Gazawat urşy: Türkmenler

▶ GAZAWAT URŞY

Mak Gahan - "Nýu Ýork Gerald" atly amerikan gazetiniñ habarçysy. Ol ruslaryñ 1873-nji ýyldaky Orta Aziýa eden ýörişine gatnaşypdyr. Ýörişiñ dowamynda gören zatlaryny ol 1874-nji ýylda iñlis dilinde neşir edilen "Oguzlaryñ üstüne ýöriş we Hywanyñ syndyrylmagy" atly kitabynda beýan edipdir. Sizde uly gyzyklanma döretjekdigini tama edip, şol kitapdan bölekleri dykgatyñyza hödürleýäris.

• TÜRKMENLER

Türkmenler Orta Aziýanyñ iñ edermen, urşujy halkydyr. Olar Buhara bilen Kaspiniñ aralygynda mekan tutup, gündogarda Owganystana, günortada bolsa Persiýa çenli ýaýrapdyrlar. Kaspi deñziniñ kenarynda ýaşaýan türkmenler balykçylyk, gündogar-demirgazyk türkmenleri bolsa dowardarçylykdyr iri şahly mallary idetmek bilen meşgul. Ýöne olaryñ eklenjiniñ esasy çeşmesi pürsiýanlary tutup, olary Hywa, Buhara gul edip satmakdan alynýan girdejidir.
Hywa hanlygynda türkmenleriñ alty taýpasy ýaşaýar. Ol ýerde ýemrelileriñ 2.500, çowdurlaryñ 3.500, garadaşlylaryñ 2.000, garajalaryñ 1.500, alilidir gökleñleriñ 1.500, ýomutlaryñ 11.000 öýlüsi - jemi 22.000 öýli türkmen bar. Her öýde bäş jan bar diýip hasap edeniñde-de, olaryñ sany 110.000 adama ýetýär.
Ganygyzmadan boýun egmezek halk bolan türkmenler hiç wagt hem kadaly dolandyrylýan döwletiñ raýaty bolmandyrlar. Olar hanlara, emirlere boýun egenlerinden ölenlerini gowy görýärler. Her taýpa maşgala ýa garyndaşlyk gatnaşyklary esasynda kiçeñräk böleklere bölünýär. Olara ýaşulular we serdarlar ýolbaşçylyk edýär. Olarda halk geñeşinden birugsat halkyñ ykbalyny kesgitleýän ýa-da dawa-jenjelleri çözüp bilýän dolandyryjy toparlardyr syýasatçy ýok. Dogry, serdarlaryñ käbir jedelleri çözmäge hukugy bar. Ýöne olar mejbur ediji kanunlary kabul edip bilmeýär. Türkmenleriñ arasynda erbetlik we oñatlyk barada örän aýdyñ düşünje bar. Halk geñeşi bolsa şol düşünjä hemmeleriñ eýermegini gazanýar. Şol sebäplem olaryñ arasynda dawa-jenjeller örän seýrek ýüze çykýar.
Hywa hany hiç wagt türkmenleri öz erkine tabyn edip bilmändir. Onuñ türkmenleri boýun egdirmäge eden synanyşyklarynyñ bary şowsuz tamamlanypdyr. Hanyñ türkmenleriñ üstüne ýörişi, adatça, aşakdaky ýaly görnüşe eýe bolupdyr. Ol goşun ýygnap, türkmenleriñ üstüne gidipdir. Şol gidişine-de türkmenleriñ ýaşaýan ýerleriniñ golaýragyndaku howpsuzrak ýerde goş ýazdyryp, berk goralýan berkitme gurupdyr. Türkmenler bada-bat onuñ üstüne çozupdyrlar ýa-da berkitmäniñ daşynda at salyp ýörüşlerine gykylyklap, myltyklaryndan ot atyp, oña wehim salypdyrlar, öz berkitmelerinden çykmaga ýürek eden iki-ýeke adamlaryny öldüripdirler. Han jogap edip, olary top okuna tutupdyr. Ýöne türkmenler ol oklardan gaty ujypsyz zyýan çekipdir. Han öz berkitmesinden hiç wagt çykmansoñ, oña edilýän hormatam çäkli bolupdyr. Onuñ türkmenleri boýun egdirmäge bolan synanyşygy, tersine, hanyñ olara boýun egmegine getiripdir. Şeýle wakalar birnäçe hepdäniñ dowamynda gaýtalanypdyr. Türkmenler ol wakalardan lezzet alyp, hanyñ gelmegi olar üçin baýramçylyga öwrülipdir. Hanyñ ok-däri, azyk ätiýaçlygy azalanda ol bar niýetini puja çykarýan ylalaşyk baglaşyp, ulu dabara bilen paýtagtyna dolanypdyr. Türkmenler onuñ goş basan ýerlerini añsatlyk bilen gaýdyp alypdyrlar.
