Žül Werniň gahrymanlary türkmen topragynda

ŽÜL WERNIŇ GAHRYMANLARY TÜRKMEN TOPRAGYNDA

Fran­suz­ ýa­zy­jy­sy­ Žül­ Wer­niň­ (1828-1905)­ ba­ryp­ mun­dan­ ýüz­ otuz­ ýyl­dan go­w­rak­ öň­ türk­men­ hal­ky­nyň­ dur­mu­şy­ bi­len­ bag­ly­ mag­lu­mat­la­ry­ fran­suz­ webeý­le­ki­ gün­ba­tar­ halk­la­ry­nyň­ oky­jy­la­ry­na­ ta­nyş­dyr­mak­da­ky­ hyz­mat­la­ry türk­men-fran­suz­ ede­bi­ gat­na­şyk­la­ry­nyň­ ta­ry­hyn­da aý­ra­tyn­ orun­ eýe­le­ýär.

Fran­suz­ ede­bi­ýa­tyn­da­ baş­dan­ ge­çir­me­ler we hy­ýa­ly ro­man­la­ryň­ esa­sy­ny­ go­ýan us­sat­ Žül­ Wer­niň­ «Klo­dius Bom­bar­nak»­ ro­ma­ny­ fan­tas­ti­ki,­ ýag­ny hy­ýa­ly­ maz­mu­na­ eýe­ bo­lup,­ on­da­ «XIX asyr»­ ga­ze­ti­niň­ žur­na­lis­ti­ Klo­dius­ Bombar­na­gyň­ Ha­zar­ deň­zi­niň­ ke­na­ryn­da­ky Uzy­n a­da­dan­ baş­lan­ýan­ we­ türk­men­ topra­gy­nyň­ çä­gin­den­ geç­ýän­ Za­kas­pi­ de­mir­ ýo­ly ­bo­ýun­ça­ sy­ýa­ha­ty­ su­rat­lan­dy­ryl­ýar.­ Ede­bi­ýat­çy­ alym­ R.­Re­je­bow­ «Ede­bi­ýat yl­my­na­ de­giş­li­ ter­min­le­riň­ söz­lü­gi»­ at­ly­ ki­ta­byn­da:­ «Fan­ta­zi­ýa­ —­ göz­ öňü­ne­ ge­tir­me,­ hy­ýal­ we­ re­al­ ýa­da­ re­al­ däl ha­ky­ka­tyň­ adam­ dü­şün­je­sin­de­ hy­ýa­ly şöh­le­len­me­si­dir.­ Fan­ta­zi­ýa­ ada­myň­ akyl zäh­me­tin­de,­ dö­re­di­ji­lik­ pro­se­sin­de­ ägirt uly­ äh­mi­ýe­te­ eýe­dir.­ Hiç­ bir­ akyl­ dö­re­di­ji­li­gi­ fanta­zi­ýa­syz,­ hy­ýal­lan­maz­dan,­ göz­ öňü­ne­ ge­tir­mezden­ müm­kin­ däl­dir...­ Aw­tor­ di­ňe­ re­al­ ha­ky­ka­tyň­üs­tün­de­ hy­ýal­la­nan­ ma­ha­lyn­da,­ onuň­ fan­ta­zi­ýa­sy­ ön­düm­li­ bo­lup­bi­ler.­ Dö­re­di­ji­lik­li­ hy­ýal­lanmak­ bu­ dur­muş­dan­ top­la­nan­ köp­ köp­ ma­te­rial bö­lek­le­ri­ni­ bir­ bü­te­wi­ çe­per­ ha­dy­sa­ we­o b­ra­za­öwür­mek­dir»­ (A.­ «Türk­me­nis­tan»­ ne­şir­ýa­ty,­1966,­228­sah.)­—­ di­ýip,­ çe­per­ dö­re­di­ji­lik­ bi­len­ýa­zy­jy­nyň­ fan­ta­zi­ýa­sy­nyň,­ hy­ýal­ bent­li­gi­niň­ arabag­la­ny­şy­gy­ny­ aý­dyň­laş­dyr­ýar.
