Pyragy -3/ romanyñ dowamy

3.

Hallyjyk daňa galan oklukirpi ýaly bolup ýegdeklep baranda, Adynageldi hanyň bolmajysy bolup otyrdy. Nökeriniň aljyraňňy gelşini görüp, onuň ýüregi tas çatlapdy.
– Heý, ýal ýagysy, haçan gitdiň sen?! Men saňa – bir aýagyň gitsin, bir aýagyň öýde bolsun diýmedimmi? Sen indi giden bolsaň, haçan gelerdiň, bäbegi ýanan?
Hallyjyk öň telim dalanyp, gözi ýagşy gorkan ejiz güjük ýaly naýynjar ýalynjyrady.
– Han däde, eý, uly mymanlar, kän howluganoklar. Menem, özüm bilenjik getirip, sizi begendiräýjek bolup, şol garaşdym oturdym. Ýogsa, «Häk, gijä galdym, han dädem derimi soýar» diýip, içimi it ýyrtdy durdy, ýöne uly mym...
Han şol çytyklygy bilen azymyny az-kem peseldip gürledi.
– Hany, indi gelmedilermi? Näme aýdylansoň, beýle-de eglenme bormy, oglan garaşdyran ýaly...
Hallyjygyň diýeni boldy.
– Gelýeller han däde, gelýeller. Menem aýtdym. Eglenmäliň, han dädemiň ýigrendigi garaşdyrmak, eglenmeliň diýýen. Olaram onnoň tagamlarynam taşlap ugradylar. Menem onnoň myşdylyk edegaýyn han dädeme diýip, gaýdyberdim.
Hanyň öýi belentde bolansoň, onuň syrgyny eliň aýasyndaky ýaly görnüp durdy. Döwletmämmet mollanyň syrgyny bilen hanyň syrgynynyň arasyny pesräk gök şirem kesýär diýäýmeseň, medrese, metjit taýda bir zat «gybyrt» etse hana aýandy.
Han myhmanlaryň şiremden inip, mesaýy gürrüňleşip gelýändigini görüp, özüni gyssady.
– Hany, içerleri tämizlediňizmi, myhmanlarymyz-a gelýärler?..
Ol elini gözleriniň üstüne kölegeledip, gök şirem bilen reňkdeş bolup gelýän adamlara tarap seredýärdi. Gelýänleriň içinde Döwletmämmet mollanyň ýokdugyny görüp lapy keç bolan ýaly boldy.
«Gör, muny, gaýtmandyr, garry şeýtan. Özüçe görenok bu adamlary. Ýeriň giňi bolan bolsa ýa-da özüne gerek bolsa «Çagyrylan ýere irinme, çagyrylmadyk ýerde görünme» diýen bolup dilini, başyny çeýnän bolardy. Gör, meniň abraýyma dalaş edilýän ýerde mymanlary ýeke goýberişini. Zeleli ýok, zeleli ýok, «edeni öňünden gider gabanyň» etmerin. Seniň meniň kimdigimi ýagşyja tanajak wagtyň ýakyn geldi...»
– Han däde, gelýeler, mymanlar gelýeler. – Nökerleriň söýünjisini han göwünsiz diňledi.
– Baryň, işiňiz bilen boluň. Bizem görüp otyryk, kimiň gelip, kimiň gelmeýenini.
Onuň töweregi çolardy. Ol öz mülküne parhsyzlyk bilen göz aýlady. Öýlerde yşyk ýakylypdy. «Bagşy näme gelmedikä? Ýa-da olam indi...»
Adynageldi han ünjüli pikirlerini golundan uçurdy.
– Wäleýkimessalam. – Ol ýerinden syçrap diýen ýaly turup, öňe ätledi. – Wä, Gündogdy han, inäni, wörä, Çalyş han, eý, toba, tüweleme, hany, hany, görüşeliň, görüşeliň. – Han myhmanlary gujaklaýjak-gujaklaýjak bolýardy. Emma adat, göwnübitinlik ony saklaýardy.
– Hä, geliň, şeýdiň, how, bizem dänim, edil molla-müftüler kimin myman kabul etmesegem, aj-a gaýtarýan däldirik, hurmatly mymanlary...
Han öňki epeýligi bilen Nyýazsalyh molla, soňra Çowdur bilen görüşdi.
– Häý, Çowdurguly, seniň oglanlyk etmäň bolanok-da. Mymanlaryň gelen habaryny ýetirämel-ä sen. Bylaryň gadry başga ahyry biziň ýanymyzda. Nireleň adamy bu adamlar, häk, ýaş bolýaryň-ow, Çowdur...
Han Çowdura: «Sen näme öz iliň hanynyň üstüni depeläp, şol baýguşhananyň öýüne gitdiňmi? Sen meniň abraýymy indi şonuňkyça göreňokmy, bedasyl?» diýjekdi. Ol ýakyndan-daşdan gelýän adamlaryň Garry mollanyň huzuryna gelmegine bir ölüp bilenokdy. Ol dişlerini jygyrdadyp: «Şol şeýtan azdyranyň baýguşhanasynda göri gazyldymyka? Onuň özi bir iýmäge nan tapypmy, indi gonak gaýtarara» diýip, ýangyn bilen içini gepledýärdi. Garry mollanyň aýalynyň ölüp, ogullarynyň beýle bolmagyny kanagatlanmak bilen otursa-tursa diline alýardy.
– Ýok, han, tüweleme, Garry molla bizi hezzetden, hormatdan kem ätmedi. Ylaýym, döwleti berkarar bolsun onuň. – Nyýazsalyh mollanyň bu sözüni beýlekilerem makulladylar.
– Aý, onsoňam biz bu bir hezzet-hormat diýiwem gelmändik. Maşgalasy beýle bolupdyr, göwnüni soragaly diýip, Gündogdy han bilen gaýdypdyk – diýip, Çalyş han keltejik düşündiriş berdi.
Adynageldi han gürrüňi gökde gapyp aldy.
– Gowy edipsiňiz, pakyr ýaşynyň ahyrynda, öň-ä goşa ogly gideni gideni boldy. Soňra ýene-de bir ogly atsyz, sorsuz gitdi. Soň maşgalasy beýle boldy. Indem özi göre aýagyny sokup otyr. Pakyryň döwleti dargady. Heý...
Han az-kem köşeşdi. Keýpi göterildi.
– Hany, mymanlar, garyp çatma baraýlyň. Öňem garaşma kemini goýmadyk. – Ol azajyk sägindi. Myhmanlara eşitdirip gürledi. – Hany, Hally beg, sen gidip Molla agany ýöriteläbem bir çagyryp gaýt. Goý, gelsin, göwni ýarym bendedir. Bir salym göwni açylar. Ýöne gidişiň hälki ýaly bolmasyn.
Çowdur bir aýagyny içerä ätläp sägindi.
– Çakylykçy iberip oturmaň, molla agamyzyň özi geler, häzir, az-kem işi çykdy.
Han daşardaky hyzmatkärlerine serenjam berip oturyşyna, düşnüksiz hüňürdedi.
Alty ganat ak öýüň içi giňdi. Etregiň bol söwüdinden, Soňudagynyň bitgin dagdanyndan gysganylman ýasalan öýüň içinde halylar, ýöriteläp dokalan haly torbalar diýseň rejelenip goýlansoň, öý has rahat, has giň görünýärdi.
Reňkdar gökleň keçeleriniň üstüne çaklaňja halylar atylypdyr. Ojak ýerinde hemem gapböwürde Samarkant küýzegärleriniň nusgasy boýunça ýasalan gaýyk görnüşli, iki pelteli nepýagdanyň üstünde ýalnyň alawly dilleri iki ýana yranjyraýardy. Öýüň uklaryna ýörite dokalyp nepislik bilen oralan öýbagylar müňzeşip ýören alahöwreni ýadyňa salýardy.
Öýüň törki burçunda Seýit owşar işan şeýle uly yhlas bilen mynajat sanaýardy. Ol boldan edilen ak namazlygyň öň gyrasyndan mäkäm ýapyşyp, gyjyndyryjy, gyryk owaz bilen bokurdagyny ýyrtara getirýärdi. Arasynda hasylap uludan dem alýardy. Ol ses uklara dolaşyp duran ýylanlaryň haşşyldysy ýaly bolup, myhmanlary üýşendirdi. Hiç kim oturmaga meýil etmedi.
– Weä-ä, mymanlar, Gündogdy han, Çalyş han, näme, hany geçiň töre, düşek üstüne geçiň. Bolup durşuňyz näme, ýat ýere gelen ýaly, siz öz öýüňize gelensiňiz, hany geçiň. – Adynageldi han uly alada bilen myhmanlary töre geçirdi. Ona çenli Seýit owşar işanam dogasyny bolup namazlygy düýrledi.
– Biý, biziň işanymyz, Seýit owşar işandyr. Ol diýseň bilimdar, dogadar bende. Özem, ýatan ýeri ýagty bolmuş, Nedir şanyň doganoglan inilerindendir. Türkmenleriň owşar tiresindendir...
Seýit owşar işan ýerinden turup çüri sellesini, uzyn ak kamys donunyň synlaryny çekişdirdi. Ol uzyn bolansoň ak balagynyň aşagyndan injiginiň bir garyşdanam gowrak ýeri görnüp durdy. Ol sesini çykarman myhmanlar bilen görüşdi. Soň ortarada çöküne düşüp «gadamyýa-nazaryýa» dogasyny uly owaz bilen gykylyklap okady. Oturanlaram onuň yzy bilen ellerini göterdiler.
– Tagangeldi gökleňiň ogly Adynageldi onbegi gökleňiň döwleti berkarar bolsun! Onuň bala-çaga, agtyk-çowluk, mal-baş, öý-il – ähli egin-enjamy abat bolsun! Onuň mübärek jemalyny küýsäp, gadamyny işigine goýan bendeleriň ömri uzak, işi rowaç, iki dünýesi abat bolsun! Hana boldy, o-o-omyn!
