Yslam taryhynda "ýer yranma" çekişmesi

YSLAM TARYHYNDA "ÝER YRANMA" ÇEKIŞMESI

Orta asyrlarda ýaşan musulman alymlarynyñ eserlerinde şu günüñ geologiki we seýsmologiki teoriýalarynyñ agzalmagy yslam dünýäsiniñ orta asyrlardaky ylym gorunyñ juda baý bolandygyna şaýatlyk edýär.

Birnäçe asyr öñ ýaşap geçen musulman alymlarynyñ ýer yranmasynyñ sebäpleri hakyndaky pikirleriniñ şu günüñ maglumatlary bilen gabatlaşýandygy aýdylýar. "Yslam dünýäsinde ýer yranmalary we ony kabul etme formalary" ("İslam Dünyasında Depremler ve Algılanma Biçimleri") atly kitap XX asyrda şekillenen geologiki we seýsmologiki işlerdir pikirleriñ orta asyr musulman alymlaryna tanyşdygy ünsi çekýär. Kitabyñ awtory Nuh Arslantaş bu ýagdaýyñ yslam dünýäsiniñ orta asyrdaky ylmy derejesiniñ esasy görkezijisidigini aýdýar. Taryh ýer titremesini bir topar rowaýatlar bilen düşündirmäge synanyşýan we ýer titrän mahaly gaçmagyñ dürsdigi ýa-da däldigi hakda pikir ýüwren alymlaryñ bolandygyny-da subut edýär.

• Ibn Sinanyñ teoriýasy

Ýer ýüzüniñ şekillenmeginde ýer yranmalarynyñ möhüm rolunyñ bardygyny aýdýan Ibn Sina sarsgynlaryñ döreme sebäbini asmanyñ täsiri bilen emele gelýän buguñ ýeriñ astynda gysylmagy netijesinde partlamagyna baglanyşdyrýar. Häzirki teoriýa doly gabat gelmese-de, ýer titremesiniñ sebäbini basyşa, strese baglanyşdyrýandygy üçin muña örän sagdyn teoriýa hökmünde baha berilýär. Häzirki döwürde ýer yranmasynyñ razlomlaryñ üstünde stres ýa-da gerilme bilen birikýän plastiki energuýanyñ birdenkä boşamagy netijesinde emele gelýändigi mälim. Käbiri Ibn Sinadan täsirlenendigi çak edilýän birnäçe alymyñam şol teoriýany birnäçe asyr öñ agzap geçendigi ünsi çekiji. Käbir alymlar bolsa ýer yranmasyny "dünýäni şahynyñ üstünde göterip duran sary öküziñ şahyny silkemegi" we "ýer ýüzüni saklap duran läheñ balygyñ (kitiñ) käbir ýerlerini gymyldadýandygy" ýaly ertekä çalymdaş sebäplere baglapdyr.

• Yslam geografiýasy ýer yranmalaryna baý ýerler

Nuh Arslantaş Ispaniýadan başlap Gimalaýlara çenli uzaýan Ortaýer deñzi-Gimalaý seýsmiki guşagynyñ, Ierusalimden Antakýa çenli uzaýan Ölideñiz razlomy we dürli regional razlomlaryñ üstünde oturan yslam geografiýasynyñ taryhda-da ýer yranmalara juda baý bolandygyny aýdýar. Anadoly we Arap-Afrika plitasy bilen Kipr ýaýjygynyñ arasyndaky Antakýa taryhda iñ köp weýrançylyklary sarsgynlary başdan geçiren şäherleriñ başyny çekýär. Muña garamazdan Antakýa her geseginde hristianlar üçin mukaddes ýer bolanlygyndan, Anadoly-Gresiýa söwda ýollarynyñ kesişýän ýerinde oturanlygyndan, Ierusalime ýakynlygyndan we şular ýaly başda sebäplerden ötri az salymyñ içinde täzeden gurlupdyr. Seýsmiki barlaglara aýratyn üns berenleriñ biri-de uly ýer yranmalaryñ döwletleriniñ ýykyljagynyñ alamatydygyna ynanan eýranlylardyr. Eýranlylaryñ şular ýaly ylmy-barlaglaryny öz içine alýan kitaplaryñ saklaýan kitaphanalary sarsgyna çydamly serişdeleri ulanyp, ýer yranma howpy az şäherlerde ýaşandyklaryny görkezýär. Eýranlylaryñ kämilleşdiren ýer yranmasyndan goranma metodlarynyñ hindistanlylar we hytaýlylar ýaly birnäçe halklaryñ medeniýetine-de nusga bolandygy aýdylýar.

• Ýer yranmasy boýunça ulanylan adalgalar

Degişli çeşmeler musulman alymlarynyñ ýer yranmasynyñ güýjüni görkezmek üçin käbir adalgalary-da ulanandygyny görkezýär. Nuh Arslantaş bu adalgalaryñ häzirki wagt ulanylýan matematiki güýji çaklama-takyklama mümkinçiligi bolup hyzmat edendigini aýdýar.
Şol adalgalaryñ käbirleri şular ýaly:
- "Zelzele latife" ýa-da "zelzele hafife" - pes güýçli ýer yranmasy;
- "Zelzele jüziýe" - Ownuk ýer yranmasy;
- "Zelzele mütewessıta" - orta derejeli ýer yranmasy;
- "Zelzele sa'be" - Güýçli ýer yranmasy;
- "Zelzele şedide" - Aşa güýçli ýer yranmasy;
- "Zelzele şedide we mühewwile" - Aşa güýçli we gorkunç ýer yranmasy"
- "Zelzele azime" - Uly ýer yranmasy;
- "Zelzele uzma" - Uly ýer yranmasy";
- "Rahfe" - Sarsgyn;
- "Rajfe azime" - Uly sarsgyn;
- "Hidde" - Opurylyşykly ýer yranmasy;
- "Hezze azime" - Uly ýer yranmasy;
- "Ez-welzeletül-kebiretül-azime" - Örän uly ýer yranmasy;
- "Zelzele kesire" - Köp sanly ýer yranmasy;
- "Zelzele kesire we mütetabia" - Uzak wagta çekýän ýer yranmasy;
- "Newbetüz-zelzele" - Ýañçy ýer yranmasy.

Zekeriýa GÜLÜN.

"Yeni Şafak" gazeti, 19.09.2003 ý.
(Soñky düzediş 23.05.2017 ý.)