Yragyñ sumat bolan millionlary we doýmaz-dolmaz ýalmawuz bela - ABŞ

YRAGYÑ SUMAT BOLAN MILLIONLARY WE DOÝMAZ-DOLMAZ ÝALMAWUZ BELA - ABŞ

Yragyñ okkupirlenen ilkinji ýyllarynda amerikan çinownikleriniñ şol ýerdäki eden-etdiçilikli we korrupsiýa hereketleri dünýä jemgyýetçiliginiñ birsellem dilinden düşmändi.
Amerikan rewizorlary Yrak urşundan soñ koalizasion güýçleriñ birigip guran nebit fondunyñ hasaplaryny barlanlarynda ummasyz "opurlyşygyñ" üstünden bardylar. Fonduñ girdejileriniñ 8 milliard 800 million dollarynyñ ýeri boş durdy. Barlagyñ netijelerinden howpurgan rewizorlar muny yraklylara aýan etmäge çekindiler. ABŞ-nyñ şol wagtky Prezidenti Jorj Buş bilen arasy saz bolan Dik Çeýni "BBC" radiosynyñ "File on 4" gepleşiginde ABŞ-nyñ basybalyjylykly we talañçylykly meýilnamasyndan söz açyp, çykyş edipdi. Ynha, doýmaz-dolmaz ýalmawuz bela bolan ABŞ-nyñ "demokratiýa getirmek" bahanasynyñ añyrsynda duwlanyp ýatan san-sajaksyz eden-etdilikleriniñ we korrupsiýa hereketleriniñ birnäçesi...

Iñlisleriñ adybelli "BBC" metbugat şereketi 2005-nji ýylda "Yragyñ sumat bolan millionlary" atly gepleşik taýýarlady we bu gepleşikde "Custer Battles" atly hususy howpsuzlyk şereketi bilen 2001-2009-njy ýyllarda ABŞ-nyñ Prezidentiniñ kömekçisi bolup işlän Dik Çeýniniñ öñki şereketi "Halliburtonda" edilen korrupsiýa hereketlerinden söz açdy.
Gepleşikde amerikan okkupasiýasyndan soñ Pol Bremeriñ gözegçiligindäki Wagtlaýyn koalizasion hökümetiniñ okkupasiýadan soñky ilkinji ýyllarda geleşikleriñ her üçüsinden ikisini işe girişmezden baglaşylandygy we geleşik baglaşan şerekete çykdajylary bilen birlikde iş alyp barma komissiýasynyñ hem çykdajylarynyñ töledilendigi mälim edildi. Hatda gepleşikde amerikan rewizorlarynyñ Yrakda geçiren barlaglarynda uruşdan soñ gurlan nebit fondunyñ hasabyndaky 8,8 milliard dollaryñ towsa göterilendigi hem aýdyldy.
Geliñ, ABŞ-nyñ "demokratiýa getirjek" bahanasy bilen basybalyjykly we talañçylykly planynyñ düýp maksadyny paş eden şol gepleşikde edilen çykyşlara gulak salalyñ:

• YRAGYÑ SUMAT BOLAN MILLIONLARY

• Giriş

Amerikan rewizorlary Yrakda uruşdan soñ gurlan koalizasion nebit fondunyñ hasaplaryny barlanlarynda garaşylmadyk "opurlyşygyñ" üstünden bardylar. Fonduñ girdejileriniñ 8 milliard 800 milliony kem gelýärdi. Bu bolsa jemi alanda fonduñ ähli gorunyñ 40 göterimini tutýardy.
Endişä goýan bu täzelik 30-njy ýanwar saýlawlary gutarýança yraklylardan ýaşyryn saklandy. Ýolbaşçylar sumat bolan millionlaryñ nirä gidendigini anyk aýdyp bilenoklar. Olar şunça puluñ Yragy täzeden abadanlaşdyryş işlerine sarp edilendigine ynananoklar.
"Diñe käbir adamlaryñ kisesinden näçe puluñ ýok bolandygyny çak edip bileris. Aslynda "Yragy täzeden abadanlaşdyrmak" maksatnamasynyñ taryhyñ iñ uly korrupsiýa skandalyna öwrülmeginden gorkman duramok".
Bu sözler Halkara Krizis toparynyñ "Yragy täzeden abadanlaşdyrmak" maksatnamasy boýunça maglumatnamanyñ awtory Reýnod Linderse degişli.

