Yslamy üýtgedip, täzeden din gurmaga synanşanlar we Akbar şa

YSLAMY ÜÝTGEDIP, TÄZE DIN GURMAGA SYNANŞANLAR WE AKBAR ŞA

Fransiýada her geçen gün halk köpçüliginiñ ynamyndan gaçýan Makron yslam duşmançylygyna başlady. "Yslam - häzir dünýäniñ her ýerinde agsaýan dindir" diýip samyrdan Makron hasam beter metjitleri berk gözegçilik astyna almagy we baş ýapynjaly gezmegiñ gadagançylygyny öñküsindenem güýçlendirmegi göz öñüne tutýarmyş.
Fransuz jemgyýetinde gadagan dini edim-gylymlar, hususanam baş ýapynjasy käbir hususy firmalara-da degişli ediljekmiş.
"Bitaraplyk" borçlulygy jemgyýetçilik hyzmatynyñ işgärleriniñem boýnuna ýüklenipdir. Köpçüligiñ peýdasyna hususy firmalarda işleýänleriñ göze dürtülip duran hiç bir dini tapawudy bolmaly dälmiş, baş ýapynja doly gadagan ediljekmiş.
Makronyñ öz añlaýşyna laýyklykda yslam dini kämilleşdiriljekmiş. On dört asyrlap dowam edip, başbitin biziñ günlerimize gelip ýeten dinimize "reformalar" girizmegi meýilleşdirýärmiş.
Makronyñ musulmanlaryñ iñ köp ýaşaýan şäherinde "yslam agsaýan din" diýmegi barypýatan edepsizlikden nyşandyr, has dogrusy, prowokasiýadyr. Diñe şu sözem onuñ döwlet ýolbaşçysy hökmünde çigidiñ gabygy hormat goýarlyk adam däldigini görkezýär. Fransiýanyñ prezidentiniñ yslamyñ täzeden dizaýn edilmeginden söz açmagy hetden aşmakdyr we edepsizlikdir. Çünki musulmanlaryñ agzyndan häzire-şu güne çenli hristianlygyñ, iudaizmiñ täzeden dizaýn edilmelidigi barada kelam agyz söz eşden bolmady, bolmazam. Prezident wezipesinde oturan syýasatçynyñ "din bilen syýasat biri-birinden aýry bolmalydyr" diýen demokratik prinsipi gödek bozup, din işlerine goşulmagyna (çünki ne diniñ syýasata goşulmaga haky bar, ne-de syýasatyñ dine goşulmaga!) nähili düşünjegiñi bileñok.
Gynansak-da, muña meñzeş başga bir eden-etdilik Hytaýda bolup geçýär. Yslamy özleriçe taraşlap, ýol-ýörelgesini we esaslaryny üýtgetmäge dyrjaşýarlar. Ol ýerdäki uýgur musulmanlaryna ezýet-zulum edip, garawsyz galan doganlarymyza gan agladýarlar.
Ýöne bular hiç haçanam maksatlaryna ýetip bilmezler. Munuñ subutnamasyny-da taryhda näçe diýseñ bar. Asyrlar boýy dowam eden we ellerinden gelen her ýamanlygy eden ýaramaz pikirli adamlar we toparlar şowsuzlyga uçramak bilen bir hatarda taryhdanam ýom-ýok bolup, yzy ýitip gidipdir. Emma on dört asyrlyk Yslam welin dim-dik aýakda dur we mundan beýlägem şeýle bolmagynda galar.
Yslamyýeti üýtgedip, täze bir toslama dini ýola goýmagyñ tipiki mysaly Jelaleddin Akbar şadyr. Akbar şa Babyr tarapyndan Hindistanda gurulan türk imperiýasynyñ üçünji hökümdarydyr we Babyryñ agtygydyr. Ol 1542-nji ýylda doglup, 1605-nji ýylda aradan çykypdyr.
Gazanan ýeñişlerine we golastyndaky ýaragly goşunlaryna buýsanyp, yslamyýete we yslam alymlaryna garşy göreşmäge başlan Akbar şahyr ahyrynda "ylahy din" ady bilen täze din gurupdyr we hemmeleri dürli ýollara baş urup, bu dine girmäge mejbur edipdir. Ol şeýle bir hetden aşypdyr welin, "ylahy dine" eýerýänlere biri-birleri bilen salamlaşanlarynda "Akbar hudaýdyr" manysynda "Allahu Akbar" diýmegi buýrupdyr. Ýagny ol özüni hudaý yglan edipdir.