Hanyñ türkmenler bilen ylalaşykda ýaşamagynyñ köp sebäbi bar. Türkmenler hana raýat bolmasalaram, onuñ başga halklary tabynlykda saklamagyna höwes bilen kömek beripdirler. Olar paç tölemekden boýun gaçyrsalaram hany içki wr daşky duşmanlardan goramaga mydama taýyn bolupdyrlar. Ruslar Hywa hanlygyna howp salanlarynda diñe türkmenler olaryñ garşysyna çykyp bildi. Hanyñ özi aljyraññylyga düşüp, gaçan mahaly diñe türkmenler uruşmaklaryny dowam etdirdiler. General Werýowkiniñ toplarynyñ sesinden zähresi ýarylan han şäheri taşlap gaçanda, golasty hyzmatkärleri bolsa oña dönüklik edende, hanyñ tagtyny öz dogany eýelände ol diñe türkmenleriñ arasynda özüne gaçybatalga tapdy. Ýöne kyn ýagdaýa düşen mahaly özüne eden hyzmatlaryny, olaryñ wepalylygyny, mertligini unudyp, han türkmenleri boýun egmeýäb garakçy adamlar hökmünde ruslaryñ öñünde aýyplady. Uruş mahaly ruslara ýetirilen zyýanyñ öwezini dolmak üçin geçirilen gepleşikler mahalynda han türkmenleriñ hiç mahal oña salgyt tölemändigini, indem tölemejekdiklerini, özüniñ höküminiñ olara ýöremeýändigini bahanalap, türkmenleriñ paýyny tölemekden boýun gaçyrdy. Ondan başga-da, öz toplaryny gaýdyp almak üçin han türkmenleri artilleriýasyz tabynlykda saklap bilmejegini, tagtynda rahatlyk tapmajagyny aýtdy. Kaufman şäher boýun egdirilende olja alnan 18 ýa-da 19 topy ulanman hana gaýtaryp berdi. Bu bolsa ruslaryñ özlerine göwünleriniñ ýetýändigini görkezýärdi. Hanyñ gürrüñini diñlän Kaufman türkmenlerden uruş salgydyny özi ýygnamagy ýüregine düwdi.
Ol ýomutlardan iki hepdäniñ içinde 300.000 manat ýada 41.000 funt sterling möçberinde harby töleg talap etdi. Gysga wagtyñ içinde beýle köp mukdardaky salgydy töläp bilmejekdikleri sebäpli özlerine berlen möhletiñ uzaldylmagyny sorap türkmenler Kaufmanyñ üstüne ilçi ýolladylar. Ýöne Kaufman niýetinden dänmedi. Ol türkmenleriñ üstüne ýöriş etmäge taýynlyk görüp başlady.
Onuñ bu gelen karary öz ofiserleriniñ birnäçesi tarapyndan berk tankyt edildi. Olar türkmenleriñ beýle gysga wagtyñ içinde onça salgydy töläp bilmejekdiklerine Kaufmanyñ özüniñem akylynyñ çatýandygyny, ýöne onuñ hanyñ aldawyna düşüp, onuñ türkmenleri boýun egdirmek üçin düzen planyndaky ýönekeýje ýaraga öwrülendigini aýtdylar. Ofiserleriñ pikirine görä, türkmenler öz beren sözlerini hana garanda has gowy ýerine ýetirýärler...
Men bu pikirleriñ käbiri bilen ylalaşmaýaryn. Meniñ pikirimçe, Kaufman hana özüni aldatman, ýagdaýa görä hereket edýär. Hernäme-de bolsa, ol türkmenleriñ salgyt tölejekdiklerine şonuñ ýaly-da geljekde ruslar bilen gowy gatnaşykda boljakdyklaryna ynam etmeýär. Onuñ pikirine görä, türkmenleri mazaly mynjyradýançañ, olaryñ uruşmajakdygyna bil baglap bolmaz. Türkmenlere ýowuz daramak bilen ol özbeklere göz görkezjek bolýar. Kaufmanyñ beýle karara gelmeginiñ başga-da bir sebäbi bar. Türkmenleriñ garaşsyzlygyny janyndanam eý görmegi Russiýa hökümetiniñ ýek ýigrenýän zady. Garaşsyzlyga ymtylýan beýleki halklara-da sapak bolar ýaly türkmenleri bir hökümdara, iñ bolmanda Hywa hanyna boýun egdirmek hökmandy.
Meniñ pikirimçe, Kaufman ýalñyşypdy. Türkmen halkyny özüne ýakynlaşdyrmak Russiýanyñ diñe bähbidine bolardy. Türkmenler başarjañ, gaýduwsyz, şol bir wagtyñ özünde-de ynsanperwer halk. Muhammet hanyń ters düşünjesinden, ýigrenjinden, kemsitmek isleginden eýmenmeýän türkmenler Orta Aziýada eden ähtine ynanyp boljak ýeke-täk halk. Hywa hany bolsa, gorkak, ikiýüzli, hezzet bilmez adam. Onuñ ýüpüne odun çykap bolmaz.
Türkmenler diñe adam söwdasyny edýänleri üçinem jeza mynasyp diýmekleri mümkin. Emma Hywa hanlygyndaky türkmenleriñ gapysyndaky gullar özbekleriñkiden az. Onsoñam olar gul söwdasyny edenoklar. Gul söwdasyny Kaspiniñ kenarynda ýaşaýan teke türkmenleri edýärler. Olaryñ wagşylyklary Wamberi tarapyndan jikme-jik suratlandyrylypdy.
Kaufmanyñ türkmenlere bolan gatnaşygynyñ nähilidigine garamazdan, onuñ bir hereketini aklap bolmaz. Onuñ bilen gepleşik geçirmäge gelen 12 türkmeni ol ýesir aldy. Dogry, olar soñ yzyna-da goýberildi. Ýöne ylalaşygyñ bolmajagyna türkmenleriñ düşünmegi üçin olar birnäçe wagt türmede oturmaga mejbur boldular.

(dowamy bar)...

Iñlis dilinden terjime eden: Ýazgylyç ÇARYÝEW.