Afrikadaky agdarlyşyklaryñ añyrsyndan Fransiýany gözläñ

AFRIKADAKY AGDARLYŞYKLARYÑ AÑYRSYNDAN FRANSIÝANY GÖZLÄÑ

Fransiýa haýsydyr bir döwlet agdarlyşygynyñ añyrsynda bolsun ýa bolmasyn, tapawudy ýok - şol agdarlyşyklaryñ köpüsinde güýçli formada çykyş edýän tarapdyr

Gabonda bolup geçen döwlet agdarylyşygy soñky döwürde agdarlyşyklar tolkunynyñ çaýkap taşlan Afrika materiginde täze ýara döretdi.
Soñky üç ýylyñ içinde Merkezi we Günbatar Afrika sebitinde Sudan, Çad, Gwineýa, Burkina Faso, Mali, Niger, Gabon ýaly öñki fransuz koloniýalarynda sekiz döwlet agdarylyşygy bolup geçdi.
Adamlar Fransiýadan söz açýan bolsa, bu hökman agdarlyşyklary Fransiýanyñ gurnaýandygyny añlatmaýar. Emma Fransiýa haýsydyr bir döwlet agdarlyşygynyñ añyrsynda bolsun ýa bolmasyn, tapawudy ýok - şol agdarlyşyklaryñ köpüsinde güýçli formada çykyş edýän tarapdyr.
Fransiýanyñ nebit we dürli hili magdan känlerinden arzan gök önümlerine çenli sebitiñ baýlyklarynyñ üstünde örän kän bähbidiniñ ýatandygyny bilmeýän ýok.

Fransuz kolonializminiñ ganyna siñen açgöz hüý-häsiýeti Afrika ýurtlary garaşsyzlyklaryny gazanansoñam olardan elini çekesi gelmedi.
Fransiýa bu ýurtlarda çagalary Fransiýada okaýan, işleýän, Pariže syýasy, medeni, ykdysady taýdan bakna syýasy gatlaklar döretdi.
Şeýle gatlaklar öz ýurduna diñe ýolbaşçy wezipelerde oturmak üçin gelýär we ömürleriniñ köpüsini Fransiýada geçirip, ýurdy alysdan dolandyrýar.
Yzda galan hökümdarlara seredenimizde, olaryñ köpüsiniñ Fransiýa bilen baglanyşyklydygyny we onuñ goldawyndan peýdalanandygyny görmek mümkin. 1979-njy ýyldan bäri ýurdy dolanyp gelen (bir döwür taşlap gidip, yzyndan 1997-nji ýylda gaýdyp gelen we şindizem häkimiýet başynda oturan) Kongonyñ prezidenti Denis Sassou Nguesso, 1979-njy ýyldan bäri Ekwator Gwineýasyny dolandyryp gelýän Theodore Obiang Onjima, 1982-nji ýyldan bäri Kameruny dolandyryp gelen Paul Babba, 2005-nji ýyldan bäri Togony dolandyryp gelen Faure Eýadema Gnassingbe dagyny aýdanlarymyza mysal görkezip bolar.
Geçen çarşenbe güni harby döwlet agdarlyşygynyñ bolup geçen ýurdy Gabonda prezident Omar Bongonyñ Bongolar maşgalasynyñ soltanlygy ýurdy we halky 56 ýyllap dolandyrdy.
Omar Bongo aradan çykan badyna iki-üç günüñ içinde saýlawlarda sesleriñ 64,27%-ni alandygyny aýdan ogly Aly Bongo häkimiýet başyna geçdi.
Miras, monopoliýa, korrupsiýa hekaýatlaryndan uzakda galan prezident Aly Bongo bir döwür ysmaz boldy we saglygyny bejertmek üçin on dört aýlap ýurtda bolmady.
Has soñra Ýewropa bileleşiginiñ (ÝB) we Afrika bileleşiginiñ (AB) synçy toparlaryñ talap edýän azatlyk we dogruçyllyk standartlaryndan mahrumdygyny aýdan saýlawlaryna gatnaşmak we üstünlik gazanmak üçin gaýdyp geldi.
Fransiýadan we halkara arenasyndan goldaw tapýan totalitar režimleriñ galyndylarynyñ edenini edip gezmegi halk kõpçüliginiñ degnasyna degdi we Fransiýa garşy gahar-gazap, duşmançylyk duýgularyny oýardy.

