögi döredende onuñ her birini gymmat bahaly daşlardan döredipdir. Şahyryñ "Ýaşyl zümerret" şygrynda ýedi gök hakynda, olaryñ atlary, nämeden ýasalandyklary jikme-jik beýan edilýär.

Ilki asman tutmuş ahterden zynat,
Ady Rafýe, asly ýaşyl zümerret...

Ikinji gat gögi diýsem bu başdan,
Ady Arkalawyndyr, asly kümüşden...

Üçünji gök, reñi aýynmaz otdan,
Ady Kaýdum, asly gyzyl ýakutdan...

Dördünji gat asman sorsañ nedendir?

Ady Magun, asly ak hünjüdendir...

Bäşinji gat göni sorasañ menden,
Ady Renka, asly gyzyl altyndan...

Altynjy gat gögi söýlesem ýatdan,
Ady Defna, asly sary ýakutdan...

Sorsañ ýedinji gat gökdäki syrdan,
Ady Ajabadyr, asmany nurdan...

Magtymguly "gaş" sözüni megerem, şu ýagdaýdan ugur alyp döreden bolsa gerek. Gelin-gyzlarymyzyñ şaý-sepleriniñ gaşlary ýañky gymmat bahaly daşlardan goýulýar.

Ol ne kimdir ýurtdan gaçdy-dargady,
Ol ne kimdir dostun ýelden sargady,
Ol ne kimdir yşka-sähra ugrady,
Semerden asasy, peşi nädendir?

"Ýurtdan gaçyp dargan" Lut pygamber bolsa gerek. Dini rowaýatlara görä, Lut öz tiredeşleriniñ arasynda Allanyñ iberen wekili, öwüt-ündewçisi hökmünde çykyş edýär. Emma onuñ aýdanlaryna gulak asmaýarlar, şäheriñ adamlary azgynlyk (beçebazlyk) etmeklerini dowam etdirýärler hem-de eger wagyz-nesihatyny goýmasa, ony şäherden kowup çykarjakdyklaryny duýdurýarlar. Alla bu şäheri ýok etmegiñ kararyna gelýär, oña jezalandyryjy perişdeleri iberýär. Perişdeler Lutuñ öýüne myhman bolýarlar. Şäheriñ adamlary Lutdan myhmanlary bermegini talap edýärler. Lut pygamber her hili ýollar bilen olara garşylyk görkezýär. Perişdeler adamlardan gorkasy işiñ ýoklugyny, şu gijäniñ içinde gaçyp gitmegi oña maslahat berýärler. Tañrynyñ eradasy bilen Lutuñ şäheriniñ üstüne bela inýär, asmandan daş ýagýar. Bu waka türkmen klassyky edebiýatynda hem öz beýanyny tapypdyr. Andalypda şeýle setir bar:
"Ol Lut kany, ummaty huny-jiger etgen?"
Magtymgulyda-da: "Bibat olup dönsün Lutuñ şährine" diýilýär.

■ "Dostuny ýelden sargan" pygamber

"Dostuny ýelden sargan" Ylýas pygamberdir. Armela diýen zalym patyşa bilen uruşmaly bolanda, dostlaryny, ýolbarslary çagyrmak üçin, ýelden olara habar ýollaýar.

■ "Sähra ugran" pygamber

"Sähra ugran" Musa pygamber bolmaly. Ol Gyzyl deñziñ golaýyndaky sähralarda çopançylyk edipdir. Musanyñ bir taýagy (asasy) bolupdyr, ony ýere taşlanda, ýylana öwrülýän eken.

Ne aýypdyr, ne hata, bakdy goýun Musa-kelim...
Daýanar Musa asasy-mary gördüm şondadyr...

Şahyryñ öz goşgularyndan alnan şu mysallar hem biziñ ýokarda aýdanlarymyza şaýatlyk edýär.

Ol kimdir bakyda mübtela galan,
Ol kimdir iline talañlar salan,
Kyrk ýyl hijran çekip, saralyp-solan,
Özüne gürz uran kişi nädendir?

■ "Bakyda galan" pygamber

"Bakyda galan" Idris pygamber hasaplanýar, ol jennete girip, hemişelik şol ýerde galypdyr. "Kysas-ul-Enbiýada" hem "Idris jennetde diri galypdyr" diýilýär.

