Nazym Hikmet

NAZYM HIKMET

Nazym Hikmet Ran, "Güler ýüzli şahyr", "Gök gözli döw" lakamlary bilen tanalan dünýä belli türk şahyry, dramaturg.

15.01.1902-nji ýylda Selanikde dünýä inýär.
"Romantik kommunist", "romantik rewolýusioner" hökmünde tanalypdyr. Syýasy garaýyşlary sebäpli birnäçe gezek tussag astyna alnypdyr we ömrüniñ iñ gowy ýyllaryny türmede ýa-da sürgünde geçiripdir. Goşgulary 50-den gowrak dile terjime edilipdir we birnäçe halkara baýraklara mynasyp bolupdyr.
Gadagan edilen ýyllarynda Orhan Selim, Ahmet Oguz, Mümtaz Osman, Erjüment Er atly atlar bilen çykyş edipdir. "It üýrer, kerwen geçer" kitaby Orhan Selim lakamy bilen neşir edilipdir. Häzirki zaman türk poeziýasynyñ iñ görnükli wekilleriniñ biridir. Bütin dünýäde meşhurlyk gazanýar we dünýä edebiýatynyñ XX asyr boýunça iñ tanymal ýigrimi şahyryndan biri hasaplanýar.
Goşgulary gadagan edilen we ýaşan döwründe on bir gezek aýry-aýry aýyplaw bilen jogapkärçilige çekilen Nazym Hikmet Stambul, Çankyry, Bursa türmelerinde 12 ýyldan gowrak wagt oturdy.
1951-nji ýylda türk raýatlygyndan çykaryldy we aradan çykandan 46 soñra 05.01.2009-njy ýylda Ministrler sowetiniñ karary bilen bilen şahyra garşy edilen bu prosedurany güýjüni ýitiren diýip hasap etdi.

■ Ömri:

"Watanyñ nalasy" ("Feryad-ı Vatan") atly ilkinji goşgusyny 03.07.1913-nji ýylda ýazýar. Şol ýyl "Soltanlyk mekdebinde" okap başlaýar. Bir üýşmeleñde gahrymançylyk temasyndan ýazan bir goşgusyny Deñizçilik ministri Jemal Paşanyñ huzurynda okaýar, ministriñ Nazyma syny oturyp ony "Deñizçilik mekdebine" ("Bahriye mektebi") aldyrýar.
25.09.1915-nji ýylda Heýbelidanyñ Bahriýe mekdebine girýär we 1918-nji ýylda okuwy tamamlaýar. Uçurym bolandan soñra "Hamidiýe" gämisinde stažor ofiser bolup işe başlaýar. 17.05.1921-nji ýylda goşun bilen aragatnaşygy kesilýär.
N.Hikmet 1920-nji ýylda dosty Wala Nuretdin bilen bile Milli Azat edijilik göreşine gatnaşmak üçib hossarlaryna duýdurman Anadola geçýär. Has soñra Batuminiñ üstünden Moskwa geçip Gündogar işçileri kommunistik uniwersitetinde syýasy we ykdysady ugurdan okaýar. Moskwada bolansoñ Oktýabr rewolýusiýasyndan soñra ilkinji ýyllaryna şaýat boldy we kommunister bilen dostlaşdy. 1924-nji ýylda Moskwada ilkinji goşgular kitaby "28 Kanunysany" neşir edilýär. Şol ýyl Türkiýj dolanyp "Aydınlık" žurnalynda işläp başlaýar, emma ol ýerde çykardan makalalary we goşgupary sebäpli tussag edilmekçi bolunýandygyny bilip SSSR-e gaçýar. 1928-nji ýylda "Günä Geçmek" baradaky kanundan peýdalanyp ýurduna dolanýar. Gelensoñ "Resimli Ay" žurnalynda işläp başlaýar. 1938-nji ýylda ýigrimi sekiz ýyl azatlykdan mahrum edilýär, 12 ýyl türmede oturýar. "Parahatçylyk söýüjiler" guramasynyñ döredilmegine aktiw gatnaşýar. 25.07.1951-nji ýylda Ministrler soweti tarapyndan Türkiýäniñ raýatlygyndan çykarylandan soñra atasy Mustafa Jelaleddin Paşanyñ (Konstantin Borzeskiý) ata watany bolan Polşanyñ raýatlygyna geçýär we familýasyny hem üýtgedip Borzeskiý familiýasyny kabul edýär. 03.06.1963-nji ýylda ýúregagyrysy tutup 61 ýaşynda aradan çykýar.