Oturanlar ýene-de al gögerdiler.
– Hany, myhmanlar, soryberiň, nirelerden düşdüňiz biziň obaýa, hä? Haýsy ýagşyzada siziň didaryňyzy Adynageldi hanyň didaryna gowşurdy, hä? Hany, onuň mertebesi belent bolsun, bir omyn edeliň, Omyn!
Ol çöküne düşüp oturyşyna myhmanlara ýekän-ýekän göz aýlady.
– Hä, Gündogdy han, hymm, Çalyş han diýsene, ylahym, siziňem mertebäňiz belent bolsun, omyn! Tüweleme, biziň dogamyzy allatagala kabul edendir, işşallam. Nedirguly jan bilen kän daýym duz-emek bolup, doga bilen şalyga ýetirendirin. Indem bolsa, ady gudraty güýçlüniň salyhat kitabyna düşdi. Biziň dogamyzyň güýji bardyr.
Ol elini gözleriniň üstüne kölegeledip seretdi.
– Him, Nyýazsalyh sopy, senem bärdemisiň? Heý, tüweleme. Ärsary gardaşyň ogly. «Sary oglum, är oglum» diýenmiş, oňa biziň düýp babamyz. Çowdurguly, senem, amanmy?
Ol birden gorsanjyrady. Soňam gapa seredip jyňňyldady.
– Hany, Döwletmämmet ýok-la? Ýa şindizem ebgarlykdan saplanyp bilenokmy?
Nyýazsalyh molla pessaý ses bilen:
– Aý, eglip galaýyn, onsoň barýoryn-a diýdiler.
– Hä, senem gaýdan bolsaň, menem munda, metjidem erenler ýörider-dä, hä, Nyýazsalyh?..k
Nyýazsalyh molla gürrüňiň yzyny diňlemedi. Ol daş çykdy. Daşardan «Hol, öýde namazlyk bardyr, şoňa giräý» diýen ses eşidildi.
– Wä-ä, tobam, şindizem agşamyny okamanmy? Ýa ýasynyny okajak bolýarmy? – diýip, Seýit owşar işan töweregindäkileriň ýüzüne manysyz seretdi. – Eý, namazyň, töwiriň mazasyny şular ýalylar alýa. Ýaňkam metjidiň ulamasy. Wör, ile haý-küş etmeli şol welin, özi bozýa düzgüni. – Ol halynyň güllerini tüýtmeledi. – Men-ä, näme, Adynageldi hanyňkydan elim sypynmady. Onsom eglenmeli boldum, gördümi, men ýok, arkalaşaýmaly-da, heý, bularmy, metjide baranlaryndan meýlise baranlaryny kem görenoklar. Bu dünýäniň bäş günlük şagyr-şugruny bakyýanyň ýalkawyna çalyşjak bu ataňätler...
Içerä Adynageldi onbeginiň özi girdi. Onuň öňem ullakan ala gözleri yşyga ýolbarsyňky ýaly hyrsyzlyk bilen ýaldyraýardy.
– Saçak ýazyň, geljekler geldi...
Onuň sözüne mähetdel bolup duran hyzmatkärler ýörite dokalan saçaklaryň ikisini giňden ýazdylar. Soňra her myhmanyň özüne bir tegelek nan goýuldy. Köp garaşdyrmanam howdan ýaly öýüň içini çekdirmäniň şireli ysy gaplady.
– Bismillä, alyň, nany garaşdyrman – diýip, Seýit owşar işan täzeje bişen çöregi eline alyp ondan hurmanyň gabarasy ýalyny agzyna saldy.
– Häýk, peläket, senden adam bolmaz, men saňa haçan aýtdym, ellerine suw akyt diýip, – hanyň azgyrylmasy eli kündükli, mis legenli ýigdekçäni aljyratdy. Ol näme etjegini bilmän, gyşa galan garantgy ýaly yrandy.
– Tagamyň hurmaty diýip ele suw almagyň aýby ýokdur, akyt, akydyber – diýip, Seýit owşar işan çörekli agzyny müňküldetdi.
Nahar alynjak bolnanda Döwletmämmet molla bilen Nyýazsalyh molla içeri girdiler. Han Garry molla bilen ýerinden turup görüşdi. Ol ony uly hormat bilen töre geçirdi.
– Häý, «akmak asla dyzar, tentek töre diýenleri» diýip, biz-ä şujagaz ýerde oturyberendirik – diýip, Seýit owşar işan elindäki çörek bölegini barmaklarynyň arasynda tokgalap oturyşyna burnuna salyp aýtdy.
Her kim tagam arasynda gürlemejek bolansoň, içerini dymyşlyk gaplady. Diňe hyzmatkärleriň girip-çykmasy bolaýmasa, işikde-de beýle bir hereket duýulmaýar diýen ýalydy.
Diňe bahar şemaly özüniň gadymy erkinligi bilen öýe duýdansyz girip, derçigen maňlaýlary sypalap, özüniň süýjüligini ýürege ýetirip gidýärdi.
Adynageldi hanyň keýpi kökelip başlapdy. Ol aşyklynyň etine güýmenen bolup assyrynlyk bilen myhmanlara göz aýlady. Gündogdy han bilen Çalyş hamyň ýüzünde ýadawlyk görüp, ýüzüni galdyrdy.
– Iýiň, adamlar, naharyň öňüdir. – Soňra ol hyzmatkärlere göz ümledi. – Getiriberiň!
Kebabyň, gowurmanyň ysy içerini tutdy. Soň orta Gürgen ussalarynyň ýasan çaklanja küýzeleri, taldan ýasalan pyýalalar geldi.
– Gymyz, epirik, çal – alyň, mymanlar, baryndan alyň!
Saçagyň üsti tagamdan doludy.
Adynageldi han dikgiräk küýzeden pyýalalaryň birine bulançakdan gyzylymtyl suw guýdy. Soň ony öňünde goýdy.
– Aý, mundan öň, haý, gaty köp öňdür-ä, bizi Nedir şa köşgüne çagyrdy. Soňda, ýatan ýeri ýagty bolsun pakyryň, şu suwdan içene birdir iki jam berdi. Bizem mundan birini noş kyldyk. Soň görüp otursak, byý, derman suw bolsa näme? Asyl başymyň çakyzasyny dep edägaýdy. Şondan soň hernä oglanlar, Büjnürt, Yspyhan gitse sarmam bardy. Ýakynda ýene-de birki küýze getirdiler, meýliňiz bols-a, bir jam görüň.
Seýit owşar işan hanyň öňündäki käsäni eline alyp ysgap gördi.
– Häk, şerap diýseň şerap-da. Muny Yspyhan ahunlary günde üç mertebe içýeller. Onsoň olaryň ýüzi bäbegiň ýüzi ýaly, seslerem edil bir uly gyzyň bokurdagyndan çykan ýaly bolýo. Biz gapdalda oňa buza diýýeller. Özünem, Muhammet pygammeriň buýrugy bilen, iň halal agaç bolan engur miwesinden ýasapdyrlar.
Işan dodagyny ýalady. Onuň bu bolşy, tamakinçilik bilen garaýşy, buzanyň tagamyndan habarlylygyny görkezýärdi.
– Han, guý mymanlara, ýadawlygyny dep etsin. Özüňem al. Çakyza delalaty bolsa işan agaňa-da bir owurt ber. Döwletmämmedem sökellikden turandyr. Oňa-da hödür et.
Döwletmämmet mollanyň ýüzi tutukdy. Onuň meňzini synlanyňda derdiň, ýadawlygyň heniz ondan el çekmändigini aňmak kyn däldi. Ýaňy öýden gaýdanda-da Haýrynsa bajy ony ibermejek bolupdy.
– Wah, män öläm, janym çyhmyýa, sän gidibsän, ürehimi gama batyryrsän, atam ogly, agam ogly, gitme, üzülärsin – diýip köp özelenipdi. Ýöne Garry molla gaýtmalydy. Heniz-ä ol aýak üstüne galyp bilýor, düşege baglanan ebgar bolanda-da gaýtmalydy. Onuň göwni meýlise telwas edenokdy, ýok, bu myhmanlar ýörite Garry mollanyň hatyrasy diýip gelipdiler ahyryn. Hökman barmalydy. Ol gazaklaryň hany soňam, saryk hawy ýörite soramaga gelende ugradybam, belli bir hezzet-hormatam edip bilmänine ökünýärdi. Ýöne hözir gitmelidi. Ol muny ýeke garaýyşda Haýrynsa baja düşündirdi. Ine, geldem. Emma Seýit owşar işanyň her sözünde atýan teýenesi onuň mazasyny alýardy. Ýöne ol gaharyny ýaşyrdy.
– Biziň üçin şu çal, epirik şerapdan, buzadan kem däl, işan. Sizler alyň, noş bolsun.
Seýit owşar işan elindeki omaçanyň etini çümmükläp oturyşyna göwnühoşluk bilen ýylgyrdy.
– Aý, näme, Garry molla urshat beren bolsa, noş etmeli bolar. Hany, alyp oturyň, mymanlar, bizleriň hanyň hem ezzýet etişini görüň, sizleriň ilininkiçe barmy?
Adynageldi bilen Gündogdy han, işan üçüsi şeraply pyýalany başlaryna çekdiler.
Işan tutulan demini uzyn hor barmaklary bilen açjak bolýan ýaly, elin aýasy ýaly kiçi. ýylçyr ýüzüni owkalaşdyrdy. Soň titräp duran elinde omaçany saklap gürledi.
– Oý-bow, oý-bow, allatagalanyňam her hili tagamy bar-ow, nesip edenden...