Žül­ Wern­bu­ ro­ma­nyn­da­ ta­ry­hy­ mag­lu­mat­la­ry­
çe­per­ be­ýan­ et­mek­ ar­ka­ly,­ Za­kas­pi­ de­mir­ ýo­lunyň­ gel­jek­ki­ müm­kin­çi­lik­le­ri­ bi­len­ bag­ly­ pi­kir­leri­ni­ hem­ be­ýan­ ed­ýär.­ Bu­ ýo­luň­ Gün­do­gar­ bi­len Gün­ba­ta­ryň­ ara­ly­gyn­da­ mö­hüm­ ulag­ üs­ta­şyr ge­çel­ge­si­ bo­lup­ bil­jek­di­gi,­ gel­jek­de­ bu­ de­mir­ ýoluň­ Hy­ta­ýa­ ba­ryp­ bil­jek­di­gi­ bi­len­ bag­ly­ ga­ra­ýyş­la­ry­ny,­ göz­ öňü­ne­ ge­tir­me­le­ri­ni­ çe­per­ keşp­le­riň,­dür­li­ wa­ka­la­ryň­ üs­ti­ bi­len­ su­rat­lan­dyr­ýar.­ In­di­üs­tün­den­ ýüz­ otuz­ ýyl­ ge­çen­den­ soň­ra­ fan­tast hy­ýal­bent­ ýa­zy­jy­nyň­ bu­ ga­ra­ýyş­la­ry­nyň­ ama­la aş­ýan­dy­gy­nyň­ şa­ýa­dy­ bol­ýa­rys.­ Ýag­ny,­ Türk­menis­ta­nyň­ hä­zir­ki­ wagt­da­ Gün­do­gar­ we­ Gün­ba­tar­ýurt­la­ry­ bi­len­ ulag­ üs­ta­şyr­ gat­naw­la­ry­nyň­ ge­rimi­ni­ yzy­ gi­der­li­ gi­ňelt­mek­ ba­ra­da­ky­ baş­lan­gyç­la­ry­ dün­ýä­de­ uly­ gol­da­wa­ eýe­ bol­ýar.­
Žül­ Wer­niň­ «Klo­dius­ Bom­bar­nak»­ ro­ma­nynyň­ sýu­že­ti,­ çe­per­ ýor­du­my­ ta­ry­hy­ ha­ky­ka­ta esas­lan­ýar.­ Žül­ Wer­niň­ özi­ ro­man­da­ su­rat­landy­ryl­ýan­ ýurt­lar­da,­ ýag­ny­ azer­baý­jan,­ türk­men,­öz­bek,­ hy­taý­ top­ra­gyn­da­ bo­lup­ gör­män­dir,­ ýö­ne­ ol­ bu­ ýer­le­re­ XIX­ asy­ryň­ ahy­ryn­da,­ ýag­ny­ 1890­njy­ ýyl­da­ sy­ýa­hat­ eden,­ fran­suz­ fo­to­ žurna­lis­ti­ Pol­ Na­da­ryň­ ýol­ ýaz­gy­la­ryn­dan,­ gür­rüň­le­rin­den,­ fo­to­ su­rat­la­ryn­dan­ öz­ ese­ri­ni­ ýa­zan­da us­sat­lyk­ bi­len­ dö­re­di­ji­lik­li­ peý­da­la­nyp­dyr.­ Ta­ryhy­ ha­ky­ka­ty­ çe­per­ ha­ky­kat­ bi­len­ ut­ga­şyk­ly­ hem tä­sir­li­ be­ýan­ edip­dir.­ Şeý­le­lik­de,­ «Klo­dius­ Bombar­nak»­ ro­ma­nyn­da­ky­ baş­ gah­ry­ma­ny­ Bom­barna­gyň­ pro­to­ti­pi­ fran­suz­ fo­to­ žur­na­lis­ti­ Pol­ Na­dar ha­sap­lan­ýar.­ Ede­bi­ýa­ty­ öw­re­niş­ yl­myn­da­ pro­totip­—­ il­kin­ji­ ob­raz,­ keşp,­ il­ki­ baş­da­ky­ nus­ga,­ ýazy­ja­ ede­bi­ keş­bi,­ ob­ra­zy,­ ti­pi­ dö­ret­mek­ üçin­ esas bo­lup­ hyz­mat­ ed­ýän­ dur­muş­dan­ al­nan­ ha­ky­ky­şahs,­ adam­ diý­mek­li­gi­ aň­lad­ýar.