• JELALEDDIN AKBAR ŞA (1542-1605)

Ýokarda-da nygtaýşymyz ýaly, gazanan ýeñişlerine we golastyndaky ýaragly goşunlaryna buýsanyp, yslamyýete we yslam alymlaryna garşy göreşmäge başlan Akbar şahyr ahyrynda "ylahy din" ady bilen täze din gurupdyr we hemmeleri dürli ýollara baş urup, bu dine girmäge mejbur edipdir. Hernä, beýik alym Ymam Rabbany we onuñ şägirtleri bu pitnäniñ öñüni alypdyr, Akbar bolsa ýitip-ýok bolup gidipdir.
Humaýun şanyñ we Hamide banunyñ nikasyndan bolan Akbar şa kakasynyñ Şir han bilen söweşende agyr ýeñlişe uçrap, maşgalasy bilen gaçyp özüni atan Umerkot şäherinde 1542-nji ýylda dünýä inipdir.
Heniz kämillik ýaşyna ýetmänkä kakasynyñ ýanynda döwlet işlerinde ulanylan Akbaryñ birinji üstünligi Serhende çozan Isgender şany derbi-dagyn etmegidir. Ol şol wagtlar 13 ýaşynda eken. Humaýun ogluna serkerde hökmünde minnetdarlygyny bildirip nama gönderipdir, yzyndanam ony Penjabyñ häkimi edip belläpdir. Humaýunyñ heläkçilige uçrap ölmegi netijesinde 14 ýaşly Akbar 1556-njy ýylda Hindistandaky türk imperiýasynyñ tagtyna geçipdir. Akbar şa uçursyz pähimli we ulumsy adamdy. Az wagtyñ içinde ýeñiş yzyna ýeñiş gazanypdyr we syýasy tagallalarynyñ netijesinde ymgyr uly imperiýa gurupdyr. Deliniñ we Agranyñ golaýyndaky etraplary häkimiýeti astyna salypdyr, soñra Rajputlaryñ galasy Çitory zabt edip, Ejmiri eýeläpdir. Gang jülgesini-de imperiýanyñ düzümine goşup, Oriskany, Kabuly, Kaşmiri, Sindi, Gandagary, Berary basyp alypdyr.
Merhemetsiz we doñýürek Akbar şa uruşlarda ýesir düşenleri uçdantutma gylyçdan geçiripdir, Çingiz hana öýkünip kesilen kellelerden ýeñiş diñini dikipdir.
Akbar syýasy we harby ugurda geçiren işleri bilen bir hatarda, döwlet guramaçylygy taýdanam oñat ýetişdirilipdir. Ol döwlet işgärleriniñ wezipelerini işläp düzüpdir, harby gullukçylara aýlyk tölemegi ýola goýupdyr.
Söweşjeñ sportdan we düýe çapmakdan ýaña okap-ýazmagy öwrenmäge wagt tapmadyk Akbar tagta doly bisowat we jahyl ýagdaýda çykypdyr. Muña garamazdan fiziki güýç-kuwwaty gaýnap-çogup duran hökümdaryñ ýatkeşligi güýçli bolupdyr. Akbaryñ bilimden, terbiýeden binesipligi onuñ iñ uly kemçiligidi.

