Dört soragda Los-Anželes ýangynlarynyñ añyrsyndaky Santana ýelleri

DÖRT SORAGDA LOS-ANŽELES ÝANGYNLARYNYÑ AÑYRSYNDAKY SANTANA ÝELLERI

Ýangyny söndürmek üçin tagalla barsynyñ edilýändigine garamazdan, gurban bolanlaryñ sany artýar.
7-nji ýanwarda başlan Palisades ýangyny Los-Anželesiñ günbataryndaky jaýlary küle öwrüp taşlady (Ringo Chiu/Reuters)

ABŞ-nyñ Kaliforniýa ştatyndaky Los-Anželes şäherini birujundan ýakyp-ýandyryp barýan tokaý ýangynlaryny söndürmek üçin alnyp barylýan gyzgalañly işler dowam edýär.
Bäş aýry ýerde bolan ýangynda aradan çykanlaryñ sany düýn agşam (9-njy ýanwarda) 10-a ýetdi. Azyndan 180 müñ ýaşaýjy başga ýere göçürilen bolsa, 10 müñe golaý binanyñ küle öwrülebdigi habar berilýär.
Sişenbe güni dörän iñ uly iki Palisades we Eaton ýangynlary 13 müñ 750 gektardan gowrak meýdany ýok edip, Los-Anželesiñ taryhyndaky iñ weýrançylykly ýangynlar hökmünde hasaba alyndy.
"CBS"-iñ habar bermegine görä, Palisades ýangyny zordan 6% öçürilen bolsa, Eaton ýangyny boýunça hiç hili netije gazanylanok.
Iñ uly ýangynlaryñ nähili emele gelýändiginiñ sebäpleri öwrenilip ýörkä, hünärmenler Santana ýel akymlarynyñ ýangyny hasam tutaşdyrandygyny aýdýar.

1). Santana ýelleri nähili emele gelýär?

Köplenç güýz aýlaryndan ýanwara çenli bolýan Santana ýel akymlary daglardan Günorta Kaliforniýanyñ kenarlaryna tarap gury we güýçli ýagdaýda öwüsýär.
ABŞ-nyñ Geologiýa barlaglary institutyndan ýangyn ekologisti Jon Kileý Newada, Ýuta, Kaliforniýa we beýleki ştatlaryñ käbir ýerlerine ýaýran Uly Deltada ýokary atmosfera basyşy, kenarýaka ýerlerde bolsa pes basyş bolanda şeýle ýelleriñ emele gelýändigi aýdylýar. Howa akymlary ýokary basyşdan pes basyşa tarap hereket edýär we basyş tapawudy bilen birlikde ýelleriñ gazaby-da artýar.
Kaliforniýa uniwersitetiniñ Los-Anželes kampusyndaky Tebigaty goraýyş institutynyñ direktory Aleks Hall Uly deltadaky çöl şertlerinde emele gelýändigi üçin Santana ýelleriniñ öte gurak bolýandygyny aýdýar. Ýene şol sebäpler biken ýeller sowuk başlanda-da dag gerişlerinden aşak inende dykylýandygy üçin köplenç gyzýar. Hall bu ýagdaýyñ welosiped tekerlerine ýel berende gyzyşy bilen bir sebäpden gelip çykýandygyny aýdýar.
Kileý "Conversation" gazetine ýazan makalasynda kanonlaryñam ýelleri ugrukdyrýandygyny aýdyp, şeýle diýýär:
"Öñler Altadena diýen ýerde ýaşaýardym. Santana ýelleri öwsende bolýan ýerimizde hiç hiç ygşyldy ýokka, birnäçe blokdan añyrda ýeliñ epeý güýçli öwüsýän günleri bolýardy. Bu güýçli we gurak ýeller sagatda 40-60 km tizlik bilen hereket edýän bolsa, häzir sagatda 130 kilometre ýetýändigi aýdylýar.

2). Nämüçin bu gezek güýçli ýangynlar döredi?