Ro­ma­nyň­ 1989­njy­ ýyl­da­ Mosk­wa­da­ «Prawda»­ ne­şir­ýa­tyn­da­ rus­ di­lin­de­ çap­ edi­len­ nusga­sy­nyň­ il­kin­ji­ sa­hy­pa­syn­da­ ga­dy­my­ Merwtop­ra­gy,­ Sol­tan­ San­ja­ryň­ aram­gä­hi­ bi­len­ bag­lysu­ra­tyň­ bol­ma­gy­ oky­jy­lar­da­ ba­da­bat­ uly gyzyk­lan­ma­ we­ öz­bo­luş­ly­ tä­sir­ gal­dyr­ýar.­ Ro­manda­ Bom­bar­na­gyň­ Ha­zar­ deň­zin­de­ «Ast­ra»­ at­ly bug­ bi­len­ iş­le­ýän­ gä­mi­de­ sy­ýa­hat­ eden­di­gi­ ba­rada­ söh­bet­ açyl­ýar.­ Ýa­zy­jy­ Ha­zar­deň­zi­ ba­ra­da­ky ga­ra­ýyş­la­ry­ny,­ ta­ry­hy­ mag­lu­mat­la­ry­ ese­rin­dä­ki baş­ gah­ry­ma­nyň­ üs­ti­ bi­len­ be­ýan­ edip­dir.­ Roman­da­ Ha­zar­deň­zi­niň­ beý­le­ki­ de­ňiz­ler­den­ özbo­luş­ly­ ta­pa­wu­dy­na­ üns­ çe­ki­lip:­ «Ha­zar­ deň­zi­ni Or­ta­ýer­ deň­zin­den­ ýig­ri­mi­ al­ty­ metr­ pes­lik­de­ýer­leş­ýän­di­gi­ne­ ga­ra­maz­dan,­ bu­ de­ňiz­de,­ köplenç,­ güýç­li­ ha­ra­sat­lar­ bol­ýar.­ Ýö­ne­ de­ňiz­çi­ esger­le­riň­ aýt­ma­gy­na­ gö­rä,­ bug­ gä­mi­si­ne­ «ga­çyp gu­tul­mak»­ ze­rur­ly­gy­ ýok.­ Se­bä­bi­ in i­ba­ry­ ýo­gy­ýüz­ lýe [1].­ Gün­ ba­tar­ ýa­da­ gü­n or­ta­ ke­na­ra­ çalt­ baryp­ ýet­mek­ müm­kin»­(Žül­ Wern.­«Klo­dius­ Bombar­nak»,­ 26­sah.)­—­ di­ýip­ nyg­tal­ýar.
Ro­man­da­ Za­kas­pi­ de­mir­ ýo­lu­nyň­ Ha­za­ryň­ kena­ryn­da­ky­ Uzy­n a­da­dan­ baş­la­nyp,­ Hy­ta­ýyň­ paý­tag­ty­ Pe­ki­niň­ ara­syn­da­ bir­ nä­çe­ ýyl­ bä­ri­ he­re­ket ed­ýän­di­gi­ ba­ra­da­ aý­dyl­ýan­ zat­lar,­ ýa­zy­jy­nyň­ özbo­luş­ly­ çe­per­ tos­la­ma­sy­dyr.­ Ta­ry­hy­ mag­lu­matla­ra­ gö­rä,­ şol­ dö­wür­de­ Za­kas­pi­ de­mir­ ýo­ly­ Öz­begis­ta­nyň­ Ko­kand­ şä­he­rin­den­ aň­ryk­ geç­män­dir.­
Ro­man­da­ ýa­zy­jy­nyň­ hy­ýal­ bent­li­gi­ baş­ gah­ry­manyň­ di­lin­den­ be­ýan­ edil­ýär.­ Türk­men­ top­ra­gynyň­ ýew­ro­pa­ly­lar­ üçin­ geň­ gal­dy­ry­jy­ hem­de­ özbo­luş­ly­ te­bi­gy­ aý­ra­tyn­lyk­la­ry­ su­rat­lan­dy­ryl­ýar.­
Ro­man­da­ baş­ gah­ry­man­ Bom­bar­na­gyň­ ame­rika­ly­ söw­da­gär­ Fulk­ Ef­ri­nel,­ ang­li­ýa­ly­ te­le­ke­çi ze­nan­ Go­ra­si­ýa­ Bluett,­ rus­si­ýa­ly­ ma­ýor­ Nol­tis,­ot­ly­nyň­ sü­rü­ji­si­ Po­pow,­ fran­si­ýa­ly­ är­-aýal wesah­na­ us­sat­la­ry­ Ka­tern­ler,­ ger­ma­ni­ýa­ly­ sy­ýa­hat­çy­ ba­ron­ Weýsş­nit­ser­der­fer­ bi­len­ Za­kas­pi­ de­mir­ýo­ly ar­ka­ly­ sy­ýa­ha­ty­ wag­tyn­da­ şa­ýat­ bol­ýan­ waka­la­ry­ tä­sir­li­ hem­ çe­per­ su­rat­lan­dy­ryl­ýar.­