• 1-nji bölüm

Bagdatda iki ýyl öñ häkimiýetden giden Saddam Hüseýiniñ heýkelleri bilen bile aýratyn bir syýasy režimi hem dik başaşak agdardylar. Yraklylar şol wagt uzaga çeken zulum-sütemler bilen birlikde korrupsiýanyñ hem soñuna çykylmagyna garaşdylar. Emma amerikanlar bilen arasyny sazlap, el-ele berip işläp başlan käbir yraklylar Saddam Hüseýiniñ baýlygyñ nirä ýitirim bolandygynyñ yzyny yzarlamaga başlady. Syýasaty öwreniji alym Isam el-Hafajy "Yragy täzeden abadanlaşdyryş" maksatnamasyny durmuş geçirmek boýunda döredilen toparyñ düzüminde işleýärdi. Uruşdan soñky birnäçe aýyñ içinde lapykeçlige düşen Hafajy öz islegi bilen bu jogapkärli işden el çekýändigini mälim etdi. Onuñ orta atan käbir soraglary bolsa häzirem jogapsyz galýar. Biziñ pikirimizçe, gelejekde-de muna jogap tapmaga het edip biljek tapylmasa gerek:
"Saddam Hüseýin döwründe häkimiýet başynda bolan BAAS partiýasyna degişli kaşañ köşkler bardy. Olary Yragyñ täze hökümet ýolbaşçylaryna ulanyşa bermek babatda kim görkezme berdi? BAAS partiýasynyñ agzalarynyñ münen "Lamborjinileri" we gymmatbahaly ýüzlerçe awtoulaglary nirede? Hiç kim bularyñ hasabyny ýöredenok. Bularyñ hasabyny yraklylara berjek bolýanam ýok. Bu zatlaryñ barsy talandy. Bolany! Dogrusyny dogry aýtsak, bolýan zatlara möññürip aglasyñ gelýär"[/i]
Yragyñ öñki BAAS partiýasynyñ syýasy režiminiñ bir gowy tarapy bardy. Olam - ýurduñ jemgyýetçilik tertip-düzgünini gorap, durnukly ýagdaýda saklamakdy. Emma bu režimi agdaran koalizasiýa baş-başdaklykdan we haos batgalygyndan çykyp gidibermedi.
Amerikan goşunynyñ ýokary wezipeli gullukçylaryndan polkownik Çarlz Kron uruşdan soñ birsalym koalizasion hökümetiñ habarçysy bolubam işläpdi. Kron şol döwri "Bu döwür "Ýabany Günbatar" ("Дикий Запад" - ABŞ-nyñ heniz özleşdirilmedik ştatlaryny añlatmakda ulanylýan söz düzümi -t.b.) ýaly bir zatdy" diýip ýatlaýar. Ol öñki hökümete (Saddamyñ hökümetine -t.b.) degişli konfiskowat edilen millionlarça dollar nagt puluñ gürüm-jürüm edilşini şeýle sözler bilen beýan edýär:
"Uruş başlananda amerikan güýçleri tarapyndan alynan 700-800 million dollar pul bardy. Bu pullar Saddam Hüseýine we onuñ halkyna degişlidi. Pullaryñ nirä gaýyp bolandygyny bilemok. Kimiñ bu barada bilýändigi barada-da anyk pikirim ýok. Bu pullaryñ köpüsiniñ harby operasiýa geçirilýän ýerlerde harçlamak üçin ofiserlere berilendigine ynanmak kyn.
Polkownik Çarlz Kronyñ towsa göterlen şol pullaryñ hasaby çykarylmadymy diýen soraga beren jogaby hasam gyzykly:
"Bu pullañ hasabynyñ ýöredilendigi ýa-da ýöredilmändigi barada hiç zat bilemok. Pesiräk çinli bir ofisere bu barada aýdamda, ol maña: "Kron, özüñem bilýänsiñ, 700 million dollar - ullakan pul. Ýöne kimdir biri gelip haýsydyr bir sebäp bilen birnäçe million pul karz sorasa, muny ýekän-ýekän sanap bermek kän wagtyñy alar" diýipdi. Men oña şeýle jogap beripdim: "Garaşaýardyñ. Bu, iñ bolmanda puluñ hasabyny ýöretmekde çynlakaý çemeleşýändigiñi görkezerdi. Netijede men pylan gün pylan sagatda pylankese 225 kg-a barabar ýüz dollarlyk banknot berdim diýip arkaýyn aýdyp bilersiñ".
Maliýe gözegçiligini amala aşyrmazdan hökümete degişli pula gözegçilik edip bilmejegim belli zat. Käbir gizlin maksatnamalary öwrenip başladym. Ussat mugallymlarymyñ biri maña: "Puluñ gelýän çeşmesi näçe näbelli bolsa, hasap depderiñ şonça arassa bolar" diýip öwredipdi. Meñ bilşimçe koalizasion hökümet bu pullaryñ hasabyny ýöretmedi!"