Los-Anželesde sişenbe gününden bäri dowam edýän ýangynlaryñ şeýle derejä çykmagynda Santana ýelleriniñ ýany bilen ygalyñ pesligi we gurap samana öwrülen ösümlik gatlagy-da aýgytlaýjy rol oýnaýar.
Kileý adatça Günorta Kaliforniýadaky ýagyşlaryñ ösümlikleriñ nemli bolup ýanman galmagyny üpjün edýändigini aýdýar. Emma sebitiñ bu ýyl gurakçylygy başdan geçirmegi, güýçli ýelleriñ ösümlikleri añsatlyk bilen ýangyna düýrläp alyp, ýangynyñ gazabyny artdyrmagyna getirýär.
Ekologiýaçy şeýle ýagdaýlarda ýaşaýjylary göçïrmegiñem juda kynlaşýandygyny aýdýar.
Şeýle-de, "Washington Post" gazetiniñ habar bermegine görä, 2023-nji ýylyñ güýzi bilen 2024-nji ýylyñ ýaz aýlarynyñ arasyndaky aşa güýçli ýagyşlar ösümlik gatlagynyñ galñamagyna sebäp bolup, ýangynlary ýangyç bilen üpjün etdi.

3). Klimat üýtgeşmesi Santana ýellerine nähili täsirini ýetirýär?

Hünärmenler howanyñ aşa gyzmagynyñ has uly ýangynlara şert döredýändigini aýdýar. Klimat krizisiniñ täsiri bilen Kaliforniýa has az ýagyş ýagmagy-da ýelleriñ beter gurak bolmagyna getirýär we şertleri tokaý ýangynlaryna hasam amaty ýagdaýa öwürýär.
Emma Hall çölüñ okeandan has köp gyzmagy ýagdaýynda ikisunuñ arasyndaky basyş tapawudynyñ azaljagyny aýdýar. Şeýle ýagdaýda Santana ýelleriniñ gazabynyñ gowşamagyna garaşylýar.
Hall "Bu ýelleri howa basyşynyñ tapawudy herekete geçirýär" diýýär. Şol sebäpden klimat krizisiniñ bu ýelleriñ üstündäki täsiri baradaky pikirleriñ heniz başynyñ birigendigini aýdyp bolmaz.
Kileý-de Kaliforniýada indi has gazaply tokaý ýangynlarynyñ bolmagynyñ klimat we ýel üýtgeşmeleriniñ ýany bilen ilatyñ artmagyndanam gelip çykýandygyny öñe sürýär.
Ýaşaýyş massiwleriniñ tokaýlara tarap süýşmegi bilen birlikde elektrik stansiýalary-da bu ýerlere tarap uzaýar.
Kileý munuñ ýangynlara şert döredýändigini aýdyp, şeýle diýýär:
"Howa ýagdaýlary bulaşanda, elektrik sütünleriniñ simleriniñ üzülme we agaç şahalaryna degip ýangyn döretme howpy has ýokary".
2021-nji ýylda geçirilen ylmy-barlag işiniñ dowamynda soñky on ýylda Santana ýelleriniñ netijesinde dörän ýangynlarda elektrik liniýalaryndaky kemçilikleriñ iñ esasy sebäpdigi anyklanypdy.

4). Ýangyny näme üçin okeanyñ suwy bilen söndürip bolmaýar?

Los-Anželes ýangynlary söndüriljek bolup ýörkä, käbir ýangyn söndüriş howdanlarynda ätiýaçlyk suwuñ ýokdugy iñ uly bökdençlikleriñ birini döredýär.
"KTLA 5 News"-iñ habar bermegine görä, çarşenbe güni käbir ýangyn söndürijileriñ okeandan suw alýandygy görüldi.
Sosial mediýa ulanyjylaryñ hem okeanyñ suwuny ulanmalydygyny aýdýandygyna garamazdan, hünärmenler ýagdaýyñ pikir edilişinden has çylşyrymlydygyny aýdýar.
Technology.org saýty şor suwy ýangyn söndürmekde ulanyp bolsa-da, munuñ ýangyn söndürijilere uly zyýan ýetirme ähtimallygynyñ bardygyny aýdýar. Şeýle-de, okeanyñ suwy düzüminde ýokary mukdarda duz saklaýandygy sebäpli tebigata uzak wagtlaýyn zyýan ýetirme we bu sebitleriñ ençeme ýyllap takrap galmagyna sebäp bolma mümkinçiligine eýe. Şol sebäpden duzly suwuñ ýangyn söndürmekde ulanylmagyny artdyrmaly bolýar. Ýöne bulam netijesiz we çykdajyly iş bolandygy üçin tebigatşynaslaryñ maslahat bermeýän usuly bolmagynda galýar.


Çeşmeler: Conversation, New York Times, Washington Post, Reuters, CBS, KTLA 5 News, USA Today, Technology.org, Science Advances

Taýýarlan Büşra AGAÇ.

Anna, 11.01.2025 ý.