Işanyň sakyrdap oturyşy Adynageldi hana ýaramady. Ol ony ençeme gezek gepe güýmejek bolsa-da bolmady. Han häzir Balaja bagşa garaşýardy. Onuň yzyndan hezzetläp çakylykçy iberipdi. Emma bagşy henizem gara berenokdy. Han bagşa gelen gaharynyň agramyny Seýit owşar işanyň depesinden enterdi.
– Işan aga, diýýän-ä, öňler beýle sözlenjeň däldiň welin, ýa bu gün hurmatly mymanlary görüp göwnüň açyldy, ýa-da garrap ýörsüň, hä. Erte Ahala barsam, şo-ol sözlenjen işanyň amanmy diýdiräýme mana. Myman halky az otursa-da, köp syn edermişin.
Hanyň igenç gatyşykly nesihaty işanyň badyny aldy. Gündogdy han ýene-de bir pyýala buza süzenden soň ýassyga gyşardy.
Seýit owşar işan şerabyň güýji bilen birneme batyrlyk tapyp, özüni aklamak isledi. Ol dyrnaklary bilen omaçanyň etini gazap oturyşyna, kemşerip duran çömmek dodaklaryny müňküldetdi. Şol wagt hyzmatkärleriň biri içeri kürsäp girdi.
– Han aga, balaja bagşy geldi, girmäge ijaza sorap dur, gelsinmi?
Han buzadan dumanlap duran başyndaky silkme telpegini gapdala oklady. Ol misli güni bilen sorkuldap duran yzany başyndan aýran ýaly boldy. Hyzmatkäre azymly jogap berdi.
– Munça eglenipdir, ýene-de birneme tagapyl etsin. Gereklesek özümiz çagyraryk. – Han işikden çykyp barýan hyzmatkäre ýüzlendi. – Ol öýleriň birine alyp baryp, aşyny-suwuny kem etmäň.
Balaja bagşynyň geldi habary Çowduryň gözlerini ýaldyratdy. Onuň dymyklykdan, daryşganlykdan, gysylmakdan çöken eginleri dikelen ýaly boldy. Çowdur Balaja bagşyny öňem köp gezek diňläpdi. Ýöne soňky gezek welin haçan diňlänini oýuna getirip bilenokdy. Ýöne ol: «Balaja bagşy Garry mollanyň atasynyň at dakylanynyň goşgularyny üýşmeleňde aýdýarmyşyn» diýen gürrüňi birki gaýta eşidipdi. Magtymgulynyň özüni görmese-de, onuň owazy, paýhasy bildirip duran şygyrlaryny diňlemek onuň ýüreginde ýetilmejek höwes bolup galypdy. Ol haçan omyn ediläýerkä diýýän terzde oturanlara garady. Emma öý eýesi arkaýyndy.
– Hurmatly myhmanlarymyz, ýagşy ýigit aş üstüne diýlişi ýaly, toý üstüne gelipdirler. Bizem, enşallam berse, kelteräk şagalaň etmekçi bolup ýerdük. Ogul agtyjagymyzyň elini arassalamak parzymyz bardy. Mymanlar galsalar, geljek annada il üýşüreýliň?!
Adynageldi han agtygyny bir wagt sünnete ýatyrypdy. Oba toýunam edipdi. Emma onuň göterilen göwni, ýat ýerden gelenleriň öňünde magtanmak islegi ony öz erkine goýmaýardy.
– Baýak, bir oba toýjagazynam edipdim. Emma göwnüme heýç jaý däl. Agtyk bir süýji zat-da, ol allatagalanyň musurman bendesini ýalkamagynyň süýji alamaty. Allanyň adyna döneýli, onuň ýoluna näçe toý, şagalaň etseň ýene-de azdyr.
Seýit owşar işan ýene-de oturyp bilmedi. Ol gorsanyp-gorsanyp, endigine görä çaýkanyp jyňnyldady.
– Tüweleme, Adynageldi hanyň ömri uzak bolsun. Hudaýym ony ýalkady, döwleti berkarar oldy. Ady arşdan kürse aşdy. Şalaryň şasy, gurbany boldugym Ahmet şa Dürrany hem onuň adyny hudaý kelamy bilen özüniň permannamasyna saldy. Parsylaram indi onuň adyny eşidende söwer gardaşlarynyň adyny eşiden ýaly bolup, hoşbagt bolýallar. Tüweleme, ýomut gardaşlaram, teke gardaşlaram onuň mertebesini belent tutýollar. Beýle bagt diňe hudanyň söwen ogluna miýesserlikdir.
Oturanlar han işanyňa ýene-de azgyrylar öýtdüler. Emma han sesini çykarmady. Işan ýene-de sözledi.
– Hudaýym, iki dünýesi abat bolmuş Nedirguly şa hem edil Adynageldi han ýaly bolup töräp ugrady, ilki törände. Biziň dogamyz bilen, hudaýtagalanyň penasy bilen güýç, abraý, döwlet toplady. Ahyr Şonuňda parsyýa mülküniň şalar şasy boldy. Parsyýa, Industan, Owgan, Turan, Horasan, aý, alla sana uzak ýaş bersin, älem-jahanyň tas bar ýeri diýen ýaly onuň huzuryna gelip, aýak tozuny derman eýlediler... Ylahym, allatagala Adynageldi hana-da şeýle döwlet, desga, abraý miýesser bersin, omyn.
Myhmanlar ýadawlykdan ýaňa zordan diýen ýaly otyrdylar. Hemmeler omyn edilerine garaşýardy.
Adynageldi han agyr oýa gidipdi. Häzir onuň hyýalynda nähili pikiriň at oýnadýanyny aňmak aňsat däldi. Ol birden özüne geldi.
– Päheý-de welin, mymanlar alyň, ýa nahary täzeledeýliňmi?
– Hany bir omynlaýlyň, ýassyn namazam gelip ýörendir, bir eglip galaýlyň – diýip, Garry molla geleli bäri ilkinji gezek söz açdy.
Garry mollanyň özi omyn edip, turmaga rugsat sorady.
– Ýok-la, Molla aga, bolmaz, bolmaz. Namaz okasaň han-ha namazlyk. Şu ýerdejik okaý, men seni öň ne günlük bilen myhman getirdim. Indi goýbermen, hurmatly molla.
Hanyň sypaýyçylyksyz boluşlary Garry molla ýaramasa-da, ol alaçsyzlyk bilen namazlyga garady.
– Meýlis indi gyzar, heniz Balaja bagşynam diňlämzok ahyryn biz. Ony öýkeletmäýli mymanlaram gökleniň bagşysynyň elini görsünler. Onsoňam kiçijik mesladam bar.
Döwletmemmet molla ýassynyny okansoňam esli wagtlap ýerinden turmady. Näme üçindir onuň göwnüni ýukajyk gussa gaplap alypdy. Adynageldi hanyň sünnet toýy barada aýdanlaryny ol gös-göni özüne çekipdi.
«Ýogsa näme, elbetde, taňrynyň öňünde bir etmişimiz bardyr. Ýogsa, heý-de beýle-de bir gargama bormy?»
Ogul öýerip, gyz çykaryp, agtyk, çowluk görmek, näme Garry mollanyň göwnünde ýokmudy? Bardy! Ol özüniň göwün diýen ýerinden oglunyň hem göwnüne ýaraýjak gyzy alyp berdi. Ilde ýok toý tutdy. Soňam Orazgül bilen gürrüňleri agtyk barada boldy.
«Allatagala galpagyna elimizi çalar ýalyjak birini berse, oba toýuny tutaly» diýip, ýörite mal-gara-da bellediler. Emma pelek tersine tutdy.
Seýit owşar işanyň Nedir şa barada aýdany-da, Adynageldi han barada aýdany hem Garry mollanyň göwnüne batmaýardy. Işan ol sözleri ýüreginden aýtmaýan ýaly bolup duýulýardy. «Allanyň gaharyny getirmek nämä gerek bolduka? Gudraty güýçlüniň özüne sygynmak gerek. Ol biziň hemmämiziň eýämiz ahyryn».
Ol namazynyň soňunda müňkürligi üçin, näşükürligi üçin alladan ötünç sorady. Gudraty güýçlüniň adyna alkyş aýtdy.
Içerik hyzmatkärleriň biri girdi.
– Molla aga, namazyny okap bolandan soň teläriň aşagyna çykaýsyn diýdiler.
Garry molla namazlygy howlukman ýygnap, soň iki elini dyzyna diräp ýerinden turdy. Ýeňine, ýakasyna, sellesine serenjam berip gapa ýöneldi.
Hajygowşanyň gijesini gören adam, ony hiç haçan ýadyndan çykarmaz. Deňizden öwüsýän tämiz howa göge-de özüniň hökmürowanlygyny ýöredýän borly. Gökdäki ýyldyzlar çeşmä seçelenen ýakut monjuklary ýaly şeýle bir tämiz, şeýle bir aýdyň lowurdaşyp görünýärdi. Misli kimdir biri ony öňki ýerinden has bärräk süýşüren ýalydy.
Asmanyň ýyldyzy şeýle kändi. Garry molla Hywada Hojamberdi han medresesinde okanda «Be, Hywanyň üstünde ýyldyz ýok welin, paýlanyşykda baryny Gürgeniň üstüne sepäýdilermikä?» diýip degişme bilen köp aýdardy.
Garry molla on dördi gijäniň aýyňa garady Aý şeýle bir golaýjakdady. Oňa misli depesi degäýjek ýaly bolup, az-kem egildi. Soňra iki elini kükregine ýetirdi. «Gurbanyň bolaýyn, indiki ýyllarda, indiki aýlarda biziňem dilegimiz kabul bolup, gidenlerimiz gaýdyp gelip, garyp göwnümiz delalat tapsyn-da». Ol elleriniň içinde örän mukaddes melhem bar ýaly, ony yhlas bilen ýüzüne syldy. Soňra wagtyndan has ir çalaran sakgalyna süýkedi.