■ Stili we edebi üstünlikleri:

Başky goşgularyny "heje" formasynda ýazmaga başlady, emma onuñ goşgulary beýleki hejeçilerden görnetin tapawutlanýardy. Ol bu forma bilen çäklenmän şygyr düzülişiniñ täze formalaryny gözläp başlaýar. SSSR-de ýaşan wagtlary "hejeden" daşlaşdy we türk diliniñ wokal aýratynlyklary siñdirilen we düýpgöter täze äheñ çaýylan erkin ölçegli goşgy düzüliş stilini döretdi. Maýakowskiden we futurizm akymynyñ ýaş rus wekillerinden täsirlendi.
Goşgularynyñ köpüsi Ahmet Kaýa, Zülfi Liwaneli, Jem Karaja, Edip Akbaýram, Fuat Saka, Selim Atakan, grek aýdymçysy Manos Loizos ýaly ussat aýdymçylar tarapyndan aýdym edilip aýdylýar.
2002-nji ýyly YUNESKO guramasy "Nazym Hikmet ýyly" diýip yglan etdi.
2007-nji ýylda onuñ Bursa türmesinde oturan ýyllaryndan söz açýan "Gök gözli döw" ("Mavi gözlü dev") kinofilmi surata düşürildi. SSSR-de ýaşan ýyllary Moskwanyñ etegindäki ýazyjylar öýünde we has soñra aýaly Wera Tulýakowa (Hikmet) bilen bile Moskwada ýaşady. Ýurdundan çäklerinden daşarda Bolgariýa, Wengriýa, Fransiýa, Kuba, Müsür ýaly ýurtlara syýahat etdi, ol ýerlerde konferensiýlar gurnaýar. Uruşlara we imperializme garşy çykyşlara gatnaşýar, radio gepleşiklerini gurnaýar. Ol radio gepleşikleriñ birnäçesi ýazgy edilip, häzirki günlere çenli gelip ýetipdir.

■ "Türkmenistanly bir Budda heýkeli"

Nazym Hikmet syýasy durmuşynda bolşy ýaly edebi döredijilikde hem birnäçe ýazyjy-şahyrlar bilen gapma-garşylykly ýagdaýdady. Mysal üçin meşhur ýazyjy Peýamy Safa bilen arasy gowy bolmandyr. Olara arasynda bolup geçen birje basdaşlykdan mysal getireliñ.
Peýamy Safa onuñ "Bahry Hazar"[1] goşgusynda "Türkmenistanly bir Budda heýkeli" diýen jümlesini ýiti tankyt astyna alyp, taryhyñ hiç bir döwründe Türkmenistana buddizm dininiñ aralaşmandygyny bellemek bilen Nazym Hikmeti şowakörlükde aýyplapdyr.
Dogrudanam geçmişde buddizm biziñ ýurdumyza aralaşan dinmikä? Bu şahyryñ bilmezden goýberen ýalñyşlygymy ýada başga bir esasly sebäbu barmy?! Ony welin, anyk bilemzok.
Aşakda ady agzalan goşgyny ýerleşdirendiris.
Nazym Hikmetiñ ady türkmen okyjylaryna ýat däldir. Kommunizm ideasyna ýakyn durandygy üçin sowet ideologiýasy Nazym Hikmeti sowet okyjylaryna giñden tanadyp durdy. Türkmenistanyñ halk ýazyjysy Allaberdi Haýydowyñ terjime etmeginde şahyryñ türkmen dilindäki goşgular kitaby 1989-njy ýylda "Türkmenistan" neşirýaty tarapyndan neşir edilipdi.
Gurbannazar Ezizow goşgularynyñ birinde:

"Ýa-da ol Nazymmy,
Hikmetiñ ogly" -

- diýmek bilen bu beýik şahyra bolan çuññur hormatyny beýan edipdir.
Şahyr Abdyreşit Taşow hem "Deñiz gyzy Eftaliýa we şahyr Nazym hakynda ballada" atly goşgusynda şahyryñ buýsançly dünýäsini usatlyk bilen beýan edipdir.

■ Sud prosesleri we sürgün ýyllary:

1925-nji ýyldan başlap ýazýan zatlary üçin yzygiderli jogapkärçilige çekilip durdy. 1938-nji ýylda goşuny baş galdyrmaga küşgürmekde aýyplanyp 28 ýyl 4 aý azatlykdan mahrum edildi. 1950-nji ýylda "Günä Geçmek" barada kanuna görä möhletinden öñ tussaglykdan boşadyldy. Emma yzygiderli yzarlanmagy we ýarawsyzlygyna garamazdan 48 ýaşynda harby gulluga çagylmagy we janyna kast ediljekdigi barada habarlar gulagyna degendogi sebäpli daşary ýurda gaçýar.

■ Nazym Hikmete garşy sud proseslerini amala aşyran kazyýetler:

* 1925 Ankaranyñ Garaşsyzlyk kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi;
* 1927-1928 Stambulyñ agyr jezalar boýunça kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi;
* 1928 Rizäniñ agyr jezalar boýunça kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi;
* 1928 Ankaranyñ agyr jezalar boýunça kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi;
* 1931 Stambulyñ ikinji derejeli jezalar boýunça kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi;
* 1933 Stambulyñ agyr jezalar boýunça kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi;
* 1933 Stambulyñ üçünji derejeli jezalar boýunça kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi;
* 1933-1934 Bursanyñ agyr jezalar boýunça kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi;
* 1936-1937 Stambulyñ agyr jezalar boýunça kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi;
* 1938 Harby mekdebiñ komandowaniýasynyñ harby kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi;
* 1938 Deñiz güýçleriniñ komandowaniýasynyñ harby kazyýeti tarapyndan seredilen aýyplaw işi.