Ro­man­da­ Ga­ra­gum­ säh­ra­sy­nyň­ te­bi­gy­ aý­ratyn­ly­gy­ hem­ tä­sir­li­ su­rat­lan­dy­ryl­ýar.­ Ýa­zy­jy­ demir­ ýo­ly­ çä­ge­ syr­gyn­la­ry­nyň­ bas­maz­ly­gy­ üçin gy­ra­la­ry­na­ sa­zak,­ ojar­ ýa­ly­ ösüm­lik­ler­den­ go­rag ger­mew­le­ri­niň­ otur­dy­lan­dy­gy­ny­ bel­le­ýär.­ Roman­da­ de­mir­ ýo­luň­ ug­run­da­ky­ şol­ dö­wür­de­ Jebel,­ Ne­bit­dag,­ Ga­zan­jyk,­ Uşak,­ Gy­zy­lar­bat­ di­ýip­ at­lan­dy­ry­lan­ de­mir­ ýol­ be­ket­le­ri­ ba­ra­da­ hem­ belet­lik­ bi­len­ mag­lu­mat­ be­ril­ýär.­ Ese­riň­ do­wa­mynda­ Gök­de­pä­niň,­ Aş­ga­ba­dyň,­ Mer­wiň­ we­ beý­le­ki­ýer­le­riň­ XIX­ asy­ryň­ ahyr­la­ryn­da­ky­ şä­her­ gur­lu­şy­gy,­ ta­ry­hy­ dur­mu­şy,­ ýer­li­ ila­tyň­ ýa­şa­ý­şy­ ba­rada­ky­ ýag­daý­lar­ be­ýan­ edil­ýär.­ Ro­man­da: «Ot­ly­ gi­je­ sa­gat­ üç­de­ ýe­ne­de­ sak­lan­dy.­ De­mir­ ýol­ men­zi­li­niň­ öňün­dä­ki­ meý­dan­ça­da­ «Aş­ga­bat!­Aş­ga­bat!»­ di­ýip­ gy­gyr­ýar­dy­lar.­ Men­ ýe­rim­de­ rahat­ otu­ryp­ bil­män­ de­mir­ ýol­ men­zi­li­niň­ öňündä­ki­ meý­dan­ça­ çy­kyp,­ şä­he­re­ aý­lan­ma­ga­ ug­radym.­ Me­niň­ ýol­daş­la­ry­myň­ äh­li­si­ süý­ji­ uku­da­ýa­tyr­dy­lar.
Aş­ga­bat­—­ Za­kas­pi­ de­mir­ ýo­lu­nyň­ ug­run­da­ky iň­ uly­ men­zil,­ in­že­ner­ Bu­lan­ že­niň­ Mer­w e­çen­li eden­ sy­ýa­ha­ty­ ba­ra­da­ky­ ýat­la­ma­la­ry­ şu­ ýer­de me­niň­ ýa­dy­ma­ düş­di.­ Men­ de­mir­ ýol­ men­zi­li­niň­
çep­ ta­ra­pyn­da­ky,­ 1987­nji­ ýyl­dan­ bä­ri­ ilat­ sa­ny iki­ es­se­ ar­tan­ tä­ze­ şä­he­riň­ üs­tü­ne­ ho­wa­la­nyp du­ran­ ga­dy­my­ türk­men­ ga­la­sy­nyň­ su­du­ry­ny da­şyn­dan­ syn­la­ma­ga­ ýe­tiş­dim.­ Bu­ ga­dy­my gala­nyň­ su­du­ry­ gür­ ýa­şyl­ bag­lar­ bi­len­ ör­tü­lip­dir».­
(Gör­ke­zi­len­ eser,­ 53­ sah.)­—­ di­ýip,­ Aş­ga­ba­dyň­
ga­dy­my­ me­de­ni­ ojak­la­ryň­ bi­ri­ bo­lan­dy­gy­na­ üns­
çe­kil­ýär.­
Gah­ry­man­ Ar­ka­da­gy­myz­ «Ak­ şä­he­rim Aş­ga­bat»­ at­ly­ ki­ta­byn­da:­ «Aş­ga­bat­ ta­ry­hyň­jem­le­nen­ ýe­ri.­ My­sal­ üçin,­ Par­fi­ýa­nyň­ şöh­rat­ly ta­ry­hy­ ha­ky­ka­ty­ny­ oka­ma­ga­ müm­kin­çi­lik­ ber­ýän­ sa­hy­pa­lar­ bu­ şä­he­riň­ etek­le­rin­de­ ýa­zy­lypdyr.­ Türk­men­le­riň­ şöh­rat­ly­ ta­ry­hy­nyň­ tä­ze­ eý­ýam­da­ky­ ha­ky­kat­ sa­hy­pa­la­ry­ hem­ Aş­ga­bat­dan baş­lan­ýar».­ (Gurbanguly­ Berdimuhamedow­
«Ak­şä­he­rim­ Aş­ga­bat».­A.,TDNG.­2021.­7­sah.)­–­
di­ýip,­ gu­wanç­ bi­len­ nyg­ta­ýar.
