Fransuz taryhynyñ gara tegmilleri

FRANSUZ TARYHYNYÑ GARA TEGMILLERI

"Her ýurduñ taryhynda utanylýan sahypalar bardyr".
Eziz NESIN.

Fransuz kolonializminiñ dünýä halklarynyñ käbiriniñ garşysyna amala aşyran gyrgynçylygy dünýä jemgyýetçiliginiñ wyždanyny häli-häzirlerem birahat etmäge dowam edýär.
Imperial syýasatyñ çäginde dünýäniñ çar künjünde koloniýalar gurup, esasanam Afrikadadaky koloniýalarynda adam hukuklaryny aýak astyna alyp depgilän Fransiýanyñ taryhy gyrgynçylyklar, görlüp-eşdilmedik zalymlyklar bilen doly.
Fransiýa 1524-nji ýylda ýöredip başlan kolonialistik syýasaty netijesinde Afrikanyñ günbatarynda we demirgazygynda ýigrimiden gowrak ýurtda agalyk sürdi. Afrikanyñ 35 göterimi 300 ýyllap Fransiýanyñ golastynda galdy. Senegal, Kot'd-Iwuar, Benin ýaly ýurtlar gul söwdasynyñ merkezi hökmünde ulanyldy. Fransuz ýalmawuzlarynyñ aýak basan ýurdunyñ tebigy baýlyklary kolonialistleriñ doýmaz-dolmaz holtumyna girdi.

■ Fransiýanyñ Afrikadaky gara taryhy

Afrikada bäş asyrlap dowam eden kolonial döwürde, hususanam Ikinji jahan urşy tamamlanansoñ, garaşsyzlyk ugrundaky göreşe giren ýurtlarda halk gozgalañlary zalymlyk bilen basylyp ýatyryldy. Gazaply öç alnyşyklarda iki milliondan gowrak afrikaly wepat boldy. Şeýle-de Fransiýa birinji we ikinji jahan uruşlarynda garaşsyzlygy wada berip öz hatarlarynda urşa ugradan halklarynyñ hem depesinden basybilenlerini basyp, ganly öç aldylar. Watanyñ azatlygy ugrundaky söweşlerde iki milliondan gowrak afrikaly wepat boldy.
Ikinji jahan urşy gutarmanka garaşsyzlyk wada berlip fransuz goşunlarynda fronta sürlen alžirlileriñ başlan demonstrasiýalarynda müñlerçe alžirli oka tutuldy. Taryha "1945-nji ýylyñ 8-nji maý gününiñ Setif we Guelma gyrgynçylygy" diýip geçen wakalardan tä Alžiriniñ garaşsyzlygyny gazanan 1962-nji ýylyna çenli gandöküşikli wakalar sistematiki ýagdaýda dowam etdi.
Alžiriñ ýurt garaşsyzlygy ugrundaky söweşlerde fransuzlaryñ elinden bir million adam wepat boldy. (Watan ugrunda alnyp barlan bu gahrymançylykly göreş barada belli türkmen ýazyjysy Gylyç Kulyýewiñ "Ýanbermez Alžirli" romany hem bolmaly -t.b.). Fransiýa 1830-njy ýyldan bäri alžir jemgyýetini medeni taýdan gysaja alyp geldi. Alžiriñ öz milli mirasy bilen birlikde osmanly türkmen taryhynyñ yzlarynyñ hem ýurtdan ýitip ýok bolup gitmeginiñ sebäpkäri Fransiýa ýurtda birnäçe medeni we dini eserleri öz çarçuwasynda islän ugruna gönükdirip bilýär.

■ Taryhyñ iñ uly gyrgynçylygynda Fransiýanyñ roly

Fransiýanyñ täsirinuñ güýçli ýurtlarynda-da adam hukuklary aýak astyna az alynmady. Adamzat taryhynyñ iñ uly gyrgynçylyklaryndan biri hasap edilen we 800 müñden gowrak (başga maglumatlar adam pidalarynyñ bir milliona ýetendigini habar berýär -t.b.) adamyñ wepat bolan 1994-nji ýylyñ Ruanda gyrgynçylygynda-da Fransiýanyñ eliniñ bardygy orta çykdy.
Ruanda gyrgynçylygynyñ öñüsyrasy ýurtdaky fransuz harby gullukçylaryñ toplan maglumatlaryny seljermezden ýurtdan çykyp gidendigini, käbir fransuz ofiserleriniñ bolsa hut gyrgynçylyklaryñ bolup geçmegine ýakyndan goldaw berendigi halkara beýannamalarda bellenip geçildi.
Fransiýa ýurduñ günorta-günbatarynda bosgunlar üçin howpsyz zolak döretmek maksady bilen ýörite operasiýa geçirdi. Emma Ruandada gyrgynçylygyñ öñüni almagyñ deregine gandöküşligi gurnan Hutu hökümetine ýarag we maglumat kömegini beren Fransiýanyñ garşysyna häli-häzirlerem halkara derejesinde dowam edýän arz-şikaýatlar bar. Fransiýanyñ öñki ministri Fransua Mitteran 1998-nji ýylda "Le Figaro" gazetine beren reportažynda: "O ýurtlarda bolup geçýän gyrgynçylyga üns bereniñe degenok" diýendigini bütin dünýä bilýär.
Fransuzlaryñ "Mediapart" internet saýty şu ýylyñ fewral aýynda "Ruanda gyrgynçylygy: Fransiýanyñ ýalançylygy orta çykdy" atly Fransuz Daşary kontrrazwedka gullugy DSGE-ä degişli maglumata esaslanyp çap eden habarynda hutu militanlary tarapyndan 800 müñe golaý tutsiniñ öldürilendigini we munuñ esasy günäkärleriniñ gizlenýändigini paş etdi.

■ Fransiýa gyrgynçylyk hakyndaky arhiw maglumatlarynyñ üstüni örtmäge çalyşýar

Ruandada gyrgynçylygy amala aşyran hutu hökümetine uzak wagtlap goldaw berendigi sebäpli dünýä jemgyýetçiliginiñ arasynda-da, ýurduñ öz içinde-de tankyt taýagnyñ astyna alnan Fransiýa gyrgynçylyk hakyndaky maglumatlaryñ üstüni örtmäge çalyşýar.
Gyrgynçylyk döwrüniñ arhiw maglumatlarynyñ üstündäki "döwlet syry" ýarlygy aýrylansoñam, öñki Prezident Mitteran tarapyndan goýlan ikinji "gadagançylyk" sebäpli degişli maglumatlary edinmek mümkingadar kyn görünýär.
Fransiýanyñ konstitusion sudynyñ 2017-nji ýylyñ sentýabr aýynda Ruanda gyrgynçylygy barada ylmy barlaglar alyp barýan bir alymyñ gyrgynçylyk döwrüniñ Prezident arhiwlerine girmek baradaky haýyşyny ret edendigi her kese mälim. Bular bilen birlikde, Fransiýa garşy garaşyzlyk ugrunda göreşip, uly ýitgileri çeken we ykdysady taýdan çöken ýurtlardan işlemäge gelýän işçileriñ ujypsyzja aýlyklar tölenip, agyr-agyr işlerde işledilýändigi hem her kese aýdyñ hakykatlaryñ biri.

Tugçenur ÝYLMAZ |12.04.2019 ý.