09:09 Ysmamyt ata | |
YSMAMYT ATA Berkarar döwletimiziñ bagtyýarlyk döwründe Hormatly Prezidentimiziñ adamzadyñ medeni-ruhy ösüşine uly täsir eden akyldarlarynyñ, şahyrlarymyzyñ ylmy we edebi mirasyny toplamak, öwrenmek, neşir etmek we dünýä tanatmak baradaky taglymaty esasynda türkmen edebiýatynyñ Abu Sagyt Abulhaýr, Hoja Ahmet Ýasawy, Mahmyt Zamahşary, Ýunus Emre, Jelaleddin Rumy, Burhaneddin Rabguzy, Horezmi, Ymadeddin Nesimi, Baýram han, Jahanşa Hakyky, Sopy Allaýar, Nurmuhammet Andalyp, Döwletmämmet Azady, Magtymguly Pyragy ýaly beýik akyldarparyñ ömri döredijiligi düýpli we töwerekleýin öwrenilýär. Olaryñ ylmy-edebi mirasy bilen baglanyşykly halkara derejesinde ylmy maslahatlar, ýubileý toýlary geçirilýär. Şeýle akyldar şahyrlaryñ biri-de orta asyrlarda türkmen nusgawy edebiýatynyñ döredijilik kerweniniñ başyny çeken Mahmyt Pälwandyr. Halkymyzyñ arasynda "Ysmamyt ata" ady bilen meşhur bolan Mahmyt Pälwan Orta Aziýada özüniñ pälwanlygy, ýokary adamkärçilik häsiýetleri, çeper rubagylary bilen diñe bir pars dilli edebiýatyñ däl, eýsem tutuş Gündogar edebiýatynyń hem ösmegine itergi beren türkmeniñ akyldar şahyrlarynyñ biridir. ■ Mahmyt Pälwan nirede doglupdyr? Käbir soñky çeşmelerde mongollaryñ talañçylykly hüjümlerinden soñ Mahmyt Pälwanyñ kakasynyñ Horezmiñ paýtagty gadymy Ürgenji terk edip, Hywa göçendigi, ýolda-da geljekki pälwanyñ dünýä inendigi barada hem maglumat bar. Bu barada T.Jelalow: "Şahyryñ atasy köneürgençli bolup, hatyny hamyla haldaka Hywa göçüp gelýärler. Olar şähere ýetmänkäler ...şäher çetindäki bir öýde (Mahmyt Pälwan) dünýä inýär" - diýip belleýär. Onuñ bu pikirini türkmen alymy G.Gurbanow hem goldaýar. Ýöne bu alymlara salgylanýan türkmen edebiýatçysy Akmyrat Täjimow olaryñ bu pikirni goldasa-da, başgaçarak pikiri orta atyp: "Mahmyt Pälwanyñ ýolda doglandygy barada maglumat bar. Megerem, onuñ doglan ýeri Görogly etrabynda ýerleşýän, il içinde Ysmamyt ata ady bilen tanalýan gonamçylygyñ töweregi bolsa gerek" - diýen netijä gelýär. Bu barada ilkinji çeşmeler nähili maglumat berýär. "Pälwan Mahmyt ibn Purýaý Weli... durky Hak weýranasynyñ genji, doglan ýeri Ürgenji" diýlip getirilse, "Ryýazuş-şugara" ("Aşyklaryñ bossany" eserinde: "Ylahy syrlaryñ bu hazynaçysynyñ barlyk genjiniñ asly Ürgenjiñ harap abadyndandyr" diýlip berilýär. "Ateşkerdeýi-Azerde" ("Azeriñ küresi") hem Mahmyt Pälwanyñ ady "Horezmiñ paýtagty ürgençli (şahslar)" diýen bölümde getirilýär. Häzirkizaman pars alymlaryndan Müjteba Keremi hem: "Bu pälwan Ürgençde dünýä inipdir" diýip belleýär. Hatda belli alym Geldi Nazarow Mahmyt Pälwanyñ diñe bir Köneürgençde doglandygyny tassyklaman, eýsem: "Mahmyt Pälwan ...Köneürgençde ýaşap geçipdir" diýip nygtaýar. Mahmyt Pälwanyñ Hindistana gidişi bilen baglanyşykly ýazylan "Kyssaýy-hezreti Pälwan Mahmyt" ("Hezreti Pälwan Mahmydyñ kyssasy") atly edebi eserde-de Mahmyt Pälwanyñ ýaşlykda mazary Köneürgençde ýatan Alaweddiniñ - Alaw piriñ şägirdi bolandygy, onda okandygy agzalyp