Bu ýer obanyň in belent ýeri bolansoň onda-munda yşyk, ot görünýärdi. Emma göze ilki ilýäni Adynageldi hanyň hatarynyň ortasyndaky teläriň astyndaky belent otdy. Üstünden ýyl aşan kerkawyň alawy uzaklara ýalkym salýardy. Odun başyndakylaryň hersi bir üşmegi ýasgynjak alyp, daşarynyň tämiz howasyndan serhoş bolan ýaly gaty-gaty gepleşýärdiler.
Seýit owşar işanyň sesi hasam çasly çykýardy Ol nämedir bir zat barada uly şowhun bilen gürrüň berýärdi.
Gijelerine gürrüňiň ganaty has uzarmyşyn diýenleri. Teläriň astynda gürrüň has gyzyşyp, şowhuny hasam artýardy. Gürrüňiň arasynda Garry mollanyň adam gaýta-gaýta getirilip duransoň, ol teläre bakan ugrady. Häzir onuň ýadawlygy el bilen aýrylana dönüpdi. Ýüreginiň başyndaky awy hem öçügsi bildirýärdi.
Ol oduň başyna baryp «ähüm, ühüm» edip, adaty boýunça gelendigini mälim etdi. Onuň ýanyna eli kündükli, mis legenli hyzmatkär ylgaşlap geldi.
– Molla aga, eliňize suw alarsyňyzmy?
Garry molla elini ýuwdy. Soň teläriň aşagyna geçip, kiçiräk içmegiň gapdalynda oturdy.
– Şol içmegi egniňize ataýyň, üşeseňiz, Molla aga – diýip, han berip oturan gürrüňiniň arasyny kesip aýtdy.
Gündogdy han gürrüňe ýagşy gyzygan bora çemeli. Ol gözlerini hanyň ýüzüne dikip, gepiň yzyna garaşýardy. Ýerinden gozganjyrap: «Ýeri, onsoň...» diýip, gürrüňiň üzülen ýerini çatmaga howlugýardy.
– Onsoň, Şatyr begiň onbegisi diýdi: «Obaňa salmajak bolsaň, şunça mal, şunça at, şunça pylan, şunça pissigan getir, bolmasa öýüňe gan çaýkaryn» diýýär. Bizem, näme: «Yzda ýaşulular bar, oýlanyşaly, il-gün näme diýýär. Obany gana boýandan, tuwmaýak galanymyz müň paý dämi» diýip hoşamaýlap sakladyk. Aý, görsek, olaryň sanam ep-eslije bar. Oba tarap gaýdan bolup atlylarymy iki böldüm. Birine molla aganyň ogly Mämmetsapa jany baş etdim, birine Çowdur hany baş etdim. Özümem üç-dört atly bolup göni gyzylbaşlaryň üstüne bardyk. Özümizem barşymyza: «Gaçaweriň, how, gökleňler çozdyl-a, how» diýip aldygyna gygyryşýardyk.
«Goý, ýagşy maslahatlaşsynlar, soň puşmanda bolmasynlar» diýip, arkaýyn ýaýnap oturan gyzylbaşlar beýle-beýle zatlar bolar diýip, nireden kellelerine gelsin. Düşdüler bir basga, boldy bir başagaýlyk. Bizem bärden «Ýa, alla!» diýip at goýduk. Aňyrdan Mämmetsapa janyň, beýleden Çowduryň atlylary ýyldyrym bolup gelýär.
Han häzir özüni bilenokdy. Ol başyndaky silkme telpegini eline alyp, onuň buýralaryny penjeläp-penjeläp goýberýärdi.
– Onsoň çap-a, gyr-a, al saňa gerek bolsa, mal, me, saňa gerek bolsa, zat, al saňa gerek bolsa, gul-gyrnak... Aý, garaz, keýpden çykyldy. Meniň ömrümde şonuň ýaly döwşenim ýadyma düşenok.
– Onsoň, bi, ýesir-ýelmik bolsa, onuň jezasy nämedir? – Gündogdy hanyň sowalyna Adynageldi han düşünmedi.
– Ýok, birden ýesir, beýleki alynsa, ony ne derde ýaradýaňyz?
– Äý, ýesirdir-dä, islesek gapyňa gul et, isleseň, öldürde kellesini gorpa taşla. Ony näme etseňem öz eliňdäki zatdyr, ol.
– Hawwa, Nedirguly jan bakyýa goç edensoň, gyzylbaşlaryň gylyjynyň sesi bize ahyret kernaýynyň sesi ýaly bolup gulagymyzy kamata getirdi durdy. Ýene-de Ahmet şa Dürranynyň ömrüni allahym uzak etsin. Olar bizi gyzylbaş, akbaş belasyndan dep etdiler. Adynageldi hanyň mertebesini arşa çykardylar.
Seýit owşar işanyň gürrüňi beýlä aýlamagy hana ýarady. Ol onsuzam hormatly myhmanlaryn ýanynda bir zady Garry mollanyň boýnuna goýmakçydy. Diňe bir Hajygowşanda däl, tutuş Gürgen, Etrek etrabynda Adynageldi hanyň çyny bilen ätiýaç edýän adamsy bardy. Olam Garry mollady.
Garry mollany tutuş il sylaýardy. Onuň täsirini diýip-aýdar ýaly däldi. Garry mollanyň özem il gün diýip ölüp ýatyrdy. Mundan birküç ýyl öň Gürgende halys gurakçylyk bolupdy. Şonda ili dine Garry molla saklapdy. Ol özünde barynam ile beripdi. Etrekli garyndaşlaryndanam karzyna alyp, il-güne paýlapdy. Şeýdibem il-güni gyrgynçylykdan alyp galypdy. Häzir tutuş Gürgen-Etrek illeriniň içinde Garry mollanyň sözüni ýykjak ýekeje adamam tapylmasa gerek.
Mundan başga-da, Garry mollanyň ýüreginde Adynageldi hana aýratyn gazabyň möwç urýan bolmagy dem mümkindi. Sebäbi Abdylla bilen Mämmetsapanyň Kandagara gitmegine ilkinji sebäp bolan Adynageldi handy. Ol howlugypdy. Ilki bilen Garry mollanyň işigiňe barypdy. «Ogullaryňy sen ilki ýola sal, bolmasa bir adamam ýola çykmaz» diýipdi. «Aý, alla işi-dä, kim beýle-beýle bolar diýip oý edýär. Her kim ýagşylyga ýorýar. Gider, bäş-üç gün bolar, olja baryny opuryp gaýdar» diýlip oý edildi. Nätjek, hudaý tersine etse, alajyň näme? Ýöne beýle etmeli däldi. Başganyň ýakasyndan tutmalydy. Garybragy, hossarsyzragy tapmalydy. Il ýola çyksa, Garry mollanyň çagalaram syrylyp beýlede galyp bilmezdiler. Häk, men oňarmadym».
Indi ol özüni Garry mollanyň öňünde bergidar ýaly duýýardy. Ýaşulynyň hökmürowanlygy bolsa ýüregine köz bolup basylýardy.
Han Garry molla bu hesretlere dözmez, çydamaz öýdýärdi. Aralarda Garry molla gaty agyr ýatyr diýlende: «Baraýyn, günämi dile alaýyn, pata soraýyn, ölmäkä» diýipdem. Emma baryp bilmedi. Aýagy çekmedi.
Ýaşuly ölümdenem rüstem çykdy. Belki, oglanlary dolanar, belki, han özüniň mertebesini peseltmezden onuň hormatyna mynasyp bolar.
Ýaňy ol Garry mollanyň ogly Mämmetsapanyň adyny dile aldy. Bu ýöne ýere däldi. Han üçin Mämmetsapa ýaly ogul köp-küç däldi. Mämmetsapa onuň göwni ýetýärdi.
Mämmetsapa geplemezek, söliteräk görünse-de, güýjüň, kuwwatyň öýüdi. Han oňa oglanlygyndan beletdi.
Han häzir Büjnürtde bolan bir wakany ýadyna saldy. Alamana gidişlikde göni Büjnürde daramaly diýlip maslahat edildi. Tomsuň ak ikindininde atlylar Büjnürdiň etegindäki oýda oturan obanyň üstüne döküldiler. Olja bary alyndy, göze görnenräk gyzlardan birküç sanysy atyň öňüne basyldy.
Iş bitirip gelýän ýigitler Türkmensähranyň başlanýan ýerinde çeşmäniň boýunda dynç almak üçin düşlediler. Ýigitleriň biri depäniň üstünde garawul durdy. Beýlekiler atyň syrtyndaky tulluklary çözüp, çaldyr eprik bilen garbandylar. Şol wagtam garawul duran ýigit uly ili bilen gygyryp gaýtdy.
– Atly atyňa atlan, how, gyzylbaş çozdy, how.
Her kim atyna garşy ylgady. Emma giçdi. Gyzylbaşlar olaryň daşyny gabapdylar.
Ýagdaý diýseň howpludy. Gaçan gutuljak däldi. Dine takdyra ten bermelidi. Ýagdaýa görä hereket etmelidi.
Şol wagt hanyň kellesine bir pikir geldi. Onuň aňyşyna görä, bu ýygyn kowgy üçin gelýän ýygynçak däldi. Görnüşine görä, olaram Türkmensähradaky obalaryň birini çapawullap gelýärdiler.
Adynageldi han ýigitlere ýygyrdy:
– Ýigitler, saklanyň. Bu ýygynçagyň habaryny alalyň!
Onuň özem gapdaldaky şireme çykdy. Ýene-de birki ýigit onuň yzyna eýerdi. Beýlekiler çeşmäniň gapdalynda topar tutuşyp, olja alnan gyzlaryň daşyny galladylar.