Hernäçe Afrikadaky agdarylyşyklaryñ taryhy galyndy sistemalaryñ taryhyndan az garañky bolmasa-da, islendik afrika ýurdunda şindizem açgöz, halkyñ isleg-arzuwlaryny aşşyk oýnan ýaly oýnap bilýän, korrumpirlenen ýolbaşçylardan halas bolmagyñ ýeke-täk ýolunyñ harby döwlet agdarylyşygydygyna halky ynandyryp bilýän ofiserler bar.
Edil öñki ýolbaşçylaryñ häkimiýet başynda galmak üçin Fransiýa bilen gatnaşyklary güýçlendirmäge baryny-ýoguny sarp edişleri ýaly Malide, Burkina Fasoda, Nigerde we beýleki ýurtlarda bolup geçýän häzirki agdarylyşykçy režimlerem fransuz duşmanlygyna bolanja zadyny sarp edýär we giñ gatlaklary özüne çekýän, aldawa salýan populist pikirleri öñe sürýär.
Şol sebäp bilenem Russiýa ýaly başga ýurtlaram oýna goşuldy. Bu bolsa fransuz duşmanlygy ruhuny şeýle bir gylawlandyrdy welin, ezilen halklar döwlet agdarylyşyklarynyñ tarapyny tutup edilýän çykyşlarda ellerine Russiýanyñ baýdagyny we "Wagneriñ" başlygy Ýewgeniý Prigožiniñ (hamana ol halklaryñ halasgäri ýaly) suratyny alyp çykdylar.
Fransiýa 2017-nji ýylda ýaş prezident Emmanuel Makrony saýlanda düýpli üýtgeşmeler bolup geçdi, yzyndan parlament saýlawlary ýetip geldi.
Täze ýüzler öñki syýasy gatlagyñ 70%-ni aradan aýyrdy. Emma bu üýtgeşmäniñ Fransiýanyñ daşary syýasatyna, öñki koloniýalary we agalyk ediji syýasy synp bilen gatnaşyklaryna ullakan täsiri bolmady.
Fransiýa dünýädäki we Afrikadaky düýpli üýtgeşmeleri dogry okap bilmezliginiñ we geleñsizliginiñ netijesini indi alyp ýör.
Bu oñaýsyz ýagdaýy üýtgetmegiñ birinji ädimi - Fransiýanyñ halkyñ isleg-arzuwlaryna we talaplaryna dogry düşünmekden, şeýle-de zalym ýolbaşçylary goldamagyny bes etmekden, Afrika halklary bilen gatnaşyklara üns bermekden we olaryñ isleg-arzuwlaryna hormat goýmakdan geçýär.
Diñe şeýdilende bu üýtgeşme üýtgeşmäni harby döwlet agdarylyşyklaryndan başga-da ugur-ýoluny tapyp edip bolýandygyny añlan Afrika köpçülikleýin añ-düşünje hereketi arkaly birleşip biler.

Fransiýanyñ bu agdarylyşyklaryñ köpüsinde onuñ bilen bile ýa-da oña garşy oýnaýan merkezi roly hakda aýdanlarymyza garamazdan el degmedik materikde agdarylyşyklara we durnuksyzlyga sebäp bolýan başga faktorlaram bar.
Bularyñ arasynda, ýañam aýdyşymyz ýaly häkimiýet başyndan gidesi gelmeýän açgöz harby liderleriñ gara nebsi, şeýle-de demokratik özgerişleri agsadýan tire-taýpaçylyk, tireparazlyk, ildeşparazlyk we milletparazlyk ruhunyñ häkimiýeti ýer alýar.
Edil arap azlykdan bolan prezident Muhammet Bazoumyñ mälim demokratik proses arkaly Nigerde häkimiýet başyna gelende bolşy ýaly.
Ýöne bu, ýurtdaky beýleki käbir toparlary kanagatlandyrmady, şonuñ üçinem döwlet agdarylyşyklaryny gurnadylar we yzyndan möhüm wezipelere köplenç öz taýpalaryndan bolan adamlary ýerleşdiler.
Afrika demokratiýanyñ, jemgyýetçilik azatlyklarynyñ, adalatyñ, parahatçylygyñ, agzybirligiñ we sazlaşykly ösüşiñ ýoluna girerden heniz ire meñzeýär, emma munuñ başga ýoly bolmandygy üçin, eger halk gaýrata galsa amala aşyryp bolmajak zadam däl.

Faýsal MUHAMMED SALIH.

Ýekşenbe, 03.09.2023 ý.