Žül­ Wer­niň­ ro­ma­nyn­da­ Kö­pet­da­gyň­ etek­lerin­de,­ Ahal­ top­ra­gyn­da­ ýer­le­şen­ ga­dy­my­ ga­la­lar,­
ýa­dy­gär­lik­ler­ (Änew­ ga­la­sy,­ Se­ýit­ Je­ma­led­din­
ýa­dy­gär­li­gi­ we­ ş.m.),­ de­mir­ ýo­luň­ ug­run­da­ky Gä­wers,­ Ar­tyk,­ Du­şak­ de­mir­ ýol­ be­ket­le­ri­ bara­da­ hem­ mag­lu­mat­ be­ril­ýär.­ Ro­man­da­ Ma­ry we­la­ýa­ty­nyň­ çä­gin­dä­ki­ oba­lar­ şeý­le­ su­rat­lan­dyryl­ýar:­ «Bi­ziň­ ot­ly­myz­ gü­nor­tan,­ bir­den­ ýig­ri­mi bäş­ mi­nut­ iş­län­de­ Ga­ry­ba­ta­ de­mir­ ýol­ be­ke­di­ne gel­di,­ ol­ ma­ňa­ Nea­pol­—­Sor­ren­to­ şä­her­ ete­gindä­ki­ de­mir­ ýo­lu­nyň­ ug­run­da­ky­ de­mir­ ýol­ be­ketle­ri­niň­ üs­ti­ çek­li­ ital­ýan­ jaý­la­ry­ny­ ýat­lat­dy.­ Biz uzyn­ly­gy­ bir­ ýüz­ ýig­ri­mi­ bäş­ ki­lo­metr,­ ini­ on­ iki ki­lo­metr­ we­ meý­da­ny­ alt­myş­ müň­ gek­tar­ bo­lan Merw­ oa­zi­sin­dä­ki­ çä­gi­ne­ gir­dik;­ gör­şü­ňiz­ ýa­ly,me­ni­ ýe­ter­lik­ de­re­je­de­ anyk­ mag­lu­mat­ ber­me­ýän­di­gim­ üçin­ ýaz­gar­mak­ müm­kin­ däl.­ De­mir­ýo­luň­ sag­ hem­de­ çep­ ta­ra­py­ sü­rü­mi,­ ide­gi­ ýetiri­len­ meý­dan­lar,­ gür­ ýa­şyl­ bag­lar,­ şä­her­çä­niň­
yzy­ üz­nük­siz­ kö­çe­le­ri,­ bir­nä­çe­ şa­ha­la­ra­ bö­lü­nip­ gid­ýän­ suw­ly­ ýap­lar,­ her­ ho­ja­ly­gyň­ öý­le­riniň­ ara­syn­da­ky­ mi­we­li­ bag­lar,­ öri­ meý­dan­la­rynda­ öz­ peý­wag­ty­na­ ot­lap­ ýö­ren­ go­ýun­ we­ sy­gyr,­öküz­ sü­rü­le­ri.­ Bu­ ha­syl­ly­ top­rak­ Mur­gap,­ ýag­ny Ak­suw­ der­ýa­sy­nyň­ we­ on­dan­ bö­lü­nip­ gaýd­ýan
ýap­la­ryň­ su­wy­ bi­len­ su­wa­ryl­ýar.­ Ol­ ýer­de­ sülgün­ler­ nor­mand­ düz­lük­le­rin­dä­ki­ gar­ga­lar­ ýa­ly,ul­la­kan­ sü­ri­ bo­lup­ uçu­şyp­ ýör­ler».­ (Gör­ke­zi­len eser,­65­sah.).
