Homskiý: Adamzat taryhynyñ iñ howply pellesine ýakynlaşyp barýarys

NOAM HOMSKIÝ: ADAMZAT TARYHYNYÑ IÑ HOWPLY PELLESINE ÝAKYNLAŞYP BARÝARYS

Togsan üç ýaşly ABŞ-ly akyldar "New Statesman"-a beren interwýusynda klimat üýtgeşmesi we ýadro uruş howpy ýaly wawwaly meseleleri ýene bir gezek ýatlatdy.

Noam Homskiý gelmişek agressiýasynyñ howplaryna birinji gezek uçranda on ýaşapdy. Homskiý az salym öñ wideojañ arkaly gürleşenimizde "Mekdep gazetine niýetläp ýazan birinji makalam 1939-njy ýylda Barselonanyñ ýykylyşy hakdady" diýdi. Barselonanyñ ýykylmagy dünýå derejesinde "gorkunç faşizm bulutynyñ" galñamagynyñ görkezijisidi. "Şol wagtdan bäri pikirimi üýtgetmedim, gaýtam has beterleşdi" diýip, degişme gatyşykly gürleýän Homskiý klimat üýtgeşmesi we ýadro uruş howpy sebäpli "adamzat taryhynyñ iñ howply pellesine ýakynlaşyp barýarys... Häzirki wagt dünýädäki guramaçylykly adam ýaşaýşynyñ ýok bolma ähtimallygy abanýar" diýýär.
Belki-de, dünýäniñ iñ köp salgylanylýan aýatda diri akademigi bolan Homskiý 93 ýaşly bolandygy sebäpli jemgyýetçilikden çekilendigini göz öñüne tutup, ony bagyşlasañam bolar. Emma ol durnukly krizis eýýamynda ýaş radikalyñ ahlak hyjuwyny saklaýar we dünýäniñ ölümi bilen öz ölüminden has köp gyzyklanýar.
Homskiý şahyr Dilan Tomasyñ "Gitme şol ajaýyp gijä gowulyk bilen" ýatlatmasynyñ ýa-da özüniñ" Welosiped teoriýasy: çalt gitseñiz ýykylmarsyñyz" diýýän zadynyñ janly mahabaty.

Gürrüñimize Homskiý bilen radikal žurnalist Dewid Barsamýanyñ arasynda 1984-1996-njy ýyllarda geçirilen reportažlaryñ ýygyndysy bolan "Dissidentiñ hronikasynyñ" ("Chronicles of Dissent") çap edilmegi boldy. Emma perdäniñ añyrsynda Homskiniñ geñ galdyrmaýan görnüşde köp agzaýan temasy, ýagny, Ukrainadaky uruş bar. Homskiý "Ukraina üçin gorkunç derejede ýaramaz ýagdaý" diýýär.
Birnäçe jöhit bilen birmeñzeş görnüşde Homskiniñ bu ýurda garyndaşlyk gatnaşygy bar: Onuñ kakasy häzirki Ukrainada doglupdyr we 1913-nji ýylda Patyşa Russiýasynyñ goşunynda gulluk edesi gelmän ABŞ-na göçüpdir, ejesi bolsa Belorussiýada doglupdyr. Özüni tankytlaýanlar tarapyndan zol-zol Günbatara garşy haýsydyr bir hökümeti ýazgarmakdan ýüz öwürmekde aýyplanýan Homskiý Wladimir Putiniñ "wagşyýana hüjümini" gepsiz-gürrüñsiz ýazgarýar. Emma Homskiý sözüne şulary-da goşýar:
"Muny nämüçin etdi? Bu soraga iki görnüşde seredip bileris. Bulardan biri, Günbatarda ýoñ bolan ýol - Putiniñ bulaşyk añynyñ çuñluklaryna inmei we ruhy çuñlugynda nämeleriñ bolup geçýändigini kesgitlemäge synanyşmak.
Beýleki ýoly bolsa, hakykatlara ser salmak: Mysal üçin, 2021-nji ýylyñ sentýabrynda ABŞ Ukrainanyñ NATO harby bileleşigine goşulma mümkinçiligini güýçlendirme maksatnamasynyñ aýrylmaz bölegi hökmünde Ukraina bilen harby hyzmatdaşlygyñ ýygjamlaşdyrmaga çagyrýan güýçli syýasy deklarasiýany köpçülige hödürledi. Islan ýoluñdan ýöräp bilersiñ, haýsyndan ýöräñde dogry boljagyny bilemzok. Bir bilýän zadymyz, Ukraimanyñ hasam weýran boljagy. Birem gepleşilen ýaraşyk şertnamasy üçin dörän amatly mümkinçilikleriñ yzynda ylgamasak, aýgytlaýjy ýadro urşuna girip bileris".