Gyzylbaşlaram ýygnyň töwereginde sap-sap bolup durdular.
– Ýygynçagyň eýesi kim? – diýip, semiz dor atyň üstünde oturan gyzyl sakgally gyzylbaş damagyny ýyrtara getirip gygyrdy.
Adynageldi han birbada sesini çykarmady. Gyzyl sakgally gyzylbaş başyndaky gara sellesiniň açylan ujuny gamçyly eli bilen towlap durşuna gazap bilen gygyrdy.
– Ortoýa çyhsyn kehudan, neme güni gijä goýýaňyz, eşek ogrusylar...
Adynageldi hanyň sussy basyldy. Ol Büjnürt diýip gaýdanyna juda ökündi. Ýöne indi beri beýdip sömelip durmaly däldi. Sebäbi şu pursatda aýbyň, açylsa, oba barylsa abraýyň püçege çykjakdy. Ol birki ädim öňe ätledi.
– Men ýygynçagyň kethudasy, aýdyberiň göwnüňizde näme bolsa.
Gyzyl sakgally gyzylbaş elinini gözüniň üstüne kölegeledip hany ýagşy synlady.
– Biziň ýaýlaklarda ne görüňiz bar? Hä, nä hyýal bilen gelipsiz bu ile?
Han özüni dürsäpdi.
– Biz bir ötegçi, Mämmedemin han bilen aşnalygymyz bardy. Şolara baryp gaýtdyk.
Mämmedemin han Büjnürdiň belli hanlarynyň biri biri bolup, ol türkmenler bilen oňat aragatnaşykdady. Adynageldi onbeginiň özem ony birki gaýra görüpdi.
– Kim yşanmyş u kefe. Ýagşydyr bir kef tafmyş sän. Mämmedemin han u çenler Adyl şanyň huzuryna kedifdeý. Gel, gönüsinden, ýohsa, kädiňizi talhan ädejäýmiz, pedernä...
Han sapalak atdy.
– Hawa, hurmatly han ýok bolansoň yzymyza öwrüldik. Indem oba aşaly diýip sürüp, Serçeşmede ýaňy düşlänimizde size duşduk. Düşüň, mürähet däl, tanyş bolalyň...
Hanyň hoşamaý sözi yssyda ýoňsuz ýol ýörän, halys surnugara gelen gyzyl sakgally gyzylbaşa täsir eden borly. Ol öňküden pessaýrak ses bilen gygyrdy.
– Danyşarmyz. – Ol sagdaky topbak atlylara ümledi. – Munda geliň. – Soňra ol Adynageldi hana garady. – Heý, palwanyň barmy?
Adynageldi hanyň. Gözleri elek-çelek boldy. Ýigitleri birlaý gözden geçirdi. Emma pälwan sypatlysyna nazary ilmedi. Emma syr bildirmedi.
– Geregiňiz pälwan bolsun, serdar.
Gyzylbaşlar atdan düşdüler. Olar çeşmäniň boýundaky tekiz tekdirde tudana gonan garasar ýaly bolup oturdylar.
– Saleh pälwan, çyh ortyýa. – Han oturyp-oturmanka şertini mälim etdi. – Şu palwany ýyhypda gaýdyberiň. – Ýykylsaňyzam ähli atyňyzy aldyrmyşsyňyz.
Gyzyl sakgally gyzylbaşyň maksady aýdyňdy. Ol söweşmän, hile bilen ýygynçagyň külüni çykarmak isleýärdi. Ol ilki atlary aljakdy. Soňam pyýada galan adamlaryň başyny alyp, alan ogry, giren taňry etjekdi.
Adynageldi hanyň başyna kyýamat gopupdy. Ol näme edip, näme goýanyny bilmeýärdi.
Gyzyl sakgal gyzylbaşyň pälwany gorküýze ýaly injikderini görkezip ortarada abşarylyp durdy. Gurara emel, edere oý ýokdy.
– Göreş üç mertebe olsun. Üçden soň puç. – Gyzylbaşlar «howwa-da, howwa» bolşup gygyryşýardylar. Olar gyrarakda gaýkyjaklap duran türkmen tohum atlaryny gözügidijilik bileň synlaýardylar.
Çeşmäsiň boýunda çäşerilip oturan, ýaş ýigit atlaryň ýanynda «wahahaýlaşyp» duranlara erbet sögüp, olary atlaryň ýanyndan kowdy. Soňam owadan demir gyr atyň. uýanyndan ýapyşdy. At çarpaýa galdy. Ol agyr kişňedi. Oňa çendi ortada duran pälwan bagyryp oňa tarap ylgady.
– Degme, men belledim, ymam baba, üç ýüz altmyş öwlüýä kessin, men belledim. Ata degme, al ählisini, sesim çyhsa arwat olmuşam. Ul ata degme.
Ol at Mämmetsapanyňkydy. At eldeň gidip barýardy. Eger bir çykalga tapylmasa gyzylbaşlar öz aralarynda ganda-pyçak boljakdylar.
Mämmetsapanyň gany depesine urdy. Ol ýanyp duran otlukly «gözlerini töweregindäkilere aýlady. Han rejäniň geň däldigini aňdy. Ol «ýaş oglan gyzylbaşlara topular, bolmasyz bir işiň üstündei barar» diýip çak etdi.
– Otur ýeriňde – diýip yşarat etdi. Mämmetsapa gylyjyny, gyrmyzdonuny, başyndaky telpegini orta oklady.
– Men pälwan, gel gaýratlyň bolsa.
Gyzylbaşlar aňk-tank boldular. Ortada çepiksizje oglan durdy. Ony görüp pakyrda berdiler.
Aty almaga alňasaýan gyzylbaş pälwan göreşe bada-bat başlajak boldy. Emma Mämmetsapa öz şertini aýtdy.
– Göreşjek bolsaň biliňi guşan.
Pälwanyň bilini ýüň ýaglyk bilen guşadylar.
Tutluşyk başlandy. Gyzylbaş pälwany Mämmetsapany kükregine göterdi. Soň bat bilen aşak egildi. Emma Mämmetsapa aýagynyň astynda per ýassyk goýlan ýaly, ýeňiljek ýere düşdi.
Gyzylbaş pälwany ony ýene-de kükregine göterdi. Soňra döşi bilen öňe itip güýjüniň baryndan aýlandy. Soň elinde saklap duranyny ýere pylçap urdum etdi. Emma Mämmetsapa emgenmän aýagynyň üstüne düşdi.
Äpet pälwan has-has edip oglany ýene-de döşüne göterdi. Bu sapar ol ilki sagyna pyrlajak ýaly etdi-de, soň duýdansyz soluna aýlandy. Emma badyny saklap bilmän ýere ýazyldy. Mämmetsapa onuň üstüne ýykylyp, badyna ýere togarlandy.
Gyzylbaş nökerler uly gowur edip gygyryşýardylar.
– Çal olmuş, çal olmuş – diýip, gyzyl sakgally gyzylbaş hem belendiň üstünden gygyrdy.
Gyzylbaşlaryň pälwany örän gorkunç jandara garaýan ýaly bolup Mämmetsapa garady.
– Tut, eşşek ogrusy, türkmen.
Mämmetsapa indi gyzyşýardy. Ol bu äpet zada ýaňy öwrenişip başlapdy.
– Gaýrat et, gardaş, ýüzümizi ýere salmajak bol! – Kimiňdir biriniň aýdan bu sözüni ol eşitdi. Bu mahal ýaş oglanyň beýle erjelligine haýranlar galyp, agzyny açyp oturan Adynageldi hanyň özem birneme janlanypdy. Ol Mämmetsapa her silkinende «Ýa alla, ýa hudaý» diýip pyşyrdaýardy. Içinden bolsa hudaýýoluna bir tokly aýdypdy. Oňa çenli gyzylbaşlaryň pälwany «Ýa, Aly!» diýip, eýmenç ses bilen arlap, Mämmetsapany depesinde pyrlap, egninde oturtdy. Onsoň ýene-de «Ýa, Aly!» diýip, erbet arlap, oglany ýere garşy silkip goýberdi. Pälwanyň näme etjek bolýanyna düşünen Mämmetsapa ähli agramyny pälwanyň arkasyna atdy, Pälwan öz emeline özi çolaşyp, öňe garşy süssenekläp gitdi. Soňam bat bilen yzyna öwrülip, Mämmetsapanyň üstüne özüni oklady.
– Haý, seniň bajyňy...
Mämmetsapa hem ýaýdanyp durman ýene-de onuň bilinden tutdy. Ýadap halys bolan gyzylbaş pälwany ähli güýjüni edip, oglany ýene-de göterjek boldy. Oglan dyzyny pälwanyň kükregine diredi. Onuň çüý ýaly dyzlary pälwanyň demalgyjyny daraltdy. Ol awuly çyrpyndy, oglan ýene-de aýagynyň üstüne düşdi.
Gyzylbaşlaryň pälwany ellerini goýberip, ýeňe garşy ýöneljek boldy. Emma Mämmetsapanyň salan badagy ony aýaklary duşaklanan öküziň gaýdyşy ýaly, çiň arkan gaýtardy.
Pälwan hasyr-husur ýerinden galjak boldy. Ýöne turmaga gurbat tapman, emedekläp, gyzyl sakrally gyzylbaşa bakan ýöneldi. Onuň sesi agy gatyşykly çykdy.
– Göreşmejeýem, ol arwahdy, ol şeýtandan azandy. Ol pälwan däldeý, göreşmejeýem, ýoh, göreşmejeýem. Niri herlendersen hazirem, jan dede, göreşmejeýem...
