Azerbeýjanyñ meşhur Ensiklopediýalaryndan we Enwer Çingizoglynyñ eserlerinden Tekeler hakda şu aşakdaky gyzykly maglumatlary siziñ dykgatyñyza ýetirmegi makul bildik.
Azerbeýjanlylar Tekeleri (Täkäläri - Təkə) gyzylbaşlardan gelip çykan hasap edýärler. Teke-türkmen taýpasynyñ bir goly bolan tekeliler Azerbeýjanda we Kiçi Aziýada göçüp-gonujylyk edip ýaşapdyrlar.
Tekelileriñ şa Tahmasp I a garşy çykyş eden gozgalañyna Tekeli gozgalañy diýlip at berilýär. Taryhy edebiýatda bu hakda ''Afäti-Täkälu'' diýen at galypdyr.
1531-nji ýylda Çuha soltan Tekelide Hüseýn han Begdilli-Şamly bilen öldürilýär. Tekeliler wekilligi Çuha soltanyñ uly ogly Şa Kubat bege berilmesini teklip etdiler. Ustajlylar bolsa bulara garşy çykdylar. Zülkadyr we Awşar emirleri Ustajlylaryñ tarapyndady. Tekeliler şeýdip Ustajlylardan birnäçe adam öldürdiler. Şa Tahmasp I tekeli taýpasynyñ ýok edilmegine buýruk berýär. Tekeliler bu permany eşidip gaçdylar. Az-owlak tekeli emirleri Osmanly döwletine aşdylar. Şa emirumeralygy Abdylla han, Temişli Ustajlynyñ we Hüseýin han Begdilli Şamlynyñ arasynda bölüşdirip berdi.
Şol wagtlar meşhur Tekeli emirlerinden Alysoltan han, Ybraýym halypa, Perwana beg, Dur Aý beg we olaryñ maşgalalary öldürilýär[1].
Indi makalamyzyñ dowamyny tekeleriñ emiri Çuha soltan Tekeli hakda ýetirsek ýerlikli bolsa gerek.
Hakyky ady Bagşy beg bolan Tekeli Şa Ysmaýyl I (1501-1524) emirlerinden biri bolupdyr. Şa oña ''Çuha soltan'' diýen lakam beripdir. Ol şol ady bilenem meşhur boldy. Çuha soltan 1525-nji ýylda Yspyhanyñ häkimi edilip bellenildi. Gyzylbaşlar arasyna emir bellenipdir. Uatajly ili bilen Tekeli ili arasynda birgiden ganly çaknyşyklar bolupdy. Tekeli iline Emir Çuha soltan baştutanlyk edipdir. Tekeliler we Ustajlylar Seksenjek atly ýerde garşylaşdylar. Ilki Ustajlylar rüstem gelip meşhur tekeli emirlerden Garaja soltany we Burun soltany öldürdiler. Soñ şadan we şanyñ gwardiýasyndan çekilen rumlylar we tekeliler üstünlik gazandylar. Ustajlylar basylyp gaçdylar. Gaçanlar Räştä baryp Muzapbar soltana sygyndylar. Ustaçly iliniñ beýleki toparlary Abdylla han Temişliniñ we Ahmet soltan Sopyoglunyñ baştutanlygy astynsa rumly we tekeli taýpalaryna garşy söweşe başladylar.
Olaram ýeñildiler. 1527-nji ýylda Mustapa beg (Köpek soltan) Ustajly Gilandan goşun çekip Erdebile geldi.
Erdebiliñ häkimi Badanjan soltan Rumlyny heläkläp öldürdi. Ol ýerden Çuhursäd welaýatyna, rumly illeriniñ ýaşaýan ýerlerine tarap ugrady.
Wekil Aly beg (Diw soltan) bu habary eşidip Çuha Soltan Tekeli we Muhammet han Zülkadaryñ ýakyn kömegi bilen sekiz müñ gorçy bilen Azerbeýjana ýola düşdi. Goşunlar Nahçiwanda, Araz çaýynyñ ýakasynda gabat geldiler. Ustajly goşuny kül-peýkun edilýär. Goşunyñ serkerdesi Mustapa beg öldürilýär. Soñ rumly we tekeli taýpalarynyñ arasynda oñuşuksyzlyk başlandy. Çuha soltan Teke Wekil Aly begi jezalandyrýar.
1531-nji ýylda Çuha soltan Hüseýin han Şamly tarapyndan öldürilýär.
Çuha soltan Hanhanym hatyna öýlenipdir. Ogullarynyñ atlary şulardyr: Şahkubat beg, Aly beg[2].
Sefewiler döwletiniñ syýasy arenasynda möhüm rol oýnan tekeler merkezi häkimýete garşy çykypdyrlar we 1596-njy ýylda Şa Abbas I tarapyndan gozgalañ basylyp ýatyrylýar. Galanlary bolsa Azerbeýjanyñ içlerine dargapdyrlar.
Azerbeýjanyñ Bärdä raýonunda Türkmen, Hyzy raýonunda Täkäli şäheri, Gruziýanyñ (Gürjüstan) Borçaly diýen ýerinde Marneuli raýonunda Täkäli şäheri we Ermenistanyñ Däräçiçäk diýlen ýerinde Täkäli şäherleri hem şolardan galypdyr[3].
Çeşme:
1-2. Ənvər Çingizoğlu, Təkəli eli, Bakı, "Şuşa", 2011.
2. Ənvər Çingizoğlu, Çuxa sultan Təkəli, "Soy" dərgisi, 11 (31). Bakı, 2009.
3. ASE(XI cild),Bakı-1987.səh.244
Sag bol maglumatlaryña Afrasyab. Şu günki gün bizdəki Teke taypasy bilen Azerbayjan ve Türkiyedıki Tekeler bilen nəme baglanşygy bolup biler. Şularyñ hemmesini bir typanyñ vekili hasap edip bolarmy, kimde nəme maglumat bar bolsa paylaşsañyz. Azb. taryhçylarynyñ biri "Təkəli tayfasy Kynyklaryñ bir kolu" diyip aydypdyr. Eger şu dogry bolsa onda Teke taypasy hem Seljuklr zamanyna ve olaryñ taypasy Kynyklara degişli bolyar. Ýöne bizde başgada maglumatlarda "Tekeler" Salyr taypasyndan gelip çykan diyilyər. Bulara düşündiriş berip biljek taryhçykarymyzam ýokda, siziñ içiñizde bu hakda bir zatlar aydyp biljegiñiz barmy TÜRKMEN EDEBİYATY.
@Oguz han aga, Salyrlar Ogurjygyñ baştutanlygynda XIII asyrlardaYrkdan demirgazyk tarapa gidenlerinde, belki Azerbeyjandaky tekeleriñ bir bölegi şolara goşulandyr. Bir bölegem azerbeyjanda galandyrlar. Şol Salyrlar bilen Altyn Orda giden tekeler hazar deñziñ daşyndan aylanyp hazirki Türkmenistana gelendirler. Bu hakda sen hem öz pikiriñi ýazyp bilersiñ!
Afrasiyab señ pikiriñem "hə" diyerlik bar, yöne men başga pikirde. Birinjiden: bir azrb taryhçysy "təkəli tayfasy Kynyklaryñ bir goly" diyip yazypdyr, bir Türk taryhçysy hem Alp Arslan Malazgirde gelende onun bilen Mervde ve tövereginden kən Türkmen yzyna düşüp geldi, esasanda söveşjeñ aşiret (taypa) bolan Tekeler" diyip yazypdyr (kimdigini belleməndirin). Eger şeyle bolsa Teke taypesy Oguzuñ Kynyk taypasyna degişl boljak. Rovayatda Tekeler, Ərsarylar, Ýomutlar, Saryklar Salyr Gazandan gaydýa diyilyən ýerem bar. Salyr Gazan Salr taypasyna degişlimi ony bilemok.
İndi ýene bir rovaýat gürrüñi: həzirki Garadaşaýak Akdaşaýak ve Mary taraplarda bar bolan Soltanyzlar (ahalda gabat gelmedim) Soltan Sanjara baryp direýə ve şonuñ nesilleri diýilýər. Akdaşaýaga peri gatançly diýilýə (bilmedik Soltan Sanjaryñ peri aýaly bolupmy). Burkazlar hem Soltan Sanjaryñ Məmmetsapa diýen inisimi ýa agasymy şonuñ nesilleri diýilýər. Bu gürrüñleri şu gün aramyzda ýaşaýan Akdaşaýakly 90 ýaşdan geçen köne mugallym Seýitmuhammet Seýinyýaz tassyklap biler ve Garadaşaýakdan Jurnalist merhum Allaguly Nursəhet aýdypdy (özüm diñledim). İndi bilmedim bu gürrüñleriñ añyrsynda nəmeler ýatandygyny.
