Emeli añ we onuñ nämälim dünýäsi

EMELI AÑ WE ONUÑ NÄMÄLIM DÜNÝÄSI Täze eýýamy taslamak diñe inženerleriñ we işewürleriñ borjy bolmaýşy ýaly, elbetde, diñe syýasatçylaryñam borjy däl. "Google" kompaniýasynyñ direktory Sundar Piçai "CBS" telekanalynda ýaýlyma berlen "60 minut" gepleşigine beren interwýusynda emeli añyñ giñden ýaýramahynyñ etiki we sosial çözgütleri tapmaly boljak täze kynçylyklary döredýändigini nygtady. Şol sebäpli pelsepeçileri şu ugurdaky oýnaýan roluny ýerine ýetirmäge we jogapkärçiligi diñe işewürlerdir inženerleriñ boýnuna atmazlyga çagyrdy. Meniñ ünsümi çeken zat - emeli añyñ medeni täsirlerine gyzyklanýan alymlaryñ we ylmy-barlagçylaryñ barha artmagydyr. Ilkibaşda ABŞ-nyñ öñki daşary işler ministri Genri Kissinjeriñ bu boýunça gyzyklanandygyny okapdym. Kissinjer syýasatçy bolmazdan öñem alym adamdy. 1923-nji ýylda dünýä inen we häzir 99 ýaşly Kissinjer 2021-nji ýylyñ ahyrlarynda "Google"-nyñ öñki direktory Erik Şmidt we Kontrazwedka gullugy boýunça professor Deniel Hattenloher bilen bile "The Age of AI and Our Human Future"  ("Emeli añ eýýamy we ynsanperwer geljegimiz") atly bir kitap çap etdirdi. Kitap ýokarda agzalan meseläniñ üstünde durup geçýär, kitabyñ adyndan näme hakda gürrüñ gidýändigini çaklasa bolýar. Häzirki döwrüñ tanymal akyldarlaryndan Noam Homskiý geçen aý emeli añ serişdelerine esaslanýan gözleg düwmesi ChatGPT platformasynyñ tanyşdyrylyşy hakda makala ýazdy. Munuñ tanyşdyrylyşy emeli añyñ nämeleri elýeterli edip biljekdigi we potensial täsirleriniñ nägadar uly boljakdygy babatda nusgalyk modele ýetendigi üçin Gündogarda we Günbatarda uly gyzyklanmanyñ döremegine sebäp boldy. Ispan-amerikan akyldary Manuel Kastells internete gollanýan gatnaşyk we aragatnaşyk ulgamlaryna salgylanyp, gymmatlyklarda, sosial gatnaşyklarda, medeniýetde garaşylýan öwrülişik hakda jikme-jik ýazypdy. Kastells "tor jemgyýeti" diýip atlandyran toparynyñ ýüze çykmagy bilen bir hatarda täze dünýä yşarat edipdi. Häzir internetiñ giñden ýaýramagyndan gelip çykýan öwrülişigi medeniýetde, gündelik işlerde, ýaşaýyş-durmuş terzlerinde, bilimde, identifikasiýada, durmuşyñ hemme ugrunda, hatda uruşlarda-da duýup ýörüs. Internet çykandan soñky dünýä geçen asyryñ bize mälim dünýäsine onçakly meñzemeýär. Homskiý adamyñ ornuny tutjakdygy ýa-da gullaşdyrjakdygy howatyrynda gezýänleriñ aýdyşy ýaly, emeli añyñ adamyñ ornuny tutjagyna ynananok. Kalkulýaror sanlary hasaplap çykarmakda adamdan ozup biler, emma pikir döredijiliginde adamdan öñe geçip bilmez. Düşünje diñe öñden mälim ýa-da ulanyşdaky maglumatlara salgylanýan añ ýetirip bolaýjak jogaplar hödürlemek däl, bu maşynkanyñ edýän işi. Düşünmek sowaly täzeden şekillendirmek we meselä täzeden baha bermek bilen başlaýar hem-de has öñ bolmadyk ähtimallyklary-da öz içine alyp bilýär. Munuñ özi maşynkanyñ mümkinçiligini aşýar. Aýratynam adam añynyñ gereksiz bolmagyndan howatyrlanmagyñ hajaty ýok. Ýöne Kissinjer we onuñ kärdeşleri başgaçarak bir meselä ünsi çekýärler. "Google"-nyñ ýerine ýetiriji direktorynyñam aýdyşy ýaly we "Castells" tarapyndanam yşarat edilşi ýaly emeli añ bazarlarda, mekdeplerde, okuw maksatnamalarynda, arasynda ýaşaýan şahslaryñ gatnaşyklarynda üýtgeşik dünýä getirer. Meñzeş deñeşdirme geçirmek isleseñiz, elli ýyl mundan öñe, ýagny, 1973-nji ýyla dolanyñ we şol wagtyñ dünýäsiniñ, durmuşynyñ 2023-nji ýyldaky ýagdaýy bilen deñeşdiriñ. Emeli añ agalygynyñ şu günümiz bilen ertäniñ arasyndaky deñeşdirmesi hökman bolaýmaly. Bu öwrülişik millionlarça adamy ykdysady işleriniñ halkasyndan daşlaşdyryp, jemgyýetçilik gatnaşyklary we agalyk sürýän gymmatlyk sistemalaryny-da düýpli özgerdip taşlar. Ýagdaý-a şeýle. Diñe amal edilýän işlerde däl, eýsem düşünjelerde, medeniýetde we eklenç çeşmelerinde bolup geçýän öwrülişigiñ gürrüñi edilýär. "Google"-yñ ýerine ýetiriji direktory Sundar Piçainiñ topy filosoflaryñ we antropologlaryñ meýdançasyna zyñmaga iteren zadam şudy: Elbetde, täze eýýamy taslamak diñe inženerleriñ we işewürleriñ borjy bolmaýşy ýaly, diñe syýasatçylaryñam borjy däl. Tewfik SEÝF, Saud Arabystanly žurnalist. Penşenbe, 27.04.2023 ý.