Adamlar gyzyl sakgally adama bakan üşerildiler. Gyzyl sakgally gyzylbaş belli aýgyda gelmelidi. Emma ol ylgaşlap barşyna gaňtarylgy duran atyna atlanyp, ony gamça basdy. Çeşmäniň boýunda tomaşa gyzyp oturan gyzylbaşlaram garasar sürüsi ören ýaly, güsürdäp galyp atly atyna münüp, ýaňky gyzyl sakgallynyň yzyndan eňdiler.
Çeşmäniň boýunda diňe hälki pälwan galdy. Ol bolan işe haýran galmakdan, ýüregi ýarylan ýaly bolup ulili bilen bagyrdy.
– Sahlaýyň, tohtaýyň, jan dede, sahla.
Ol hem bagyrýardy, hemem galmaga ragbaty ýetmän aldygyna dyzanaklaýardy. Onuň atam bir meýdan aýlaňdy-da, uýanyny süýräp arany ep-esli açan gyzylbaşlaryň yzyndan gitdi.
– Atlanalyň, ýigitler! – Bolan işleri aňlarynda aýlap oturan oglanlar hanyň sözüni mähetdel etmediler. Ak öýländen bäri gorkmakdan, ejizlemekden halys bolan gyzlar göwünsizem bolsalar, atyň yzyna indi özleri mündüler...
Han birden agyr ukudan oýanan ýaly boldy. Teläriň astynda gürrüň gyzyşypdy. Gezegi Garry molla alypdy. Ol nämedir bir zat barada gürrüň berýärdi. Emma bu gürrüň hanyň gulagyna ilmedi. Ol häzir Mämmetsapany köpräk ýatlasy gelýärdi. Ol şol wakadan soň Mämmetsapany şeýle hormatlaýardy. Şol gezegem olar aladaňdan oba aşypdylar.
Han gyzlaryň iň gowusyny, owadanyny Mämmetsapa beripdi. «Ony çory etseňem, gyrnak etseňem, aý, heleý edinseňem gelişmän durmaz» diýipdi. Şeýdibem onuň Mämmetsapanyň göwnüni awlasy, ony özüne imrindiresi gelýärdi.
Emma onuň diýeni bolmady. Gün guşluk boluberende Döwletmämmet molla ogluny yzyna tirkäp geldi. Onuň gaharlananyny henize çenli gören ýokdy. Ýöne Garry molla gazaplydy.
– Sen, han ogul, iki günä edýärsiň: hem ili talaýarsyň, hem il bendäniň bala-çagasyna ters-u-haram işleri öwredýärsiň – diýdi. – Bendäniň çagasyny nireden alan bolsaň, alan ýeriňe eltip gel. Eger eltip gelmeseň... – Garry molla saklandy. Ol diline gelen diýmesiz sözi aýtmady. – Bu iş ýagşylygyň işi däl. «Ody özüňe bas, ötmese kesekä bas». Duluňda ýelden, günden apalap oturan naçaryň bar. Şony gyzylbaşlar göterip gitse neneň görersiň?
Han titredi. Ol perişde ýaly adamyň agzyndan çykýan gamçy ýaly awuly sözlere çowlanyp, aljyraňňy gepledi.
– Ol kürt ahyrym. Olar biziň ganymyzy içdiler. Olara bolan ýigrenç biziň ganymyzda bar ahyryn, Molla aga.
Garry molla hasam gazaplandy.
– Kim diýse poh iýipdir. Seniň ganyň beýle üýtgeşik gan ekeni?! Kürt näme adam dälmi? Kürt näme hudaý tarapyn ýaradylman, dagdan-daşdan döräpmişmi? Kürtüň göwni ýokmy? Bar, sen haýwanyň balasyny elinden al, ol-a adam ekeni. Sen goýun öldüreniňde bagryna gara, şol deşim-deşim bolup aýdyp durandyr şonuň näçe guzusynyň ömrüniň üzülenini. Sen welin ynsan bolup ynsanyň bagrynda deşik ýasaýarsyň, dogman geçenler. – Garry mollanyň bir edähedi bardy. Ony Hywada Hojamberdi han medresesinde okanda hindistanly türkmen öwredipdi. Ol gany gyzyp, bir iş etjek bolanda, bir sözi birine aýtjak bolanda, ilki bilen kyrka çenli sanardy. Şondan soň aýdardy. Emma bu gün ol bu pähimini unudan ýaly bolupdy.
– Senem, dogman geçeniň biri, meniň ýüzümi iliň içinde ýere saldyň. Ol naçary nireden getiren bolsaň eltip gaýt. Gaýdybam, şu at ýitireniň yzyna düşseň, menden düzüwligi tama etme.
Döwletmämmet molla yzyna gaýtdy. Mämmetsapa hanyň öňünde erbet utandy. Ol ilki näme etjegini bilmedi. Soňam Adynageldi hana gönüsini aýtdy.
– Han aga, dädemi ynjydyp bilmerin. Eger maňa bagş edeniňiz çynyňyz bolsa, Büžnürde eltip gaýdaýyň.
Ol ýüzüni gijä tutup gidipdi. Han bu oglanyň şeýle gaýduwsyzlygyna ýene-de bir gezek haýranlar galypdy. Bu oglandan kän uly bolsa-da, hakyky mertligiň nämedigini şu ýumruk ýaly oglandan ilkinji gezek öwrenipdi. Asyl meňzemeli bolsa-da hä diýmän şoňa meňzemäge çalyşjakdy.
Emma mertligi boljak diýip bolduryp bolýarmy, näme? Beýle gaýduwsyz bolup bilmese-de, han başga bir iş ýedip biljekdi, ýagny üç gyzynyň haýsyny diýse-de oýlanman bu ýigide gelinlige berip biljekdi. Ol bu syry ýüreginiň örän çuň gatynda saklasa-da, garyndaşlyk tamakinçiligi bilen Garry mollalara bakan garaýardy. Emma diýeniň bolup durmy?
Aý, näme, maňlaýlaryna ýazylanlary şoldur-da. Ýogsa, heý beýle-beýle hesretlere dözer ýaly ýigitmidi. Nesibe çekse gidibermeli-dä? Ol agyr ukudan oýandy. Sebäbi Garry molla ona tanyş bir jümläni nygtaýardy.
– Türkmen türkmeni çapsa, owgan parsylary gyrgyna berse, parsylar türkmeniň gününe gan çaýkasa, musulmançylyga sygjak zagmy? Bir pikir edip görüň, älemiň ählije adamynyň aňyrsy bir dälmi? Indi nämä gerek bu gyrgynçylyk, çapyşlyk? Şa bize näme üçin gerek? Şol gyrgynçylygy etdirmezlik üçin ger-e-ek.
Adynageldi han misli ähli gürrüňi pähim eleginden eläp oturan ýaly bolup sowal berdi.
– Bu dogry, emma ki başga bir zat bar. Ähli ymmat Ahmet şa ýykylyp ýatyr. Biziň üçin haýsysy haýyr? Öz şamyz bolsa emellimi, ýa-da Ahmet şa ýaly güýçlä arka diräp, her han özbaşyna ýaşap ýörse amatlymy?
Döwletmämmet molla elini eňegine ýetirdi. Ol bu sowala indi köp wagt bäri jogap agtaryp ýördi. Ençeme meselede jogabam taýýarlaply. Emma häzir onuň pähim sandygy jomartlyk bilen açylanokdy. Emma sowaly jogapsyz goýmaly däldi. Han myhmanlaryňam agyrýan ýerini tutýardy.
Häzir Garry mollanyň ýadyna birki ýyllykda ýazan uly kyssasynyň setirleri gelýärdi.

«Patyşa kim bolsa ger aldy anyň,
Ýer ýüzünde saýasydyr taňrynyň.
Ýer ýüzüniň zynatydyr patyşa,
Halku-döwlet nusratydyr patyşa,
Patyşasy bolmasa her ülkäniň
Bolmaz imiş haýry-yhsany anyň...
Patyşasyz hiç halaýyk galmaýa
Mümsütdir ol kimse tabyg bolmaýa...»

Ol özüni saklady. «Bu oturan adamlara, megerem, bu şygyr monjuklary zerur däldir. Belki, olara has sada, has aýdyň tymsallar gerekdir».
Garry molla gepi başga ýandan başlady.
– Öň biziň babalarymyzyň aňyrsynda Bährem diýen şa bolupdyr. Ol günleriň birinde seýil edip, bir çar baga geldi. Gördi, bir garryja bagban bar erdi.
Şa diýdi:
– Eý, bagban, enardan şerbet isteýen. – Bagban baryp bir enary alyp onuň şerbetinden uly jamy doldurdy. Soň patyşaga hormat kylyp, kerem etdi, Emma patyşa gördi, bir enar şunça şerbet berer. Ol pikir etdi: «Bu baga salgyt salmak lazymdy».
Bu oýdan soň ol bagbana aýtdy:
– Eý, bagban, ýene-de enardan şerbet istärin.
Bagban öň bir enardan bir jam şerbet alypdy. Soň gördi ki on enardan ýarym jam şerbet aldy. Bagban oýlandy: «Häzir biziň ülkäniň patyşasynyň gazaby tutupdyr, çünki miweleriň bereketi gaçypdyr».
Bu pikiri duýan şa pälini tüzüw tutupdyr. Şol dem ýene-de enaryň şerbeti artypdyr.
Ine, şu hekaýatdan maglum bolşuça, şa iliň ýüregidir. Eger şa ýylgyrsa, alla rehimidir, eger şa gazap etse hudaýyň gazabydyr.
Siz pikir eýläň, türkmeniň ýeri, suwy, ili, maly ýokmy? Bar, emma näme üçin döwleti berkarar däl? Onuň yrsgaly ýyl-ýyldan gaçýar Eline her gamçy alan, her ata münen türkmeniň üstüne är boljak bolýar. Belli şäheriň, belli dükanyň, belli mesgeniň ýok. Çünki, türkmeniň eýesi ýok. Bu giden ile ata gerek, hersini bir til bilen söýerge, bu giden ile eýe gerek, rahat saýasyny salarga, hem-de her iliň kähudasynyň, hanyňyň diline dil, ýoluna ýol salgy bererge.