geçilýär. Görnüşi ýaly, köpsanly ilkinji we soñky çeşmeler şahyryñ aslynyñ ürgençlidigini, ýagny köneürgençlidigini we Hywa göçülen wagty ýolda, Hywanyñ eteginde däl-de, Ürgençde dünýä inendigini tassyklaýar. ■ Mahmyt Pälwanyñ ady bilen baglanyşykly gonamçylyklar Mahmyt Pälwanyñ ady bilen baglanyşykly birnäçe gonamçylyk - "Hywada (Özbegistan, Horezm welaýaty) Pälwan ata, Görogly etrabynda (Türkmenistan) Ysmamyt ata" gonamçylyklary, Köneürgençde bolsa Pirýar weli aramgähi bar. Eýsem, birnäçe aramgäh bir adam bileb baglanyşyp bilermi? Taryhda şeýle ýagdaýlaryñ bolup biljekdigi aýdyñ hakykatdyr. Meselem, Hezreti Alynyñ (r.a), Mansur Hallajyñ, Ýusup Hemedanynyñ we başga-da käbir belli şahsyýetleriñ birnäçe ýerde mazarynyñ bolmagy muña aýdyñ delildir. Şeýlelikde, eger ýokarda agzalan aramgähleriñ ählisi bir adama - Mahmyt Pälwana degişli hasap edilse, onda olaryñ haýsysynyñ Mahmyt Pälwanyñ hakyky aramgähini kesgitlemek zerurlygy ýüze çykýar. "...Şahyryñ ýaşan döwrüniñ taryhyny içgin öwrenseñ, hasam mongollaryñ ýykgynçylygyndan soñ ...Horezmde-de ýaşaýyş-durmuşyñ görlüp-eşdilmedik derejede pese düşendigi, dagynyklygyñ ýetjek derejesine ýeten ýyllary bolandygy taryhdan mälim". Dogrusy, ol döwürlerde-de hiç bir ýer hem şondan enaýy bolmandyr. Emma Gürgenjiñ ýagdaýy has-da agyr bolupdyr. Bu ýagdaýlar soñ-soñlar hem ol ýeriñ ýaşaýjylarynyñ dürli ýerlere pytramagyna, göç etmegine sebäp bolupdyr. Belki, Mahmyt Pälwanyñ kakasynyñ hem şol ýagdaýlar sebäpli Gürgençden göçen bolmagy mümkin. Çünki, Gürgenç - Ürgenç şäheriniń suwa gark edilmegi we bendiñ ýykylmagy netijesinde Jeýhunyñ akymynyñ üýtgemegi sazlaşykly ösýän ýaşaýyşa, esasan hem, orta asyr Köneürgenç taryhynda esasy orunda bolan ekerançlyga düýpli zarba urýar. Bu bolsa ilatyñ birnäçe wagtlap, derýanyñ ugry bilen Gündogara tarap süýşmegine getiripdir. "Amyderýanyñ üçe bölünen bir golunyñ hut şu ýerden akyp geçendigi hakyndaky maglumar bu pikiri has ygtybarly edýär". Munuñ üstesine-de, Gürgenjiñ sergetýaka galalarynda - Yzmykşirde, Eşretgalada, ýagng Ysmamyt ata gonamçylygynyñ ýerleşýän sebitlerinde, Diýarbekirde we beýleki ýerlerde ýaşaýyş-durmuşyñ tizara dikeldilendigi barada taryhy maglumatlar bar. ■ "...Lakamy meşhur Burýara." Az sanly çeşmelerde onuñ hywalydygy hem Hywada jaýlanandygy barada maglumat hem berilýär. Nowaýy "Nesaýymul-muhabbet" ("Söýgi şemallary") atly eserinde: "Pälwan Mahmyt Pöke Ýar ...Hywakdandyr we lakamy meşhur Burýara. ...Hywaklyk (hywaly) kişiden takyk ...kylyldy..." diýip maglumat berýär. Görnüşi ýaly, Nowaýy bu maglumaty kimdigi ylma belli bolmadyk bir hywaly şahsdan alypdyr. Hywaly kişiniñ hem aslynda, hakykat bolmasa-da hakykat hökmünde kabul edýän öz içki ynanjyna laýyklykda jogap berjekdigi we Hywadaky Mahmyt Pälwanyñ mazary hasap edilýän gubury salgy berjekdigi öz-özünden düşnükli. "Aýdyşlaryna görä, şyh Muhammet Hylwaty her haçan Horezmde zikre meşgul bolan wagty owazy dört parsaha ýeterdi we Pälwan Mahmyt Pökýar onuñ bilen döwürdeşdi we onuñ bilen söhbet tutupdy" diýilýär. Bu ýerde Horezm sözüniñ getirilmegi umumy düşünje bolup, Hywa diýlende hem diñe Hywa şäheriniñ göz öñünde tutulmaýandygyny añladýar. "Nefehatul-üns" eseriniñ bu maglumatyny Nowaýy hen tassyklaýar. Aşyky, istegi köpdür bu janyñ, - diýen wagty, hut Ysmamyt ata sebitlerini göz öñünde tutsa-da, Horezm sözüni umumy manyda ulanýar. Aslynda, mongol çozuşyndan soñ Horezm adalgasynyñ peselip, Hywa adynyñ meşhurlaşyp başlandygyny aýtmak gerek. Sebäbi Yzmykşir, Eşretgala, Gyzyljagala, Şasenem sebitleriniñ mongol hökümdarlary wagtlaýyn bolsa hem Hywanyñ tabynlygyna berlen bolmagynyñ ähtimallygy barada hem çaklama bar. Bu pikiriñ bolup biläýjek hakykatdygyny Hywa hanlygynyñ soñky döwürlere çenli bu sebitleri özüne degişli hasap etjek bolmasy hem belli bir derejede tassyklaýar. Şu nukdaýnazardan seredeniñde, Hywa diýlende oña degişli hasap edilýän giñ ýerleriñ, Ysmamyt ata sebitleriniñ hem göz öñünde tutulyp bilinjekdigini-de aradan aýyrmak bolmaz. Hywada, hyýalym - maksat Käbesi, - diýip, Hywada gezip ýörendigini beýan edýär. Emma ýokardaky şygyrdan onuñ Hywada az-u köp belli bir döwürde ýaşan bolsa hem, ol ýerde onuñ göwnüniñ karar tapmandygyny, Hywada ýaşasa-da hyýalynyñ isleg-höwesiniñ maksat Käbesinde - dogduk mekanynda bolandygyny añsa bolýar. Mahnyt Pälwanyñ hem Mahmyt Zamahşarynyñ Mekgede ýaşaýşy we soñra ýene-de öz dogduk ülkesine dolanyp gelşi ýaly, belli bir döwürde Hywada ýaşan bolmagy bolup biljek zat. Beýle mertebeli ynsanyñ jemgyýetden, uly şäherlerden çetde galmagy, ol ýerlerde asla bolmazlygy mümkin däl. ■ "Ismi Mahmyt - är päliwan şypa ber!" Taryhdan we ýaşaýyş durmuşymyzdan belli bolşy ýaly, musulman dünýäsinde weli-pir adamlaryñ diñe bir hakyky jaýlanan ýerleri däl, eýsem olaryñ ýaşan, az wagtlyk hem bolsa ornaşan, düşlän ýa-da dünýäden öten ýerleri hem keramatlaşdyrylypdyr. Wagtyñ geçmegi bilen olaryñ keramatlaşdyrylan ýerleriniñ asylky mazmuny unudylyp, olaryñ hakyky gubury halatyna getirilen ýerleri hem az däl. Şeýdibem, ýokarda agzap geçişimiz ýaly, belli-belli şahsyýetleriń bir däl-de, birnäçe aramgähi peýda bolupdyr. Şu nukdaýnazardan seredeniñde, Mahmyt Pälwanyñ hem birnäçe mazarynyñ bolmagy geñ galdyryjy ýagdaý däl. Çünki, ol çeşmelerde berlişi ýaly, halk arasynda diñe bir pälwan däl, eýsem, keramatly adamlaryñ biri hasaplanypdyr. Eger şeýle bolsa, onuñ hakyky aramgähi haýsy gubur bolup biler. "Biziñ pikirimizçe, Mahmyt Pälwanyñ hakyky aramgähi Ysmamyt ata gonamçylygy bolmaly". Muny delillendirýän maglumatlar barmy? Bar. Birinjiden, biziñ döwrümize garanyñda, Mahmyt Pälwanyñ ýaşan döwrüne 300 ýyla golaý ýakyn döwürde ýaşan, ýagny mundan 300 ýyl töweregi öñ dünýä inen, türkmeniñ pir hökmünde mañlaýyna sylan, bilmezden bir zat diýmegini akylymyza-da getirip bilmeýän, aýdan sözleri gyzyla gaplanýan akyldar şahyrymyz Magtymguly Pyragy özüniñ "Şypa ber" atly şygrynda bu barada şeýle maglumat galdyryp gidipdir: Dat eýläp, dilimden kyldym