Ro­man­da­ ady­ ag­zal­ýan­ Ga­ry­ba­ta­ de­mir­ ýol
be­ke­di­ hä­zir­ki­ wagt­da­ hem­ bar.­ Türk­men­ topra­gyn­da­ky­ bu­ de­mir­ýol­ be­ke­di­niň­ gur­lu­şy­nyň­
Ita­li­ýa­da­ky­ bi­na­la­ryň­ gur­lu­şy­gy­na­ meň­ze­dil­megi,­ eý­ýäm,­ şol­ dö­wür­de­ ýew­ro­pa­ sti­lin­de,­ ýag­ny tä­si­rin­de­ bi­na­gär­lik­ gur­lu­şy­gy­nyň­ orun­alan­dygy­ny­ tas­syk­la­ýar.­ Bag­ bak­ja­ly­ be­re­ket­li­ türk­mentop­ra­gy­nyň­ su­rat­lan­dy­ryl­ma­gy­ hem­ türk­men hal­ky­nyň­ XIX­ asy­ryň­ ahyr­la­ryn­da­ hem­ ata­baba­la­ry­myz­dan­ mi­ras­ ga­lan,­ ga­dym­dan­ gel­ýän eke­ran­çy­lyk,­ bag­ban­çy­lyk,­ çar­wa­çy­lyk­ däp­le­ri­ni do­wam­ et­di­ren­dik­le­ri­ni,­ hal­ky­my­zyň­ zäh­met sö­ýer­li­gi­ne,­ türk­men­ te­bi­ga­ty­nyň­ baý­lyk­la­ry­na,­de­ňiz­ der­ýa­la­ry­na,­ ösüm­lik­ we­ haý­wa­nat­ dün­ýä­si­ne­ fran­suz­ ýa­zy­jy­sy­nyň­ aý­ra­tyn­ äh­mi­ýet­ beren­di­gi­ni­ su­but­ ed­ýär.
Žül­ Wern­ bu­ ese­rin­de­ türk­men­ top­ra­gyn­da­ky ta­ry­hy­ ýa­dy­gär­lik­le­re­ aý­ra­tyn­ äh­mi­ýet­ be­rip­dir.­
Ga­dy­my­ Mer­wiň­ ta­ry­hy­ bi­len­ bag­ly­ wa­ka­la­ryň­ be­ýa­ny­ hem­ mu­ny­ aý­dyň­ tas­syk­la­ýar.­ Ro­manda:­ «Gün­diz­ sa­gat­ bir­de­ ot­ly­ Uzy­n a­da­dan­ se­kiz­ýüz­ ýig­ri­mi­ iki­ ki­lo­metr­ ara­daş­lyk­da­ky­ Merw de­mir­ ýol­ men­zi­li­niň­ öňün­de­ sak­lan­dy.­ Ine­de,­en­çe­me­ sa­par­ weý­ran­ bo­lan­ we­ gaý­ta­dan­ di­keldi­len­ ga­dy­my­ şä­her.­ Tür­küs­tan­ top­ra­gyn­da­ dür­li dö­wür­ler­de­ bo­lup­ ge­çen­ ga­zap­ly­ sö­weş­ler­ on­da­öz­bo­luş­ly­ yz­la­ry­ny­ go­ýup­dyr».­(Gör­ke­zi­len­ eser,­66­sah.)­—­di­ýip,­ ýa­zy­jy­ türk­men­ hal­ky­nyň­ gady­my­ hem­ gah­ry­man­çy­lyk­ly­ ta­ry­hy­ ba­ra­da­ky mag­lu­mat­la­ra­ üns­ çek­ýär.­ Alym­ Ar­ka­da­gy­myz­ hem­ «Türk­me­nis­tan­ —­Be­ýik­ Ýü­pek­ ýo­lu­nyň­ ýü­re­gi»­ at­ly­ iki­ jilt­lik­ ylmy­ en­sik­lo­pe­dik­ ki­ta­byn­da­ ga­dy­my­ Mer­wiň­şöh­rat­ly­ ta­ry­hy­nyň­ bo­lan­dy­gy­ ba­ra­da­ söz­ açyp:­
«Ma­ry­nyň­ geç­mi­şi,­ edil­ onuň­ üs­tü­ni­ müň­ ýyl­lykla­ryň­ du­ma­ny­ gap­lan­ ýa­ly,­ örän­ syr­ly.­ Hat­da­ gady­my­ şä­he­riň­ ýa­şy­ ha­kyn­da­da­ ylym­da­ kes­git­li pi­kir­ ýok.­ Bir­ zat­ we­lin­ anyk,­ Merw­ gül­läp­ ösen ga­dy­my­ Mar­gia­na­nyň­ paý­tag­ty,­ ker­wen­ ýol­lary­nyň­ hem­ mö­hüm­ bir­ çat­ry­gy­ bo­lup­dyr»­ di­ýip bel­le­ýär.­ Merw­de­ iň­ ga­dy­my­ dö­wür­ler­de,­ ýag­ny zo­roast­riz­me­ de­giş­li­ ede­bi­ýat­lar­da­ bel­len­me­gine­ gö­rä,­ Hy­rat,­ Balh­ ýa­ly­ şä­her­ler­den­ soň,­ üçün­ji­«bol­çu­lyk­ hu­da­ýy­nyň»­ Merw­de­ orun­ alan­dy­gy,­
or­ta­ asyr­lar­da,­ ýag­ny­ Be­ýik­ Sel­juk­ döw­le­ti­ döwrün­de­ me­de­ni­ýe­tiň­ we­ yl­myň­ oja­gy­ bo­lan­dy­gy ba­ra­da­ hem­ gym­mat­ly­ mag­lu­mat­la­ry­ be­ýan­ ed­ýär.