Eger-de biziň öz şahy älemimiz bolsady, ol bizi edil barmaklaryny ýumruga düwşi ýaly, düwerdi. Onsoň türkmeniň ýumrugynyň öňünde durjak döwlet bolarmydy? Bolmaz.
Нäzir türkmеn türkmеni gеmirýär. Аgram gаramaýaga düşýär. Вizler inе, kürеn tutuр otуrys, gуzylbaşlar hаçan üstüňе döküljеgi bеlli däl. Ýа-da Ugurlу gаryndaşyň оgly аýtdy: «Hywаdan çуkaryp kоwdular» diýiр. Çаlyş jаn gуrly gаlmyk-gazаklardan dаt еdýer. Alуp görsеň, Gürgеnde gуzylbaş, Мüňgyşlak, Bаlkan gаpdalynda gаlmyk-gаzak, Нywada еmir, аý, gаraz, dаşyň ärli, dеpäň gаmçyly. Еger indi рähim еdip gör. Çаlyş jаn mеselemki, türkmеniň şаsy еrsin. Оnuň hеr ildеn müň gоşuny sаp-sаp bоlup dursun. Kеrwenleri ildеn-ilе saрara gitsin, еkin-tikindеn, mаldan-garаdan boş ýeri bolmasyn. Demi daş ýarsyn. Onsoň şondan çekinerlermi, ýa-da, Erejep hanyň dükanyny zordan dolap, on-on bäş atlysy bilen hudaý diýip ýören Çalyş handan çekinerlermi?
– Elbеtde, şаdan çеkinerler.
Gündоgdy hпn bu dаna ýаşulynyň рähim-pаýhasyna hаýranlar gаlyp оtyrdy. Оňa häzir ähli zаt düşnüklidi. Göýä оnuň еline Jеmşidiň jаmy bеrlen ýаly, tutuş türkmеn şаlygyny sуnlaýardy.
Abadan il, sylag-hormatly hanlar, döwletli-de rejeli iller, parahat obalar, säher ýellerine ygşyldaşyp oturan gallaly gollar, aga-ýana ýaýnap ýören süri-süri mallar... Ol başyny sypady:
– Wah, käşki şeýle bolsa, oňa ýetesi näme bar. Hanha, çölmaganyň çölünde çopany azaşan süri ýaly bolup ilim otyr. Ekin-tikin, mal-hal barysy ýatdan çykdy. Günümiz bir bolsa dawamyz iki. Bu tekeler öz aralarynda gyrlyşybam tükenjek. Eger-de, Molla aganyň hälki diýşi ýaly, ýurduň eýesi bolsa bizem beýdişib-ä ýörmezdik.
– Heýwere dogry aýtýarsyň – diýip, Çalyş hanam tassyklady.
– Mus-mus diýmän Mustapa diýilse, haýdan-haý Ahmet şa Dürrana permannama iberip, bizi raýatyňa al diýäwomaly, beýle boljak bolsa. Onuň işi aňsat-leýt.
Seýit owşar işan başga perdeden gopdy. Onuň sözüniň äheňi hiç kime belli bolmady. Şonuň üçinem ara dymyşlyk düşdi. Her kim: «Be, telek bir iş ediljek bolýan ýaly, biz» diýip aýdan sözüni, eden pikirini gaýtadan seljerip-çöşläp otyrdy.
– Ahmet şanyň işi haýyr. Ol bizi raýatlygyna-da alar. Onuň saýasynda aman ýaşamagymyz-da mümkin. Ýöne biziň ata-babalarymyz: «Ahyry gamgynlyk bolan şatlyga şatlyk diýme we ahyry şatlyk bilen gutaran gamgynlyga  gamgynlyk diýme» diýip gidipdirler. Ahmet şa bäş gün bolar, bu dünýä şahyňdan, gedaňdan baky gelen ýokdur. Onsoň-onunjy gün başga gelen oňly boljakmy? Onsoň biziň soňumyz, indi ösüp-ösjegimiz näme diýjek?
Türkmeniň henize çenli şaha raýat bolanyny eşiden ýokdur. Ýöne ýekeje zat etseň utarsyň. Özüňden şa belleseň. Türkmende-de Nedir ýaly, Ahmet ýaly şa bolup biljek ärler köp tapylar.
– Wah, oňa ýetesi zat barmy? Oňa ýetesi zat ýok ahyry. Meniň ýalyny, ýa jyda bolmasa, mymanlar ýalyny ak pata berip, tagta mindirseň, nädersiň öz-özünden bolup gidiberse. Wah ýöne...
Geleni bäri sesini çykarman, elleri bilen sakgalyny darap, bu gürrüňlere uly razylyk bilen aň salyp oturan Nyýazsalyh molla-da bu mahal bir pikiri anyklaýsam diýip orta söz oklady.
– Molla aga, men näme diýýýoryn, tamdyram näme diýýýor diýleni ýaly, biz başga maksat barada gürrüň etýorys, ogullarymyz, mallarymyz, harytlarymyz bolsa Ahmet şaha gitýor. Öňki gideni azmy diýsek, ýene-de il ýüregine dowul salan gep gelýor.
«Iki barmak nama iberdi» diýip, ogul olja, gyz ýesir edip, maly-mülkümizi dökän-saçan etib ibermek bolýormy? Mal-halam owarram diýsek, gödeklerimizem gidip batyr. Öň bir çynar ýaly oglumyz gitdi diýsek, indi, hanha ikinjisem göwnüni ataryb otyr. Olar gödek diýsek, bu oba kähudalaryna näme diýjek? Olaram hiç bir haý-küş edenýok.
Garry mollanyň ýüreginiň başy erbet sanjyp gitdi. Illeriň synasynda bir ot bar bolsa, bu gidişlik onuň synasyna iki dag salypdy. Abdyllanyň balkyldap duran perişde gözleri, Muhammetsapanyň Göroglynyňky ýaly gaýduwsyz sypaty onuň buldurjyrap duran gözleriniň öňüne geldi. Başy dumanlady. Endamy syzlady.
Garry mollanyň köküne palta urlan çynar ýaly, yranyp oturmasy beýleki oturanlara-da täsir etdi. Nyýazsalyh molla bolsa onuň ýürek ýarasyny penjelänini aňyp, erbet boldy.
Döwletmämmet molla goltugyndan ullakan ýaglyk çykaryp, ýüzüni telim mertebe syldy. Soňra dyzlarynyň üstünde ykjamlanyp oturdy.
– Sen ony diýme, molla. Ata-babalarymyz «Gardaşly galka geplär, gardaşsyz gorka geplär» diýipdirler. Ertirki guýrukdan şu günki öýken ýagşy. Nedir şanyň penjesinden sypyp, ýene-de bir pylankesiň penjesine düşenden, Ahmet şa ýaly öz daşyny dolap bilene arka diräniň ýagşy. Dogry, atam gidip otyr, onuň üstüne, nebir ýigitlerimizem gidip otyr. Mal-halam gidip otyr. Ýöne biliň, Watan, il-ýurt aman-sag otyr. Ahmet Dürrany bilen aragatnaşyk açylaly bäri gyzylbaş jykladymy, Gürgeniň gädiginden? Bu-da Ahmet şanyň hurmatydyr. Seniň ogluň gitmese, meniň oglum gitmese, onda kim gitsin? Arany tapba kessegem, özleri gelip tüýnügiňi depäňe ýumrarlar olar. Sen bu zatlara-da pähim kyl. Özüňi biderek ýere horlap ýörme...
Adynageldi hanyň ýüzi birhili hyrsyzlandy. Ol Garry molladan arka tapynan ýaly boldy. Özüniň içki oýlanmalary, etsem-petsemi gökleň ýaşulysynyň sözi bilen gabat gelýändir diýip oýlandy. Şu sebäplem belent äheň bilen gürledi.
– Ine-de, adamlaryň bolşy. Haw, biz öz hanlygymyzdaky iki sany kel türkmeniň agzyny ýumduryp bilemzok. Biriniň başyny tutsaň, biriniň yzy jyňlaýa. Näme, bu zatlar keýpine edilýärmi? Il-gün üçin edilýär ahyryn. Kim näme diýse diýsin welin, özüm-ä şeý diýýýon: «Öňem Ahmet şa kömek etdik, ýene-de etjek. Kimin gaýraty bolsa boýun tolgabersin!»
Hanyň bolşy Nyýazsalyh molla ýaramady. Ol gözlerini gyrpalak-gyrladak edip, oturanlaryň ýüzüne garady.
– Sen han, bu zatlary gaty görme. Sen entek bagyr awusyny çekeňýok. Guwanyp oturan agtyjagyň bar. Ogluny agyr kürenden alyp galdyň. Ýaman etdiň diýjek däl. Indi şu sapar şol ogluňy gitjek ýygyna dakyp goýberseň, soňam gelniň dul galyp, bozlap-bozlap, öňem deşik-deşik bagryna gan öýsün, onnoň bidersiň kesekiniň çeken awusyny, bolmasa bilmersiň.
Nyýazsalyh molla gyzýardy. Ol häzir çigitläp-çigigläp goýan sözlerini birin-birin diýip, içini sowutjakdy. Emma bolmady.
