Haýsy 17-nji awgust

HAÝSY 17-nji AWGUST

Hytaý taryhynda häzire çenli bilinýän ýer yranmasy 81 gezek bolup geçipdir...
Hasaba alynan iñ gazaply ýer yranmasy şu ýurtda bolup geçdi.
1556-njy ýylyñ 23-nji ýanwary.
Dañ säher çagy Huaçžou uezdinde 7.9 balla ýeten yranmasy boldy.
Weýrançylygyñ yzysüre gelen açlyk, garahassa (çuma) keseli zerarly jemi 813 müñ adam öldi.
Döwrüniñ iñ uly prowinsiýasynyñ ilaty häzirem (şonça derýasyna we bol hasylly topragyna garamazdan) bary-ýogy 324 müñ! Hytaýlylar başdan geçiren ýer yranmalaryny hiç ýatdan çykaranok.
Aýratynam, Hytaý Medeni rewolýusiýasy (1966-1976) döwründe ýer yranmasy iñ esasy ylmy-barlag ugurlarynyñ biridi.
1966-njy ýyld Sintaý şäher okrugynda 6,8-6,7 2e 7,2 balla ýeten üç ýer yranmasy, 1967-nji ýylda Heszýan uezdinde 6,7 balla, 1969-njy ýylda Bohaýwan aýlagynda 7,4 balla ýeten ýer yranmasy bolup geçdi…
Hytaýda (ýer we gaýa böleklerini öwreniji) geomehanikanyñ esaslandyryjysy mongol Li Syguan kämilleşdiren “Geomehaniki teoriýasy” bilen haçan ýer yranmasynyñ boljagyny öñünden bilip bolýandygy hakdaky gipotezasyny öñe sürdi.

Li Syguan

Teoriýanyñ jikme-jikliklerine girip durmaýyn, soñky ýer yranmasy bilen bir hatarda bize-de zol täsirini ýetirip duran Ýewraziýa platosynyñ hereketliligi onuñ esasy gozgaýan temasydy...

* * *

1975-nji ýylyñ 4-nji fewraly.
Agşam çagy bolan 7.5 ballyk ýer yranmasy Haýçen şäherini gum-kesege gardy. Bir million ilatly şäherde 1.328 adam öldi. Özem ölenleriñ 372-si sowukdan doñup, 341-i ýanyp aradan çykdy.
Öli sanynyñ az bolmagynyñ sebäbi - sebitleýin ýer yranmasynyñ ýañçy sarsgynlary duýduryş kabul edilip, şäher ilatyñ göçürilmegidi!
Bu teoriýa bir ýyldan bolup geçen 7.8 ballyk (ýañçy sarsgyn däldigi üçin) Tanşan ýer yranmasyny öñünden çaklap bilmedi. 240 müñ adam gurban boldy. (Hytaýlylar 1976-njy ýylyñ şowsuz ýyl bolandygyna ynanýarlar: Mao Szedun, premýer-ministr Çžou Enlaý, öñbaşçy serkerde Çžu De şol ýyl aradan çykdy).
Häzir Hytaýda möhletinden ir ýañçylaryñ uly ýer yranmalaryna ýol açýandygyna ynanýan pikir bar...
Hytaýlylar geçmişde bolup geçen ýer yranmalary boýunça geçirýän işlerini hiç bes etmedi. Özem üstünde iñ köp işlenen ýer yranmalarynyñ biri-de, 1668-nji ýylyñ 25-nji iýulynda bolup geçipdi. 8.5 balla ýeten ýer yranmasy 42 müñ 578 adamyñ ganyna galypdy.
Şol ýer yranmasynyñ biziñ bilen baglanyşygy bar:

* * *

Şulary aýratyn ýanjap aýdýarlar:
- 1999-njy ýylyñ 17-nji awgustynda bolup geçen ýer yranmasyndan sapak alynmady...
- 1999-njy ýylyñ 17-nji awgust ýer yranmasy ýatdan çykaryldy...
Aýdylanlara doly goşulýaryn.
Ýöne şeýleräk bir kemçiligimiz bar:
Taryhy diñe öz başdan geçirenlerimiz bilen başlaýarys...
Taryhyñ tutarygyny diñe öz gören-eşiden zatlarymyz bilen çäklendirýäris...
Şonuñ üçinem sözbaşyny "Haýsy 17-nji awgust?" diýip ýazdym.
Hiç kimiñ ýadynda 1668-nji ýylyñ 17-nji awgusty ýok.
Ýogsam bolmasa, şol gün Demirgazyk Anadoly razlomy çat açyp, Samsun, Tokat, Bolu, Erzinjan, Amasýa, Kastamonu, Bursa, Ankara ýaly köp sanly ilatly nokady harabalyga öwürdi. 7.8 ballyk ýer yranmasy Stambuldan, Izmirden, hatda Egeý adalaryndanam bildirdi.
Statistika oñly ýöredilmäni üçin resmi görkezijilerde ölenleriñ sany 8 müñ diýip görkezilýär. Ýöne ondan has köpdügi çaklaýar. Sebäp diñe Merzifon-Niksar aralygynda 6 müñ dereksiz ýiteniñ bardygy aýdylýar...

Taryhy çeşmeleriñ analizinde 1668-nji ýylyñ 17-nji awgust ýer yranmasyndan öñ döwülme sebitiniñ günbatar ujunda birnäçe gezek öñçi ýer yranmalarynyñ bolup geçendigi öñe sürülýär. "Geomehaniki teoriýa" hakykatdanam dogrumyka?
Demirgazyk Anadoly razlom sistemasynyñ 600 km-lik orta zolagy boýunça iñ az ýedi gün, iñ uzyn üç aý aralyk bilen gaýtalanan dokyz uly weýrançylykly ýer yranmasynyñ bolandygy çak edilýär...
Hytaýda 1668-nji ýylyñ ýer yranmasy hakda birgiden ylmy-barlag we gözleg işleri, makalalar, kitaplar bar. Bizde näme bar? Ullakan - NOL bar!
Ne taryh düşünjämiz bar, ne köpçülikleýin huşumyz!
Paýtagt Kriti eýelemek üçin ýörişe taýýarlanyp ýörendigi sebäpli, 1668-nji ýylyñ 17-nji awgustyndaky betbagtlyga ýüzüni öwrübem seretmedi...
Düýnden şu güne näme üýtgedi - ýer yranmasynyñ üstünden bir hepde geçip-geçmänkä saýlaw-häkimiýet dawasy başlady...
Adam tebigatyna mahsus saýrylaşmagy ýok edip bilmese, ýer yranmasynyñam öñüni alyp bilmez, başga betbagtlygyñam.

Soner ÝALÇYN.

"SÖZCÜ" gazeti, 16.02.2023 ý.