Türkmensährada galan yzlar

TÜRKMENSÄHRADA GALAN YZLAR

Türkmensähra Hazar deñziniñ sol çetinden başlap, sag tarapyndaky Horasan welaýatyna birigýär. Ol bütewiligine täze döredilip, "Gülüstan" diýlip at berlen welaýatda ýerleşýär.
Meşhur Ferdöwsi özüniñ "Şanama" eserinde bu ýurtda Pyşdadýanlaryñ, Kiýaniýanlaryñ, Hemamenişýanlaryñ we Samanyýanlaryñ dört asyryñ dowamynda höküm sürendiklerini nygtap geçipdir. Bu ýurduñ taryhynyñ örän uzak geçmişlere kök urup ylmyñ, medeniýetiñ ojagy bolandygyna Türen depede, Deşt halgada, Melekeli depede we Gürgen derýasynyñ ýakalarynda geçirilen gazuw-agtaryş işlerinde tapylan örän gadymy materillar şaýatlyk edýärler.
Bu ýere yslam geleninden soñ Jürjen (Gürgen) şäheri döräp, ol ylmyñ we medeniýetiñ merkezine öwrülýär. Ylym we medeniýet, esasan, emewi (41-132 hijri-kamary ýyllar) we apbasy (132-656 hijri-kamary ýyllar) döwürlerinde güýçli depginde ösüp başlapdyr. Şol döwürlerde Türkmensähranyñ topragynda Abu-Aly ibn Sina, Abureýhan Biruny ýaly ylmyñ, medeniýetiñ parlak ýyldyzlaryndan başga-da birnäçe alymlar döräpdirler.
Emma äleme şöhle saçyp başlan bu medeniýet ojagy iki sany gara güýç sebäpli weýran bolýar. Olaryñ biri mongollaryñ oljadan başga zady bilmeýän wagşy goşuny bu gözel şäheri harabaçylyga öwürýär. Şol wagta çenli ylmyñ we medeniýetiñ döreden dürdäneleri mongol atlarynyñ toýnagynyñ astynda tozýar.
Ikinji gara güýç bolsa örän weýrançylykly ýer yranmasydyr. Ýer yranma zerarly ähli ymaratlar ýumrulyp, akyl-paýhas siñdirilen ençeme golýazmalar ýeriñ aşagynda galýar. Şu betbagtçylyklardan soñ Türkmensähra topragynyñ başyny dikeldip ösmek ýoly uzaga çekýär.
Türkmensähra topragy şeýle pajygaly hadysalary başdan geçirenem bolsa, ol ýerde gadymy döwürden galan golýazmalar barada kelam agyz aýtsa bolar.
Umuman, Eýran Yslam Jemhuryýetinde golýazmalar milli kitaphanada, milli dokumentler jaýynda, Tähran uniwersitetinde, merkezi kitaphanada hem-de welaýatlaryñ merkezi şäherlerinde saklanylýar. Bulardan daşgary olara ilat arasynda hem, ýagny käbir öýlerde, mekdeplerde, metjitlerde, oba kitaphanalarynda duş gelmek bolýar. Biz bu belliklerimizde şolardan käbirini agzap geçmekçi.

1. PATYŞALARYÑ HÖKÜMLERI.

Ol hökümler Eýran patyşalarynyñ türkmenlere we Türkmensähranyñ häkimlerine gönükdirilen hökümleridir. Mysal üçin Tahmasp şanyñ Astrabat häkimine iberen permany, Petaly şanyñ Astrabat häkimi Mürze Muhammet bege iberen haty, Muhammetaly şany Serdar Aşrefini Astrabat häkimi diýip yglan etmegi hakdaky hatlar we şuña meñzeşler. Bu permanlaryñ we hatlaryñ ählisi "Ähtnamaýe taryhy Eýran" we "Äz Astrata Astrabat" diýen kitaplarda jemlenip çap edilipdir.

2. DÖWLET DOKUMENTLERI

Türkmensähra iberilen hatlaryñ başynda "Tährandan Astrabada... Horasana... Nerdine... Büjnürde" diýen ýazgylar bar. Şol dokumentleriñ aglabasy içeri işler, magaryf, gümrükhana we harby ministrlikler tarapyndan iberilipdir. Iberilen hatlaryñ köpüsi Nasreddin şadan soñky döwre degişli. "Mahaberate Astrabat" diýen iki tomluk bolsa, 1926-njy ýyla çenli Türkmensährada bolan wakalardan habar berýär.