■ "Iline talañ salanlar"

Taryhda atlary rowaýatlara, dini kitaplara girizilen, iline-gününe talañ salan zalym şalar, şahslar az bolmandyr. Emma şahyryñ "Ýaşy nädendir?" diýen şu eserinde atlary tutulýan şahslaryñ bir döwürräkden ýaşanlygyny nazara alsañ, onda "iline talañ salanyñ" Müsür patyşasy Pyrgaun (Faraon) diýmäge esas bar. Pyrgaun zalymlygyñ siwmoly hökmünde taryha giripdir.

■ "Kyrk ýyl hijran çeken" pygamber

"Kyrk ýyl hijran çeken" Ýakup pygamberdir. Andalybyñ "Ýusup-Züleýha" dessanyny okanlar muny oñat bilýändirler.
Pyragynyñ "Ekip geçdi" goşgusyndan alnan bent hem aýdýanymuzy doly tassyklaýandyr.

Ol ne gardyr, mydam ýagar erimez,
Ol ne derýa, mydam joşar ýörimez,
Ol ne adam, suw içinde çüýrimez,
Akar gözleriniñ ýaşy nädendir?

Bendiñ birinji setiriniñ añyrsynda "Tyg ýarasy biter, söz ýarasy bitmez" diýen nakylyñ manysy ýatan bolsa gerek. Ynsanyñ göwnüne salnan söz ýarasy onuñ kalbyndan ömürlik çykman galýar.
Ikinji setiriñ çözgüdine köñül-göwün diýilse dogry bolar. "Joş göwnüm", "Bir köñül joşy" kimin söz düzümlerine duş gelinýär. Köñül joşar, ýöne derýa ýaly akmaýar (ýörimeýär). "Nejeboglan" dessanynda: "Köñül derýa, dolar-daşar ýörimez" diýilýär.

■ "Suw içinde çüýrimez" pygamber

"Suw içinde çüýrimez" - Ýunus pygamberdir. Rowaýata görä, ony duşmanlary gämiden deñze taşlaýarlar, läheñ balyk ony garnynda saklap, soñ kenara çykarýar.

Ol ne agaç altmyş iki pudagy,
Kyrk sekiz köz onuñ on iki sagdagy,
Ol ne handyr sekiz ermiş otagy,
Otagynyñ içiniñ aşy nädendir?

Başky iki setirdäki sanlaryñ ýorgudyna geçmezden öñ, agaç sözüniñ üsti bilen şahyryñ nämäni añlatmak isländigini aýdyñlaşdyralyñ. Ferdöwsiniñ "Şanama" epopeýasynda pirler Zalyñ öñünde birnäçe sorag goýýarlar. Şolaryñ biri:

"On iki agaç gördüm, şeýle gelşikli,
Tarypa mynasyp, göm-gök eşikli,
Olaryñ her haýsy otuz şahaly,
Bolmaz oñ şu sandan üýtgän mahaly".

Zalyñ pirlere beren jogaby:

"On iki agaç hakda aýdyldy başda,
Otuz şaha barmyş her bir agaçda.
On iki öý bir ýyldyr, jogap agalar.

Köne şa deregne täze şa geler,
Bir aý otuz gündür, sorsañ daragty.
Şeýdip aýlanyp dur dünýäniñ wagty".

Şu mysallardan ýylyñ, aýyñ meñzedilýändigini añmak kyn däl. Magtymgulynyñ "agaç" diýýänini bir ýyl diýip alýarys. Indi ýylyñ-agajyñ altmyş iki pudagynyñ nämedigini bilmek galýar. Bir ýylda dört pasyl bar, dört pasyl on iki aýdan ybaratdyr. Bir aýyñ içinde otuz gün, dört hepde, her hepdede ýedi gün bolýar. Her gün bäş wagt namaz okalýar.

■ Geliñ, indi ýylyñ-agajyñ näçe "pudagynyñ" bardygyny hasaplap göreliñ.

4 pasly, 12 aýy, 30 güni, 4 hepdäni, hepdäniñ 7 gününi, her gün okalýan 5 wagt namazy goşsak, dogry 62 bolýar duruberýär.
Ikinji setiriñ jogaby: Sagdak-ýaýyñ oky ýerleşdirilýän ýörite gap, 12 sagdak - bir ýyldaky 12 aý, her sagdakda 4 hepde - ok bar, ýagny, 12 aýda 48 hepdeden durýar diýmekdir. Soñky iki setiriñ jogabyna şahyryñ "Asmanda ýaratdy sekiz jenneti, içinde tört aryk müsewwer ady" diýeni gabat gelýär. Wepaýynyñ "Rownakyl-yslam" kitabynyñ "uçmak sypatlary beýanynda" atly 30-njy babynda şeýle setirler bar:

Tört aryk bardyr, ol öýde akar,
Kim içer, katrasy janga ýakar,
Biri baldyr, biri suwdur, biri süýt,
Biri hamrdur, welikin janga tut.