• TÄZE DIN GURÝAR

Hindistanda dürli-dürli dinler bar. Olaryñ arasynda düşünişmezlikler az bolanokdy, käte kiçeñräk özara uruşlaram bolup geçýärdi. Akbar şa şol döwrüñ ulamasumagy Şeýh Mübäregiñ gepine gidip we derejesiniñ hökümdarlykdan has ýokardadygyna ynanyp, 1582-nji ýylda "ylahy din" ady bilen täze dinini gurupdyr. Ol megerem, induslar bilen musulmanlaryñ arasyndaky çaknyşyklary soñlandyrmak maksady bilen yslamyýet, hristianlyk, zoroastrizm, induizm, buddizm ýaly dürli dinleriñ we ynanç sistemalarynyñ artykmaçlyk hasap edýän käbir prinsiplerini birleşdiripdir.
Bu bolgusyz dine görä, Akbar şa Allanyñ ýer ýüzündäki ýeke-täk wekilidi. "Ylahy dine" girmegiñ düzgüni şeýle ýerine ýetirilýärdi: Dine girjek kişi sarygyny (sellesini) çykaryp eline almaly we patyşanyñ aýagyna ýykylmaly.
"Ylahy diniñ" agzalary biri-birlerine "Allahu Akbar" diýip salam berýärdiler. Şeýle diýmek bilen olar Akbaryñ hudaýdygyny ýañzytmak isleýärdiler.
Bu dinde täret almagyñ geregi ýokdy. Otparazlardan oda çokunmagy, hristianlardan jañ kakmagy we çokunmagy, induslardan dini günleri we baýramlary, üýşmeleñler we dabaraly çäreler bilen ruh göçüni, reankarnasiýa (ölen adamyñ ikilenç dünýä gelmegi) ynanjyny alypdyr.
Akbar şanyñ ýoldan çykmagyndan Şeýh Mübäregiñ ogly bolan fetwaçysy Ebul Fadlyñ roly uly bolupdyr. Ebul Fadl soltanyñ akyl-huşa sygmajak ýa-da çaganyñ hereketlerine meñzeş gülkünç hereketlerini Hudaýa ýakynlyk hem-de ybadat etmegiñ görnüşi hasaplapdyr, kasydalar we odalar arkaly ony jahana ylahy missiýany durmuşa geçirmäge gelen hökümdar hökmünde wasp edipdir.
Ebul Fadl ýaly alymlar yslama iñ azmly kapyrlaryñ we zalymlaryñ bermedik zyýanyny beripdir. Akbar döwrüniñ alymlarynyñ aglabasy şol ýykgynçylykly alymlar toparyndandyr. Bular prosentine pul bermegi (süýthorlugy), içgini we humarly oýunlary halal saýypdyr, patyşanyñ ýygnanşyklarynda ýylyñ başyndaky baýramçylyk günlerinde şerap içmek däbe öwrülipdir. Erkekleriñ altyn dakynmagy, ýüpekden edilen egin-eşikleri geýmegi, ýolbarsyñ we möjegiñ etiniñ iýilmegi halal hasaplanypdyr.
Ahyrynda Akbar şa özüni "dini we dünýewi meselelerde jedelleşmesiz awtoritar şahs" hasaplaýan resminama taýýarlap, muña alymlara gol çekdiripdir.
Akbar şa aram-aram şerap içmegi gowy görüpdir, hatda ol içýän şerabyna tirýek hem goşýan eken. Ogly Myrat içgä we humarladyjy maddalara özüni aldyran süpügiñ biridi. Onuñ çagalarynyñ üçüsi gutaran alkaşdy.
Hakyky din alymlary we musulmanlar bu boluşdan ynjalyksyzlanyp, wagtal-wagtal gozgalañ turusmaga synanşypdyr, emma harby güýjüni gowy ulanmagy başarýan Akbar halk olary ganly şekilde basyp ýatyrýardy.
Akbar şa "ylahy dini" yglan edeninden on üç ýyl soñ bu dine öz ýanyndaky ýallakçylaryndan başga hiç kimiñ eýermeýändigini, şeýlekin samsyklaç diniñ mundan beýlägem ýöremejegini we ýaýylmajagyny görüp, gahar-gazabyny musulmanlardan çykarypdyr. Sütemkär şa başga dinlere uýýanlara görkezýän hoşniýetliligini we ynsanperwer hereketlerini öz musulmanlaryna etmändir, gaýtam olara şübhe bilen, ýigrenç bilen garapdyr.