3. WAKYFNAMALAR, WESÝETNAMALAR WE MUSALYHANAMALAR

Şeýle mazmunly golýazmalar Sefewiler, Owşarlar, Zendiler we Gajarlar döwürlerinden bäri saklanylyp gelinýär. Manuçehr Sutude, Zebih Masyhy hem-de Muhammetdany Daneşpejuk ýaly alymlar olary toplap neşir edipdirler. Ol wakyfnamalar parsça we arapça berlipdir. Türkmenleriñ arasynda wakyfnamalar doly suratda ýazylmandyram, ýaýradylmandyram. Sebäbi, türkmenler öz däp-dessurlaryna eýerip wakufnamalary, wesýetnamalary we musalyhanamalary hat üsti bilen däl-de, dil üsti bilen birek-birege ýetirip gelipdirler.

4. METJITLERDE WE MEKDEPLERDE SAKLANYLÝAN GOLÝAZMALAR

1930-njy ýyllarda Türkmenistandan köp sanly din wekilleri, alymlar hem-de gurply hojalyklar öz watanlaryny terk edip Türkmensähra gelipdirler. Şonda olar ýanlary bilen gymmatbahaly golýazmalary hem alyp gelipdirler. Ol golýazmalar Türkmensähranyñ Kümüşdepe, Akgala, Günbet (Kümmethowuz -t.b.) hem-de Kelala ýaly ilaty köp bolan ýerleriniñ metjitlerinde hem-de mekdeplerinde saklanylýar eken. Hatda Gylyç Işan diýen barly adamyñ hususy mekdep-kitaphanasy hem bolupdyr. Emma bu düzgün uzaga çekmeýär. Muhammetreza şanyñ döwründe olaryñ ählisi ýapylýar. Şondan soñ olara oñly idi-yssywat edilmeýär. Onsoñ bu ýere zyýarata gelen adamlar mukaddes ýadygärlik hökmünde şol golýazmalardan birki sahypa alyp gidýär ekenler. Ýagdaý şeýle bolansoñ, ol ýerde doly, bütewi golýazma galmandyr.

5. ÇEPET EDEBIÝAT NUSGALARY

Türkmensährada Magtymgulynyñ şygyrlary golýazma görnüşinde türkmen, pars, türk we kürt ilatlarynyñ arasynda giñden ýaýrapdyr. Bulardan daşgary Elbrus dagynyñ eteginde ýaşaýan türkmen we türkmen däl milletleriñ arasynda hem onuñ şygyrlarynyñ golýazmalatyna duşmak bolýar.
Gajarlaryñ hem-de Pehlewileriñ şalyk süren döwründe türkmen ýazyjylarynyñ-şahyrlarynyñ eserleri çap edilmeýärdi. Emma Yslam rewolýusiýasyndan soñ türkmenleriñ hem eserleri çap edilip başlandy.

6. TARYH HAKDA

Türkmensähra türkmenleriniñ taryhy hem-de taryh kitaplary golýazma görnüşinde saklanylýar. Häzirki döwürde ýazylan wakyýanamalaryñ ähmiýetiniñ uludygyny belläp geçmek gerek.
Abdylgafur Ahengeri ahunyñ türkmen dilinde ýazan taryh depderini soñky ýyllarda edilen örän ähmiýetli iş diýip hasap etse bolar.

7. ŞEJERENAMA HAKDA

Türkmensährada şejere ýazmaklyk örän irki döwürden başlapdyr. Pejman ahunyñ şejerenamasy hem-de atalar taýpasynyñ şejeresi örän uly ähmiýete eýedir. Şol şejerede türkmenleriñ sadat taýpasynyñ Muhammet pygamberiñ (s.a.w) nesline birigýändigi aýdylýar. Teñli ahunyñ "Şejeretün-näsäbe türkmenha" atly kitaby halk tarapyndan örän oñat garşy alyndy. Bulardan hem başga "Şerep we Çony" atly golýazmada gadymy döwürden şu wagta çenli taýpalaryñ atlary tutulyp geçilýär.

8. PYTRAN GOLÝAZMALAR HAKDA

Pytrap, deregi ýiten golýazmalaryñ sany köp bolmaly. Olaryñ arasynda Seýdiniñ hatyra ýazgylary bilen Rejep ahunyñ hatlary diýlip çen tutulýan golýazmalaryñ ýitmegi has-da gynançlydyr.
Ýöne gadymy Türkmensähra topragynyñ gursagynda gizlenip ýatan materiallar entekler-de köp bolmaly. Wagty geler, olaryñ hem üsti açylar diýip umyt edýäris.

Arazmuhammet SARLY,
Türkmensähraly türkmen.