Magtymgulynyñ "içiniñ aşy" diýýäni hem jennetde akýan aryklaryñ biriniñ bal, ikinjisiniñ suw, üçünjisiniñ süýt, dördünjisiniñ keýpiñi göterýän içgi bolmagydyr.

Ol kimdir bakyda bir röwşen göz bar,
Öñünde magnysy dört müñ dört ýüz bar,
Atasy äridir, aşyk bir gyz bar,
Goşulmaz hüýrlere, daşy nädendir?

"Bakydaky röwşen göz" Muhammet pygamberdir (s.a.w). Sebäbi ol "ýagty saçyjy çyrag" diýlip atlandyrylypdyr. "Nejeboglan" dessanyndaky "Hezreti Resulyñ alnynda nury" diýen jümle-de muny tassyklaman duranok. "Dört müñ dört ýüz" sanyñ nämäni añladýandygyny aýtmak çetin. Eger ol san şahs bilen baglanyşykly bolsa, Magtymgulynyñ döredijiliginde köp duş gelýän "Dört müñ dört ýüz ýaşan Lukman Hekim" bolaýmagy ähtimaldyr.
"Atasy äri" bolup biläýjek How enedir. How ene Adam atanyñ çep gapyrgasyndan alnyp janlandyrylypdyr. How ene Adam atadan önen.

- Aýdyñ diýer, ýandy janym,
Wepasy ýok bu dünýäniñ,
Adam ata How enäniñ,
Hem atasy, hem äridir.

"Görogly" eposyndan Aşyk Aýdyñ bilen Göroglynyñ aýdyşygyndan alnan şu oýnam setirem çözgüdimiziñ dürsdügine güwä geçýär.

Magtymguly aýdar, ýat etgil bizi,
Ýedidir garasy, akdyr sekizi,
Bir suratda nedir, oldur dokuzy,
Serindäki akly, huşy nädendir?

Gara erbetligiñ alamaty hökmünde garalýar. Gara nebis, gara donly, ýüzi gara, garalyk ýapmak, gara gaýgy... ýaly söz düzümleri hem ol sözüñ ýaramaz manyda az ulanylmaýandygyny görkezýär. Şonuñ üçin "ýedi gara" ýedi gat ýerdäki dowzahdyr diýsek, ýalñyş bolmasa gerek. Ak gara sözüniñ antonimi bolup, ol gowulygyñ nyşanydyr. Türkmen "Ak ýol arzuw etmek", "Ak pata bermek", "Aklyk almak" diýen ýaly jümleleri kän aýdýar. "Sekiz ak" bolsa, külli musulmanyñ arzuwy sekiz jennetdir. Şahyryñ özem "Ak - uçmahlyk diýrler, gara - tamuglyk" diýipdir. (uçmah - jennet, tamug - dowzah).
"Bir suratda nedir, oldur dokuzy" diýende, şahyr Zöhre (Wenera) saýýarasyny göz öñüne tutandyr.
"Magtymguly sözleýir, dokuz pelek Zöhresi" ýa-da "Ýedi ýerde, dokuz pelek üstünde" diýen setirler-de ony tassyklaýar. Şu ýerde surat sözüniñ ulanylmagy-da oña Zöhre ýyldyzy diýmäge esas berýär. Sebäbi türkmenler owadan, görmegeý gyza surat ýaly diýýärler. Zöhre ýyldyzy hem gözelligiñ, owadanlygyñ simwoly hasaplanýar. Biziñ sözümizi tassyklap biläýjek bir rowaýat hem bar. Zemindäki azgynçylygyñ öñüni almak, günä edýän adamlara jeza bermek barada tabşyryk alyp, Harut we Marut atly iki perişde ýörite iberilýär. Olar ilkibada oñat hem işleýärler. Ýañky iki perişde Zöhre (Nahid) atly gözel hem sazanda gelne aşyk bolup, ony azdyrmaga çalşypdyrlar. Zöhre Harutdyr Marudyñ berýän azaryna çydaman, özüni gabahat işden saklamak üçin, gudrat bilen Asmana göterilipdir. Zöhre (Wenera) saýýarasynyñ şöhlesiniñ parlaklygy-da owadanlygyndanmyş. Şahyr şu rowaýaty göz öñünde tutan bolmagy hem mümkindir.