pyganlar, Horezm ýurdunda Ismi Mahmyt atly haýsy keramatly pir ýa-da öwlüýä bolup biler? Belli bolşuna görä, Ysmamyt atadan başga çaklar ýaly keramatly ýer ýa-da şahs ýok. Ysmamyt Ismi Mahmydyñ gysgaldylan, ýagny halk arasynda aýdylýan görnüşi. Ismi Mahmydyñ, ýagny Ysmamydyñ Mahmyt Pälwandygyny näme delillendirýär? Onuñ hem jogaby Magtymgulyda. "Är päliwan" sözi muña ýeterlik delildir, çünki Magtymguly Pyragy bilmezden bir zat diýjek şahyr däl. Magtymguly aýtdymy, diýmek gep gutarýar. Ysmamyt atanyñ Mahmyt Pälwandygy hatda XIX asyrda hem mälim eken. Hut şol sebitlerde ýaşap geçen Oraz Aşykynyñ (XIX) şygyrlarynda-da Ysmamyt atanyñ Mahmyt Pälwandygy beýan edilýär: Zabtymdan titrese dag bile ýerler, Ýa-da: Çagyryp Ysmamydy - Pälwan ata, Pirýary ýat. Magtymgulynyñ we Oraz Aşykynyñ bu setirleri Ysmamyt ata bilen Ismi Mahmydyñ bir adamdygyny, ikisiniñ hem bilelikde, Mahmyt Pälwandygyny doly açyklaýar. Ysmamyt ata Mahmyt Pälwan bolmanlygynda Oraz Aşyky Ysmamyt ata, Ysmamyt pir, weli ýaly her söz ulansa-da, Ysmamyt Pälwan sözüni ulanmazdy. Ikinjiden, uly pirler, weliler, kersmatly kişiler köplenç gonambaşy hökmünde jaýlanypdyr ýa-da wagtyñ geçmegi bilen gonambaşy bolmasa-da, şol derejä göterilipdir. Mahmyt Pälwan hem çeşmelerde berlişine görä, welilik derejesine göterlen adam. Şeýle-de, şol ýerde - aramgähde bir hasa saklanyp galypdyr. "Boýy iki metr çemesi bolan hasa piriñ hasasy hasaplanýar" Belli bolşy ýaly, hasanyb boýy oña niýetlenen adamyñ boýy bilen barabar ýasalýar. Bu hasa eýesiniñ daýaw adam bolandygyny añladýar. Mahmyt Pälwanyñ hem örän daýaw, bitgin adam bolandygy çeşmlerde habar berilýär. Ol hasanyñ inçelik bilen sünnälenip ýasalyşy, durşuna nagyş bilen bezelişi onuñ eýesiniñ ýönekeý adam bolmandygyndan habar berýär. Şonuñ ýaly-da Mahmyt Pälwanyñ Hindistana gidişini suratlandyrýan "Kyssaýy-hezreti Pälwan Mahmyt" ("Hezreti Pälwan Mahmydyñ kyasasy") atly edebi eserde gazan bilen bagly: "Her günde 39 altyn gapagy satyp, harç kylyp, gazanlara salyp aş-nan kylyp, tamamy Hywak ilatyna haýyr kylyp berer erdiler" diýlip, bir rowaýat getirilýär. Ysmamyt ata ýadygärliginde hem Ysmamyt ata degişli hasap edilýän we keramatly saýylýan bir gazan saklanyp galypdyr. Bular hem Ysmamyt atanyñ Mahmyt Pälwandygy hakdaky pikire goltgy berýär. "Pälwan... wepat bolanda onuñ wesýetine amal edip, şägirtleri Pälwan Mahmydyñ jesedini özüniñ possun tikijilik kärhanasynyñ çäginde depin edipdirler, aramgäh hem hut şu gabryñ üstünde bina edilendir" diýip ýazýar. Edebiýatçy alym Nazar Gullaýew-de bu pikiri goldap: "Pälwan Mahmyt 1326-njy ýylda ölende, şägirtleri ony öz ussahanasynyñ ýanynda jaýlapdyrlar, üstüne gümmez galdyrypdyrlar. Ol gümmeziñ iç ýüzüni bolsa öz halypalarynyñ nepis rubagylary bilen bezäpdirler" diyip ýazýar. Emma bu pikir hakykatdan daş görünýär. Birinjiden, öñ hem bellenilip geçilişi ýaly, "Kyssaýy-hezreti Pälwan Mahmyt" atly edebi eseri hasap etmeseñ, ilkinji çeşmeleriñ hiç birinde, hatda şahyryñ rubagylarynda hem possunçylyk, possunçylyk ussahanasy bilen bagly, şeýle-de onuñ possunçylyk ussahanasynyñ ýanynda jaýlanandygy babatda gytaýlaýyn maglumata-da gabat gelmedik. "Mahmyt Pälwan ...Hywa galasynda, Işan (Içan) galada topraga düýnelipdir" diýip, maglumat berýär. Içan galada, ýagny esasy gala däl-de, içki, şalara, wezirlere we olaryñ töweregindäki mertebeli şahslara mahsus galada nireden possun tikijilik ussahanasy bolsun? Onuñ üstesine-de, ol şol ýerde nädip jaýlanyp bilsin, "Pälwan Mahmyt Mahmyt Purýa welileriñ (dür) düzümine düzülendir, emma öz ahwalyny ýaşyrmak üçin göreş tutmak bilen meşgul bolandyr" diýilse, Nowaýy hem: "Ýaşyryn suluk (sopuçylyk) we ryýazaty hem bar ermiş" diýip ýazýar. Munuñ şeýledigini Mahmyt Pälwanyñ rubagylary-da tassyklaýar: Zarbymyzdan çarhyñ pili bolar mat, Bu maglumatlar Mahmyt Pälwanyñ ýurdy tozduran mongol han-begleri bilen asla ýakyn gatnaşykda bolmandygyny añladýar. "Ol Çingiz hana garşy göreşde gurban bolan merdana ýigitleriñ Hywanyń golaýyndaky mazarynyñ üstünde gümmez galdyrypdyr. Ol gümmeziñ harabaçylygy şindizem dur" diýip ýazýar. Eger olaryñ bu maglumatyny dogry hasap etsek (ýogsa, çeşmeleriñ hiç birinde beýle maglumata duş gelinmedi), onda näme üçin Mahmyt Pälwan özi "hywaly" bolup, Hywada däl-de, Hywanyñ golaýynda gümmez galdyrtdyka? Hywada-da mongollara garşy göreşip, watan üçin gurban bolan gahryman tapylaýjak ýaly?! Bu maglumat tersine, onuñ Hywada dünýä inmändigini we ýaşamandygyny, eger gümmez guran bolsa, ony Hywanyñ golaýynda - Ysmamyt ata sebitlerinde gurandygyny añladýar. ■ Ism Sahaba baradaky rowaýat ýa-da Ism Sahaba Ysmamyt atamy? Şu ýerde ýene bir düşündiriş berilse ýerlikli bolar. Halk arasynda Ysmamyt ata bilen baglanyşykly aýdylýan rowaýatlaryñ birinde Ysmamyt atanyń Mahmyt Pälwan däl-de, Ism Sahaba lakamly Sagyt ibn Müseýýipdigi beýan edilýär. Eýsem, bu pikir dogrumy? Bu rowaýat taryhy hakykat bilen baglanyşýarmy? Rowaýatda berlişine görä, häzirki Ysmamyt ata gonamçylygynyñ töwereginde ýerleşen galanyñ hökümdary Soltan Mahmyt yslam dinini ýaýratmak üçin Horezme iberilen Ism Sahabany tagta geçirip, ony özüne pir tutunýar. ■ Ismi Mahmyt bolan Mahmyt Pälwan Ysmamyt atadyr Şu ýerde bir soragyñ, ýagny "Mahmyt Pälwanyñ ady nähili ýagdaýda Ismi Mahmyda - Ysmamyda öwrüldikä?" diýen soragyñ ýüze çykmagy mümkin. Biziñ pikirimizçe, Mahmyt Pälwan dünýäden öten wagty, derrew haşamly aramgäh gurulman, musulmançylyk däplerine laýyklykda, onuñ ýönekeýje mazar daşyna "Ismi Mahmyt..." diýlip, ol barada ýazgy goýlan bolmaly. Muny Mahmyt Pälwan hakynda maglumat berýän golýazmalar hem belli bir derejede delillendirýär. Meselem, "Ateşkerdeýi-Azer" tezkiresinde ol baradaky ilkinji söz "Ismi Pälwan Mahmyt..." diýlip başlansa, "Ryýazul-aryfyn" ("Pirleriñ bossany") eserinde "Mübärek ismi Pälwan Mahmyt..." diýlip başlanýar. Wagtyñ geçmegi bilen bolsa, mazar daşyna ýazylan Ismi Mahmyt sözi Ysmamyda öwrülen bolmaly. Rahman GODAROW, | |
|
Teswirleriň ählisi: 0 | |