Homskiý Putiniñ iñ uly gorkusynyñ NATO tarapyndan daşynyñ gabalmagy däl-de, Ukrainada we Russiýanyñ "ýakyn goñşularynda" liberal demokratiýanyñ ýaýramagyndan çekinýändigi hakdaky pikire nähili jogap berýär?
"Putinem demokratiýa bilen bizçe gyzyklanýar. Propoganda şaryndan birküç minutlyk çykmak mümkin bolsa, ABŞ-nyñ demokratiýany paltalamak we ýok etmek babatda hemmeleriñkiden galyñ garalawjy "iş bukjasy" bar.
Üstünden geçmegim gerekmi? 1953-nji ýylda Eýran, 1954-nji ýylda Gwatemala, 1973-nji ýylda Çili diýip gidýär... Emma şindi Waşingtonyñ agalyga we demokratiýa bolan birkemsiz ygrarlylygyny goldamagymyza we götergilemegimize garaşylýar. Taryhda näme bolandygy wajyp däl. Olar başga adamlar üçin.
A NATO-nyñ giñelme syýasatyna näme diýjek? ABŞ-nyñ şol wagtky daşary işler ministri Jeýms Baker we prezident Jorj H.W.Buşyñ M.Gorbaçýowa birleşen Germaniýanyñ NATO täzeden goşulmagyna rugsat beren ýagdaýynda ABŞ-nyñ gündogarda ýeke santimetr hem süýşmejegi hakda beren anyk sözi bardy. Häzir şu babatda gaty köp ýalan sözlenýär.
1990-njy ýylda "Nýurnberg kanunlary ýerine ýetirilen bolsa, uruşdan soñky amerikan prezidentleriniñ barsyny asmalydygyny" aýdýan Homskiý Jo Baýden boýunça lapykeç gürleýär.
Homskiý Baýdeniñ ýakynda Russiýanyñ döwlet ýolbaşçysynyñ "häkimiýet başynda durmajakdygyny" aýdýan beýanaty boýunça hem "Putiniñ Ukrainada edýän işleri bilen baglanyşykly moral taýdan gahar-gazaba beslenmek hiç bir babatda dogry däl" diýýär.
Beýleki gorkunç zulumlar boýunça moral taýdan gahar-gazaba beslenmek has dogry bolardy... Owganystanda millionlarça adam açlykdan ýaña ölümiñ erñeginde dur. Nämüçin? Bazarlarda iýer-içer ýaly zat bar. Emma ony almaga puly ýoklar bir döwüm çörek almaga puly bolmandygy sebäpli marketlere gidip bilenok, şeýdibem çagalarynyñ açlykdan ölşüni görmäge mejbur bolýar. Çünki ABŞ Britaniýanyñ goldawy bilen Owganystanyñ fondlaryny Nýu-Ýorkuñ banklarynda saklady, ondan añsat el çekjege-de meñzänok".
Homskiniñ amerikan daşary syýasatynyñ ikiýüzlilikleruni we çaprazlyklaryny paş etmegi we äwmezligi onuñ birnäçe kitabydyr broşýurasyndan birini okan islendik kişä tanyş bolsa gerek.
Homskiý ilkinji syýasy işi bolan we 1969-njy ýylda çap edilen "Amerikan güýji we täze mandarinlerde" ABŞ-nyñ Wýetnamdan ýeñlip çykjagyny öñünden aýdypdy. Emma häzir Donald Trampyñ dolanyp gelme ähtimallygy we klimat üýtgeşmesi hakda pikir alyşanda, belki-de, öñ bolmadyk joşguny bilen püre-pür doly.