– Nyýazsalyh, aý, Nyýazsalyh, sen ha-aw, otur ýaşkiçilik etde. Adynageldi hanyňky bir ugrundan barýa. Sen özüň pikir berip gör. Bir ýurduň uly şasy uly boýuny kiçeldip, ýörite, adyňy kelama salyp, kömek ber diýip ýüz tutansoň sen nädip otura biljek? Hala, Döwletmämmet molla aýtdy ahyry! «Şa hudanyň ýerdäki wekili» diýip. Sen bilmeseňem, biz Nedirguly jan bilen kän tirkeşdik. Huda agzyna salyp, şuny et diýmese, allatagala ýol salgy bermese, şalar beýle-beýle işleri etmez. Onsoň olar diýensoňam bendesi hökman edämelidir. Sen bu zatlara düşünerçä bolupsyň. Emma, özüňem allatagalanyň ýerdäki öýüne gulluk edip ýörsüň. Haý...
Nyýazsalyh molla bu gürrüňi janyňa siňdirip bilmedi. Ol turarman bolup, ýerinden gorsandy. Soň gürrüňi Garry molla alansoň turup gitmäni uslyp bilmedi.
– Işan aga, bu Nyýazsalyh halypanyň aýdanyýam bir burçundan barýa. Eger-de il-gün, bende we beýleki bolmasa, şalar hem bolmazdy, hanlaram. Şolar bolansoň bolýandyr şasy, hany. Onsoňam, biz agyr saçagyň başynda birek-biregiň göwnüne çirk ýetirmäýliň. Ine, şu ýerde üç iliň, hany otyr. Türkmende ýetmiş iki sany il bardyr. Hiç bolmanda, şolaryň ýaryny çagyryp meslat ediň. Ine, şoňa garyb-u-geda, baý-u-beg, ýetginjeg-u-ýigidi çagyryň. Meseläni goýuň meslada. Onsoň kim tarapyň pikir-paýhasy agyr gelse, şoňa gulluk ediberiň. Bu wat biz bu gürrüňi zen gürrüňi deý süýndürip oturmaýlyň.
Bu gürrüň bir Adynageldi handan beýlekileriň göwnüne jüňk boldy. Seýit owşar işan bolsa öňe-öňe omzap, misli diliniň ujundaky sözleri aýtmasa, olar guma garylyp barýan ýaly demi-demine ýetmän gürledi.
– Wah, diliňe güller bitsin! Hudaý saňa uzak ýaş bersin. Wör, wör, ýagdaýy bilen adamyň gepi bagşa, gürrüňi bagşa. Nedirguly janam, haýsy ýyldykan, alla jan, Tahmysguly şa ölenden soň onuň yzyny şa bolman dowam etdirdi. Onnoň, il-gün mynyň bolmyýa diýdi. Onnoň Nedirguly janyň dişine gurbany boldugym, Muhammet pygammeriň, we ki dört çaryýarlaryň özleri girapdyrlar. Onnoň oňa ak pata beripdirler-de, diýipdirler: «Eý, ýüregi, kybly päkize ynsan, sen edip munça ynsab, neçün şa bolmyýuryň? Şüwünden şeýläk sen diňe eýran-turan şahy del, külli älemiň deň ýaryna şah erer sen!» diýipdirler.
Häk, gözüne söweýin Nedirguly jan näme diýipdir diýsene: «Men halkyň garşysyna gidip şa bolanymdan, Buhara gidip geda bolaýyn. Goý, näme etse halkyň özi etsin» diýipdir. Onnoň ýaňky ýagşyzadalaram: «Iliň-günüň ýüregi senden aýra däldir» diýip gaýyp bolupdyrlar.
Aý, onnoň, kepiň keltesi, Nedirguly jan bu dişini hiç kimse aýtman ýüreginde saklap ýörkä, halkyň özi bize Nedir şa bolsun diýip, güwwe-güwwe galyberirdirler.
Onnoň, size ýalan, maňa çyn, gardaş ogullary, Mugan çölüne bir adam üýşüpdir, bir adam üýşüpdir, Eýran, Turan, Horasan, Arabystan, Mekge-Medine, Arap-Ajam, Häzirbegi, Gürjüsi, Erjisi, aý, size ýalan, maňa çyn, çölüň içinde ýöne-e daga-daşa gurt düşen ýaly-da. Aý, şol ýyl edil dilimiň ujunda, haý öz-ä, Bars ýylydy. Özem bir müň bir ýüz ellinji ýylyň kyrk çillesinden tä nowruz gününe çenli halk onuň kereminiň saýasynda döwür-döwran sürdi. Halaýyk bu uly ýygynçaga kurultaý diýip at berdi.
Heý, gardaşlar, Nedirguly jan allahyň nazar eden adamsydy. Ol çölüň içinde metjitler saldyrdy, bazarlar açdyrdy, hennek, hammam, haýsy ýana barsaň palaw, haýsy ýana baksaň dolamaly labaş. Ýadasaň ak öýlerde dynç al, göwnüň islese herremhanalara bar, gulagyň kirlese kerneý-surnaý sesi. Wah, wah, gardaşlar, ýazuwçylar oňa ýüz müň adam gatnaşdy diýip beýan etdiler. Aýdyň hany, şindi ýeriň ýüzünde bir ýüz müň adam galdymyka?
Elli dört han soltanlaryň sany-sajagy ýok. Meýdanlar gül-gunça, at çapdyr, altyn gabak atdyr, göreş tutdur. Aý, gardaşlar, size ýalan, maňa çyn, il-bende keýpden çykd-ow.
Ediljek nowruz günem Nedirguly jany külli Eýran-Turana şa saýladylar...
Hajygowşanyň horazlary üçünji gezek gygyryşmaga başladylar. Nyýazsalyh molla Garry molla sala saldy.
– Molla aga, bir toý töwirini galdyrsaňyz men turaýyn. Ir namazy golaýlady, azan geçäýmesin.
Seýit owşar işan in ýakynynyň ahyny çekýän biçäre naçar ýaly henizem şol bir ses bilen kyssa aýdyp otyrdy. Ol Nyýazsalyh mollanyň gürrüňini bölenini halamady.
– Haýk, näme gürrüňi pozýaň? Erte diňläýin diýseňem bu gürrüňleri tapmarsyň.
Garry molla öňe düşdi:
– Hany, bir toý töwirini edip ber.
Omyndan soň myhmanlaram, Çowduram turmak bilen boldy.
Alynageldi han gymmatly maly elinden gidip barýan ýaly elewledi.
– Wäk, mymanlar, size näm boldy, turuberýeňiz? Men sizi goýberip bilmen. Çowdurdyr Nyýazsalyh mollanyň öýi üstünde. Olara ursgadam bolsa, sizi beýle goýberip bolmaz. Gyssanmaň...
Gapdalda bir ujuny aýagynyň barmagyna ildirip ýüpek örüp oturan Balaja bagşam birhili öýkeli hüňürdedi. Onuň gürrüňini hiç kim eşitmedi.
– Howwa, Balaja bagşynyýam diňlemeseňiz, oýam öýke-kine ederin diýip dur...
– Wah, Balaja bagşy ýeke däl, bizem hurmatly mymanlara özlerimiziň Nedirguly şa barada döreden kyssamyzy okyp bermeklige haçan gezek alarkak diýip otyryn ahym.
Seýit owşar işanyň sakyrdamasyndan öňem halys bolan Nyýazsalyh molla «toba, toba» diýip, çekinjeňlik bilen dillendi. Emma Adynageldi han işanyň aýdanlaryny özüne tutaryk edindi.
– Ýogsa-da, biziň işanymyz özhaly däldir. Ol Nedir şa barada ajap bir kyssa döredipdir. Ine şoňy diňläliň. Belki alla kerem bolup bizleriňem şalyk mertebesine eýe bolmagymyz mümkin. Her nämede bolsa, bu-da bir ýagşy dilegdir...
Hanyň sözüne hiç kim hä bermedi. Gürrüňiň göbegini Çalyş han kesdi:
– Azara galmaň, han! Tüweleme, göwnümizden gowy turduň. Duzuňa, hurmatyňa taňryýalkasyn. Biziň illere düşseň mymanymyz bol. Göwnümizi awla. Bu gün biz Çowdur janlarda bolaly. Oglan göwni galmasyn...
Gündogdy hanam razylygyny bildirdi.
– Ahal iline ýoluňyz düşse hormatly mymanymyz boluň, han. Duz-nesibe çekip duşuşsak, depämize täç ederis.
Adynageldi hanyň depesi göge ýetdi. Ol abşarylyp, dähedem-dessem ädim urup barşyna myhmanlary hasam hezzetläsi geldi.
– Bä, öz-ä birhili bolýar-äýt. Bir gowy diş gören ýaly etdiňizde gidiberdiňizde, biziňem hezzet-hurmatymyz alagururak boldymykan diýip durun.
Çowdur öňem ýadaw myhmanlary mundan aşa saklamagy gelşiksiz gördi.
– Han aga, mymanlar meniň öýümdenem duz datsynlar, ertir işan aga bilen bagşyňyzam alyp bize baryň. Bu süýji-süýji gürrüňleriň yzyny şol ýerde alyp gidibererler – diýdi. Ol özüniň tapan çözgüdinden diýseň razy boldy.
Olar hoşlaşyp, belentden aşak inilýän ýodajyga düşenlerinde daşyň üstünde oturan garany gördüler. Ol gara-da myhmanlara tarap gaýtdy. Ol Gulalydy. Garry mollanyň ýüregi ýerinden gobsunan ýaly boldy.
– Eýgilikmidir, oglum?
Gulaly onuň ýüzüne parahat garady. Soň öz endigi bilen bir zatlar düşündirdi.
– Häk, çagameý, sen gelmänsoň heýç ukym tutmady – diýip, maňa döw çaljakmy diýsene. Öz janyňy aýa, oglum, biz bir bişen gawundyrys. Hak eýämiz haçan sapagymyzdan tändirse tändiribermelidir.
Gulalynyň sadalygy, Garry mollanyň çäksiz mähribanlygy olar bilen barýanlary guwandyrdy.