Žül­ Wern­ Mer­wiň­ XIX–XX­ asy­ryň­ sep­git­le­rindä­ki­ dur­mu­şy­ bi­len­ bag­ly­ wa­ka­la­ry­ us­sat­lyk­ bilen­ jik­me­jik­ be­ýan­ ed­ýär.­ XIX­ asy­ryň­ ahy­ryn­da düý­bi­ tu­tu­lan­ we­ de­mir­ ýol­ men­zi­li­ gur­lan­ tä­ze Merw­ şä­he­ri­niň­ ga­dy­my­ Merw­den­ otuz­ ki­lometr­ uzak­lyk­d a­ýer­leş­ýän­di­gi­ni­ nyg­tap,­ ol­ hakda­ şeý­le­ bel­le­ýär:­ «De­mir­ ýol­ men­zi­lin­den­ tä­ze Mer­we­ çen­li­ ara­lyk­ uzak­ däl.­ Şä­he­riň­ ba­za­ry der­ýa­nyň­ çep­ ke­na­ryn­da­ ýer­leş­ýär.­ Şä­her­ gurlu­şy­gy­nyň­ ýer­le­şi­şi­ «bü­tin­leý­ ame­ri­kan­la­ryň­ka­ça­lym­daş»­ diý­se­ňem­ bol­jak,­ şo­nuň­ üçin­ hem ol­ Fulk­ Ef­ri­ne­liň­ göw­nü­ne­ diý­seň­ ýa­ra­dy:­ çatryk­lar­da­ky­ gö­ni­ burç­la­ry­ bi­len­ ke­siş­ýän,­ sa­pak bi­len­ çe­ki­len­ ýa­ly­ giň­ kö­çe­ler;­ gy­ra­la­ry­na­ bir sy­dyr­gyn­ gel­şik­li­ bag­lar­ eki­len­ gö­ni­ ýan­ýo­da­ly se­ýil­gäh­ler;­ öz­ ala­da­la­ry­ bi­len­ ba­şa­gaý­ gün­do­gara­ mah­sus­ mil­li­ eşik­dä­ki,­ dür­li­ ýaş­da­ky­ adam­lar,­şow­hun­ly­ söw­da­gär­ler.­ Ba­zar­da­ky­ ha­ryt­la­ry­ny aý­lap­ sat­ýan­ ow­nuk­ söw­da­gär­ler­ her­hi­li­ üýt­ge­şik­ ha­ryt­la­ry­ hö­dür­le­ýär­di­ler.­ Mal­ba­za­ryn­da­ iki­
ör­küç­li­ we­ bir­ ör­küç­li­ dü­ýe­ler­ köp.­ Ar­wa­na­ dü­ýe­ler­ çy­dam­ly­ly­gy­ we­ daş­ keş­bi­ bo­ýun­ça­ ameri­kan­ dü­ýe­le­rin­den­ ta­pa­wut­lan­ýan­dy­gy­ se­bäp­li aý­ra­tyn­ gym­ma­ta­ eýe.­ Gün­ şöh­le­si­niň­ ço­gun­dan­ýa­ňa­ ýa­kyp­ ýan­dy­ryp­ bar­ýan­ kö­çe­ler­de­ aýalmaş­ga­la­lar­ az­dy.­ Ýö­ne­ ola­ryň­ ara­syn­da­ öz­boluş­ly­ egin­ eşik­dä­ki­le­ri­ hem­ duş­ gel­ýär­di.­ Ýa­rym har­by­ egin­ eşik­dä­ki,­ ýum­şak­ de­ri­den­ ti­ki­len­ädik­li­ we­ çer­kes­le­riň­ki­ ýa­ly­ dö­şi­ ok­ pe­şeň­li­ zena­ny­ göz­ öňü­ne­ ge­ti­rip­ gö­rüň.­ Ýog­sa­da,­ Merwde­ öz­er­ki­ne­ ge­zip­ ýö­ren­ it­ler­den­ ägä­ bol­ma­ly,­olar­ aý­ra­tyn­ ho­wa­tyr­lan­ma­ dö­red­ýär.­ Tüý­lek­ wehaý­bat­ly­ gy­ýak­ diş­li­ bu­ jan­dar­lar­—­kaw­kaz tohu­my­nyň­ haý­sy­dyr­ bir­ üýt­ge­şik­ gör­nü­şi­ bol­sa ge­rek»­ (Gör­ke­zi­len­ eser,­67­sah.).­