Akbaryñ düýp pelsepesinde yslam döwürden yza galan we hindi jebisligine çapraz görülýärdi. Ol yslamy doly inkär edenokdy, emma özüçe üýtgeşmeler girizýärdi we bulara Kurandan tutaryk (!) tapýardy. Emma döwür-döwran hemişe bir bolşuna dowam etmeýär. Onuñ ogly Jahangir kakasynyñ hökmürowanlygyny gowşatmak üçin 1602-nji ýylda Ebul Fadly öldürtdi. Ebul Fadlyñ öldürilmegi bilen mazaly señseledilen Akbar şa 1605-nji ýylda ýowuz dizenteriýa uçraýar, yzyndanam dili tutulýar. Şeýle-de bolsa, ol ölende ömürboýy garşysyna göreşip gelen yslam dinine sygyndy we iñ soñky deminde "Alla" sözüni pyşyrdady (1605).
Ine, şular ýaly pitne-pyjurlyklaryñ arasynda Jenaby Hak iñ soñky we ýeke-täk dinini düşürilen bu masgaraçylykly ýagdaýyndan halas edip, yslamyýeti bidatlardan we hurafalardan arassalajak beýik alymy gönderdi, oña Ymam Rabbany (r.a) diýýärdiler.
Şular ýaly bulaşyk we soltanlaryñ hudaýlyk mertebesine dyrjaşan döwründe ýetişen Ymam Rabbany şeýle uly göreşe ömrüni bagş etdi. Eline ýarag alman, daşyna adam üýşürmän göwünleri awlady, bir özi gözellikler dini yslamy gorady. Akbar şa ony zyndana atsa-da, dürli gynamalara sezewar etse-de, sem etmek üçin her dürli ýollara baş ursa-da, alyma ýan berdirip bilmedi. Ähli ýoldan çykanlyklary bilen bilelikde hökümdaryñ toslap tapan dininiñ soñuna nokat goýuldy. Ymam Rabbany ezilen, ýaralanan yslamy täzeden janlandyrdy we ähli gözelligi bilen durmuşa ornaşdyrdy.
Akbaryñ ýerine geçen ogly Jahangir Ymam Rabbanydan täsirlenipdi. Mundan beýläk "ylahy diniñ" soñy golaýlap, yslama täzeden jan girip başlapdy. Birnäçe ýylyñ dowamynda Ymam Rabbany we onuñ şägirtleri bu pitnäniñ öñüni alypdyr, Akbar bolsa ýitip-ýok bolup gidipdir. Häzir onuñ "dinine" uýýan ýeke adam ýok. Yslamyýet bolsa on dört asyr mundan ozalkysy ýaly hak kitaby we sünneti bilen diri hem-de dim-dik aýakda. Adamlaryñ oña bolan baglylygy-da şol öñküligine dowam edýär.
Indi yslamy ýykmaga dyrjaşan Akbar şa we onuñ guran dini ýañsylaýjy ýylgyryşlar bilen ýatlanýar. Yslamyýet bolsa hemişeki diriliginde we öz oklaw ýaly göni ýolunda dowam edýär, kyýamat-ahyra çenli şeýle bolmagynda-da galar...
Enşalla, Makrondyr gyzyl Hytaýyñ hem şoña meñzeşleriñ dyrjaşmalary-da şular ýaly şowsuzlyk bilen soñlanar, yslamyýet kyýamata çenli öz ýoluna dowam eder. Rebbim musulmanlara Ymam Rabbanyny we şoña meñzeşleri gönderipdir, mundan beýlägem gönderer...

• ÇEŞMELER

[1] Ömer Ryza Dogrul "Türk danasy Akbar", "Yüksel" neşirýaty, 1944.
[2] Ekrem Sagyrogly "Ymam Rabbany" "Seha" neşirýaty, 1988.
[3] Hikmet Baýur "Hindistanyñ taryhy" Türk taryhy guramasynyñ neşirýaty, 1987.
[4] "Yslam ensiklopediýasynyñ" "Akbar şa" maddasy. Türkiýe respublikasynyñ Din işleri ministrliginiñ fondunyñ neşirýaty, X tom, 1994.
[5] "Beýik yslam taryhynyñ içinde Jelaleddin Akbar şa", "Çağ" neşirýaty, IX tom, 1992.
[6] Ralf Berhorst "Akbar", "Geo" žurnaly, 2010/9.

Sefa SAÝGYLY,
professor.