■ Ölümi:

03.06.1963-nji ýylda sagat 06:30-da gazet almak üçin ýaşaýan jaýynyñ ikinji gatyndan aşak düşüp barýarka ýüregagyrysy tutup, tarpa-taýyn aradan çykýar. Moskwanyñ "Новодевичье" gonamçylygynda jaýlanýar. Mazarynyñ başyna "Ýele garşy ýöreýän adam" goşgusyndan täsirlenip gara granitden ýasalan adamyñ heýkeli dikilipdir.
2008-nji ýylda aýaly Piraýanyñ agtygy Kenan Bengü tarapyndan Piraýanyñ goşlarynyñ arasyndan "Dört gögerçin" atly bir goşgusy we üç sany soñlanmadyk romanyñ meýilnamasy tapyldy.

■ Gaýtadan türk raýatlygyna kabul edilmegi:

2006-njy ýylda Ministrler sowetiniñ Türkiýäniñ raýatlygyndan çykarylanlar bilen baglanyşykly girizen üýtgeşmeleri bilen şahyr gaýtadan üns merkezine alyndy. Birnäçe ýyllap jedeli dowam edýän Nazym Hikmetiñ türk raýatlygyna alynmagynyñ ýoly açylan ýalam bolsa, Ministrler Soweti bu kanunyñ diñe diri gezip ýören adamlara degişlidigini we Nazym Hikmete munuñ täsiiriniñ bolup bilmejekdigini aýdyp, bu baradaky haýyşnamalary kanagatlandyrmakdan ýüz dönderdi. Şol wagtyñ içeri işler ministri Abdylkadyr Aksu Içeri işler komissiýasynda bu barada şeýle diýipdi:

"Şahsyñ gönümel özüne bagly hukugy bolandygy üçin hut özüniñ ýüz tutmagy gerekdir. Egindeşlerim bu babatda delillerini orta goýdular, komissiýa muna doly seredip soñra karar berer".

05.01.2009-njy ýylda "Nazym Hikmet Ranyñ Türkiýe Respublikasynyñ raýatlygyndan çykarylmagy bilen baglanyşykly Ministrler Sowetiniñ kararynyñ güýçsiz diýip hasap etmek boýunça" berilen teklipnama Ministrler Sowetinde sese goýuldy. Nazym Hikmete gaýtadan Türkiýe Respublikasynyñ raýatlygynyñ berilmegine degişli kararnama taýýarlanandygy we bu teklibiñ ses goýulandygyny aýdan hökümet wekili Jemil Çiçek, 1951-nji ýylda raýatlykdan mahrum edilen şahyryñ gaýtadan türk raýatlygyna kabul etmegi Ministrler Sowetiniñ biragyzdan goldandygyny aýdýar.
Türkiýäniñ Ministrler Sowetiniñ 5.01.2009-njy ýyldaky bu karary 10.01.2009-njy ýylda "Resmi gazetde" çap edildi we elli sekiz ýyldan soñra Nazym Hikmet gaýtadan Türkiýäniñ raýatlygyna alyndy.

■ Eserlerinden käbirleri:

1). "Daglaryñ howasy" (osmanly dilinde, 1925);
2). "835 setir" (1929);
3). "Jokond bilen Si-Ýa-U" (1929);
4). "Sesini ýitiren şäher" (1931);
5). "Bir ölüniñ öýi" (1932);
6). "Kelleçanak" (1932);
7). "Undulan adam" (1934);
8). "Portretler" (1935);
9). "Simawne kazysynyñ ogly Şeýh Bedretdin dessany" (1936);
10). "It üýrer, kerwen geçer" (Orhan Selim, 1936);
11). "Milli buýsanç";
12). "Sowet demokratiýasy" (1936);
13). "Nemes faşizmi we we milletçiligi" (1936);
14). "Azat edijilik urşunyñ kyssasy" (1937);
15). "Ýaşyl almalar" (1938);
16). "Ýaşamak hukugy" (1966);
17). "Dört türmeden" (1966);
18). "Ýaşamak nähili ajaýyp, doganym!" (1966);
19). "Öýler ýykylansoñ" (1967);
20). "Adamkärçilik heniz ölenok" (1967);
21). "Türmeden Memet Fuada hatlar" (1967);
22). "Türmeden Kemal Tahyra hatlar" (1968) we başgalar ...

■ Bellik: [1] Goşgy türkmen dilinde saýtda paýlaşylan.