Ol "Otuzynjy ýyllaryñ başlary çalarak ýadyma düşýär, ol günler göz öñüme gelýär" diýýär:
"Radioda Gitleriñ çykyşlaryny diñleýändigim ýadyma düşýär, şol wagt alty ýaşymdadym. Emma omuñ ruhy ahwalatyna düşünipdim. Gorkunç we eýmendirijidi. Trampyñ mitinglerinden birine tomaşa edeninizde şol göz öñüñize gelse gerek. Garşyma-garşy bolýan zadymyz bu".
Özüni anarho-sindikalist ýa-da azatlykçy sosialist hasaplasa-da, Homskiý maña geçmişde respublikanlara ses berendigini mälim etdi. Emma indi olaryñ hakykatdanam howply günäkärlerdigini aýdýar.
Trampyñ fanatizmi sebäpli Respublikan partiýanyñ ep-esli gatlagy klimat üýtgeşmelerini üns bereniñe degmeýän ownuk mesele hasaplaýar. Beýtmek janly-jandarlaryñ ölüm permanyny bermekligi añladýar. Şular ýaly ekzistensial howplar bilen ýüzbe-ýüz bolup durka, Homskiniñ gahrymanlaryndan Bertrand Rasseliñ stilinde dissident intellektuallygyna galmagy, belki-de, geñ galdyrýabam däldir. Homskiý şindizem muşdaklaryndan we tankytçylaryndan gelen elektron poçtalara jogap bermek üçin günde birnäçe sagadyny sarp edýär we ikinji aýaly braziliýaly terjimeçi Waleriýa Wasserman bilen bile ýaşaýan ştatynyñ Arizona uniwersitetinde dil ugrundan okadýar.
Homskiý häzirem britan syýasaty bilen gyzyklanýar.
Ol "Breksit uçursyz uly ýalñyşlyk boldy, beýtmegiñ özi Britaniýanyñ ABŞ-na ytagat etmäge hasam mejbur boljakdygyny añladýar" diýýär:
"Meniñ pikirimçe bu barypýatan betbagtçykyk. Konserwatiw partiýa üçin nämäni añladýar? Men pikir edýärin, ýalan sözläp bu işden sypmaly bolarlar, olar birnäçe meselede ýalan sözlemegiñ ussady we başdansowma edýärler.
Kir Starmer hakda bolsa Homskiý gülümsiräp, şeýle diýýär:
"Işçi partiýasyny gaýtadan häkimiýete ynamly hyzmat edýän, Toni Bleýriñ stilinde tetçerçi bolup, ABŞ-nyñam, Britaniýanyñam depe saçyny düýrükdirmejek partiýa öwürýär".

Italýan marksist Antonio Gramşi radikallara "aklyñ pessimizmini we erk-ygtyýaryñ optimizmini" goramagy ündäpdi. Gürrüñimiziñ ahyrynda Homskä nämäniñ umyt berýändigini soradym:
"Köp sanly ýaşlar: Angliýadaky Ýok bolma gozgalañy, betbagtçylygy soñlandyrjak bolýan ýaşlar. Raýat ytagatsyzlygy: oýun edemok, ömrümiñ galaba bölegini şuña bagş etdim. Indi munuñ üçin beter garradym. (Homskiý birinji gezek 1967-nji ýylda wýetnam urşuny protest edendigi üçin tussag edilipdi we ýazyjy Norman Meýler bulen bile gözenegiñ añyrsynda ýatypdy)... Türmä girmek we urulmak gowy zat däl, ýöne ýaşlar muña döz gelmäge höwesek.
Öñki nesiliñ özüni alyp barşyndan howpurgaýan ýaşlar az däl we hemmämiziñ soñuna çykmanka şeýle telbeligi duruzmaga özlerini bagyş edipdirler. Munuñ özi geljege bolan umyt".

Jorj ITON,
Britan žurnalisti, ýazyjy.

Penşenbe, 07.04.2022 ý.