Ýa­zy­jy­ XIX­ asy­ryň­ ahy­ryn­da­ky­ türk­men­ durmu­şy­ny­ tä­sir­li­ su­rat­lan­dyr­mak­ bi­len­ Mer­wiň­şol­ dö­wür­de­ hem­ söw­da­ mer­kez­le­ri­niň­ bi­ri bo­lan­dy­gy­na,­ ba­zar­da­ is­län­ ha­ryt­la­ryň­ bar­dygy­na,­ türk­men­ ar­wa­na­ dü­ýe­le­ri­niň,­ ala­baý­ it­leri­niň­ öz­bo­luş­ly­ly­gy­na,­ gü­neş­li­ türk­men­ top­ragy­nyň­ te­bi­gy­ aý­ra­tyn­ly­gy­na­ ün­si­ çek­ýär.­ Ýa­zy­jy türk­men­ ala­ba­ýy­nyň­ sö­weş­de­ gaý­duw­syz­ly­gyny­ nyg­ta­ýar.­ Alym­ Ar­ka­da­gy­my­zyň­ «Türk­men Ala­ba­ýy»­ at­ly­ ki­ta­byn­da­ hem­ ala­baý­ it­le­ri­mi­ziň­to­hum­ aý­ra­tyn­ly­gy,­ eýe­si­ne­ we­pa­ly­ly­gy, gaý­ duw­syz­ly­gy­ ba­ra­da­ tä­sir­li­ mag­lu­mat­lar­ be­ýan edil­ýär.­ Ala­baý­ iti­niň­ to­hum­ aras­sa­ly­gy­ ba­ra­da söz­a çy­lyp,­ hä­zir­ki­ gün­de­ beý­le­ki­ to­hum­lar­ bilen­ ga­ryş­man,­ özü­niň­ iň­ ga­dy­my­ gör­nü­şi­ni­ saklap­ ga­lan­ dog­ gör­nüş­li­ it­le­riň­ ýe­ke­ täk­t o­hu­mydy­gy,­ onuň­ gaý­duw­syz,­ we­pa­ly,­ güýç­li,­ çy­dam­ly,­akyl­ly­ hä­si­ýe­ti­ ada­lat­ly­ nyg­tal­ýar.­
Umu­man,­ Žül­ Wer­niň­ ro­man­la­ryn­da­ky­ türkmen­ te­bi­ga­ty,­ türk­men­ hal­ky­nyň­ şöh­rat­ly­ ta­ryhy,­ mil­li­ däp­ des­sur­la­ry­ bi­len­ bag­ly­ mag­lu­matlar­ ta­ryh­çy­lar,­ ede­bi­ýat­çy­lar­ we­ giň­ oky­jy­lar köp­çü­li­gi­ üçin­ hem­ mö­hüm­ äh­mi­ ýe­te­ eýe­dir.­
————
[1] Lýe - 4,5 km barabar gadymy fransuz uzynlyk ölçegi. 100 lýe – 450 km deň.

Mäh­ri­ TU­WA­KO­WA,
Döwletmämmet­ Aza­dy­ adyn­da­ky Türkmen­ milli­ dünýä­ dilleri­ institutynyň­ fran­suz­ di­li­ hü­nä­ri­niň­ 3-nji­ ýyl­ ta­ly­by.

#"Dünýä edebiýaty" žurnalynyň N 1–2023 sanyndan alyndy