Yrak urşundan soñ gurlan Wagtlaýyn koalizasion hökümet ýurduñ maddy baýlyklaryndan, hususanam nebitden düşýän girdejilerden jogapkärdi. Onuñ ilkinji etmeli işi gelýän girdejileri ýurdy gaýtadan abadanlaşdyrmakda we halkyñ bähbidine ulanmakdy. Şeýle-de bolsa, koalizasion hökümetiñ häkimiýet başynda bolan ýyllarynda Yragyñ maddy baýlyklarynyñ we girdejileriniñ nirä sarp edilendigi boýunça jogabyna garaşýan birnäçe soraglar bar. Hökümet binalarynyñ birinde millionlarça dollaryñ bir kassada, şol kassanyñ açarynyñ bolsa ýansumkada saklanylýandygy orta çykdy. Geçen tomus koalizasion hökümetiñ soñky günlerinde uly möçberde nagt pul demirgazykdaky Erbile - sebitleýin kürt hökümetine ugradyldy. Ugradylan pul bir milliard 400 million dollara barabardy. Puluñ nämä sarp edilip gutarylandygy bolsa henizem näbelliligine galýar. Şol döwür amerikan hökümetiniñ adyndan koalizasion hökümete gözegçilik eden Ginger Kruz gören zatlaryny şeýle gürrüñ berýär:
"Bir milliard 400 million dollary kürtleriñ welaýatyna ibermek üçin 100 dollarlyk banknotlary ýörite haltajyklara salmak gerek. Pullar wertolýotly ilki Erbile äkidilmelidi, soñ awtoulaglara ýüklenip Merkezi banka daşamalydy. Hawa, 1 milliard 400 million dollaryñ forkliftlerde daşalmagy geñdi. Ýöne bu iş hukuk goraýjy edaralaryñ işini görlüp-eşdilmedik derejede kynlaşdyrdy. Çünki puly daşaýanlar pul ýükli wertolýotlaryñ atylyp alnan halatynda ýa-da başlaryna gelip biläýjek her bor howly ýagdaýda, elden giderlen puly yzyna gaýdyp almagyñ mümkin däldigini gowy bilýärdiler".
Gürrüñi gidýän puluñ agramy 14 tonna. Eýsem, bu pullar daşalýan wagtynda howpsuzlyk çäreleriniñ gurnalmandygy dogrumyka? Muña Ginger Kruz şeýle jogap berýär:
"Hawa. Puly daşan topar öz gulluk borjuny birkemsiz ýerine ýetirendirin öýtdi. Şonuñ üçinem 1 milliard 400 million dollar üçin hiç hili goşmaça gorag bolmady. Hasaplaşyk müdiri bilen Erbiliñ Merkezi bankynyñ bu meseläni özaralarynda çözmegi üçin iki hepdä golaý wagt gerek boldy"
Emma şol pullar boýunça şübheli pikirler aýrylyp gidibermeli. Sebitleýin kürt hökümeti "BBC"-ä pullary sebitiñ ykdysadyýetini ösdürmek üçin strategik maksatnamalary taýýarlamaga sarp etjekdigini mälim etdi. Olar puluñ hiç bir kysmynyñ şi wagta çenli harçlanmandygyny we häzirem bardygyny aýtdylar. "Financial Times" gazeti bolsa şol pullary şweýsar banklarynyñ birine goýmak üçin gepleşikleriñ alnyp barylýandygyny orta atdy. Kürt hökümetiniñ ýolbaşçylary "meseläniñ jedelligini" boýun aldylar. BMG-niñ wekili hökmünde sebite ugradylan KPMG maliýe gözegçilik şereketi kürt hökümetiniñ hasaplaryñ barlanmagyna ýol bermändigini aýtdy. Maliýe gözegçiligine gönükdirilen kadalaryñ bozulmagy bolsa koalizasion hökümetiñ gözegçiliginde bolup geçdi. Öz gezeginde Halkara krizis topary hem taýýarlan habarnamasynda "gözegçiligiñ gowşakdygyna" ünsi çekdi. Habarnamanyñ awtory Reýnod Linders bu barada şeýle diýýär:
"Nebit çykarýan ýurtlaryñ köpüsiniñ tersine, Yrakda çykarylýan nebitiñ añyrsy-bärsi ýok. Hatda bu babatda ýeke-täk görkeziji Yrak bolup durýar. Ýurtda çykarylýan nebitiñ anyk mukdary belli däl. Şonuñ üçinem girdejileriñ näçeräginiñ "Yragy ösdürmek" fonduna bölünip berilýändigi barada-da anyk bir zat aýtmak kyn".

# "TURKUVAZ" metbugat gullugynyñ maglumatlary esasynda taýýarlandy.