Seljuklar hem özlerini Kynyk taypasyndan hasap edipdir. Ýenede bir zat: Eýranly Abdyrahman teñli tana ahun bir şejere düzüpdir (arap elipbide) .Şonda Soltan Sanjar mazy➡Firuz şa➡Akmelek➡Garamelek➡Garamazy=ve şulardan dört ogul bar-Daşaýak, Ýaşaýak, İlmelek, Soltan Azyz. İndi şu düzülen şejerə seretseñ bizdəki rovaýaty dogry dəlem diýip boljak dəl. Ýenede: Gökdepe urşunda bosgun bolanda Daşaýak adamlaram Tejene Mara gidýəler. Şonda Mara baranlarynda Burkazlar öñlerinden çykyp "siziñ golaý hossaryñyz biz" diýip garşy alypdyrlar. Bu gürrüñlerem rovaýatyñ boş gürrüñ dəldigini subut edýə.
Umuman çözülmeli taryh sahypalary kən. Öñki Ors dövründe bize hiç hili geçmişimizi taryhymyzy övrenmeklige rugsat berməndirler. İndi beri muny beydip goymaly dəl. Gözlemeli, agtarmaly, tapmaly çekeleşmeli ve bilmeli.
Mümkin señ aydanlaryñ dogry. Tekeler Seljuklaryñ goşununyñ içinde Alp arslan bilen gelendiklerini türkmen taryhçylary tassyklayarlar. Mentaryhda okapdym Alp ArslanAzerbeyjany eyelemäge baryar. Şonda Azerbeyjanda galan bölekleri bolmaly. Anadolydaky Tekeogullar begligi hem şol tekelerdengalan bolmaly. Baydaklarynda altyburçly ýyldyzy bolupdyr. Yyldyzlarynyñ burçunda bolsa yarym ay bolupdyr. Ol alty burçuñ aşagyndan bolsa ak-mavy çyzyklar geçipdir. Onnoñ oña Tekeli sanjagy diyipdirler.
Sen gaýrat et şolar hakda zat tapsañ paýlaş biz bilenem. Türkiyede Antalya şəheriniñ öñki adyna Tekeli diyyən ekenler. 1505 jimi ýylmy bilemok şol vagtky Antalyañ Estanos diýen ilçesiniñ Aktaş köýünde (obasynda) Şahgeldi beý (Sageldi beg) diýen biri ýanyna 3-4 müñ adam toplap Dövlete garşy çykypdyr. Meniñ pikirimçe şol Aktaş obasy biziñ Akdaş-aýak obamyz bilen belki baglanşygy bardyr. Sebəbi şol töverekde Tekeler ýaşapdyr. Ýenede: Türkiýañ Tokat ilçesinde "Çeltek köý" diýip bir oba bar. Şulam gyzyklanmaly zat, sebəbi Tekeleriñ Utamyş urugynyñ düzüminde Bagşy şahasynda Çeltekler bar. Olar Herrikgalala obasynda. Keýmir körüñ kömekçisi bolan Annaseýit vekil şol Çeltekleriñ ýagly tiresinden. Türkiyedəki Çeltek obasy hakda şeýle gürrüñ bar: Çeltek baba özüniñ müritleri kömekçileri bilen urşup urşup dini ýaýratmak üçin Horasandan (türkler bize horasan diyyən ekeni) şu ýerlere gelipdir ve ýogalanda şol ýerde jaýlanypdyr, ol ýer həzir zyýarat edilýən ýer. Bizde "Çeltek hasaby" diýip bir gürrüñ bardyr. Ýenede: Çeltek baý Məne babañ giýevisi bolupdyr diýen gürrüñem bar. Bularyñ hemmesi barlnmaly ve bilnmeli zatlar. Gaýra ediñ.
Teswiri diňe saýta agza bolan ulanjylar goşup bilýär. [ Agza bol | Saýta gir ]
