Danteniñ "Hudawy komediýasynda" - dowzah, araf, jennet

DANTENIÑ "HUDAWY KOMEDIÝASYNDA" - DOWZAH, ARAF*, JENNET

Italýan edebiýatynyñ iñ meşhur şahyry, dünýä edebiýatynyñ hem görnükli wekilleriniñ biri hasaplanýan Dante Aligýeri (1265-1321) ýeri gelende edebiýat teoretigi, ahlak pelsepeçisi we syýasaty öwreniji alym hökmünde-de öñe saýlanýar. Onuñ "Hudawy komediýa" poemasy hristian taglymatynyñ we dünýä edebiýatynyñ iñ naýbaşy eserlerinden hasaplanýar.
Dante Aligýeri 1265-nji ýylda Florensiýada dünýä inýär. Ol heniz çagajykka poeziýa bilen içgin gyzyklanyp başlaýar.
"Dolçe stil nuowo" ("Täze şirin stil") diýip atlandyran ýetginjeklik goşgularynda Beatrisa diýen gyzy wasp edýär. Öñden bäri tanaýanam bolsa, özüne aýdyp bilmän daşyndan guwanyp gezen Beatrisasynyñ başga birine durmuşa çykmagy we kän wagt geçmänkä-de ýogalmagy Danteniñ durmuşyny düýpgöter başga ugra gönükdiripdir.
Goşgularyna ylham beren söýgülisi Beatrisanyñ waspyny her bir goşgusynda ýetirip hüýr-melekleriñ deñine göteren Dante onuñ obrazyny öwran-öwran işlemekden ýadamandyr. Gaýtam onuñ çeper keşbini ilkinji goşgular kitaby "Täze durmuşa" ("La Vita Nuova") arkaly adamlaryñ dünýäsine, "Hudawy komediýa" ("Divina Commedia") arkaly ylahy dünýä aralaşdyrypdyr.
Dante ýaşan döwrüniñ syýasy wakalary bilen ýakyndan gyzyklanypdyr. Poeziýa, filosofiýa, teologiýa ugurlaryny öwrenipdir. Latyn halk şahyrlaryny, aýratynam ussady hasaplan şahyry Wergilini (b.e.öñki 70-b.e.öñki 19) içgin öwrenipdir. Florensiýanyñ syýasy durmuşynda işjeñ rol oýnapdyr. Ýöne jemgyýetiñ başly-barat we dartgynly ýagdaýy, yzy gutarmaýan bulagaýlyklar şahyry ünjä goýupdyr. Bir ýandan buthananyñ syýasata gereginden artyk goşulmagy adamlaryñ arasyndaky gapma-garşylygyñ artmagyna getiripdir. Dante din bilen syýasatyñ biri-birinden aýry bolmalydygyny öñe sürýän Guelfo partiýasynyñ "aklar" böleginiñ hatarynda çykyş edipdir. Ýöne partiýanyñ "garalar" böleginiñ şäherde syýasy agalygy eline almagy bilen "aklaryñ" birnäçe öñdebaryjy adamlary bilen birlikde Dante hem Folrensiýadan çykarylyp, sürgüne ýollanýar. Şeýlelikde, şahyryñ durmuşynda güzaply, şol bir wagtyñ özünde döredijilikli sürgün döwri başlaýar.
Şahyr sürgünde bolan wagty özüniñ adalatsyzlyga uçrandygy hakyndaky şahsy pikirinden dänip, tutuş adamzadyñ tertipsiz, buýr-bulaşyk we eden-etdilikli ýagdaýda ýaşaýar diýen pikire gelýär. Danteniñ pikiriçe Hudaý bu dünýäniñ we ahyretiñ işlerine gözegçilik etmek üçin adamlara iki sany ýolgörkeziji - Papa we imperator iberenmiş. Emma bularyñ ikisi-de öz öñlerinde goýlan hudawy wezipä sowuk-sala garap, syýasy çekişmelere özlerini aldyrypdyrlar. Netijede olar adamzady hasam beter çykgynsyz gorpuñ gyrasyna eltipdirler.
Dante Hudaýyñ penakär boljakdygyna bolan umydyny hiç wagt ýitirmändir. Şonuñ üçinem ol görüp-bilip ýören zatlaryny düşündirip, adamlaryñ gözüni açmak wezipesiniñ hudaýtarapyn özüne berlendigine tüýs ýüregi bilen ynanypdyr. Şahyr bu mukaddes borja amal etmek arkaly dünýädäki azgynlygyñ gorkunç netijelerini görkezip biljek eser ýazyp adamzada halas boluşyñ ýollaryny salgy bermegi arzuwlapdyr.
Dante o dünýä edilen hyýaly gezelenji suratlandyrýan "Hudawy komediýa" poemasyny 1307-1321-nji ýyllarda ýazýar. Onuñ dowzaha, arafa, jennete eden hyýaly gezelenjini gürrüñ berýän bu epiki poemasynda otuz üç kantodan ybarat üç bölüm we bir giriş kantosyndan ybarat ýüz kanto (14 müñ 223 setir) bar. Kanto (bap) - poemalaryñ bölümlerine berilen atdyr.
"Hudawy komediýanyñ" birinji bölümi "Dowzahda" otuz dört kanto bar.
Ikinji bölümi "Arafda" otuç üç bölüm bar.
Üçünji bölümi "Jennetde-de" otuz üç bölüm bar.
"Komediýanyñ" adynyñ gözbaşy birden köp çeşmä esaslanýar. Dante turuwbaşdan özüniñ beýan ediş stiline laýyk gelmeýändigi üçin tragediýa sözüni ulanmagy makul bilmändir. Bu bolsa şahyryñ poemasyny iñ täsirli edebi žanr bolan tragediýa bilen ýazmak islemändigini görkezýär. Dante bu eseri arkaly giñ halk köpçüligine ýüzlenmegi we olaryñ baş-başdaklykdan, günälerden saplanyp, dogry ýola düşmeklerine öñaýak bolmagy maksat edinipdir. Şonuñ üçin şahyr poetiki eserleri giñ halk köpçüligine düşnükli dilde ýazylsa gowy bolar diýen pikirde bolupdyr. Bu nukdaýnazardan ol eserini komediýa bilen baglanyşdyrypdyr. Başga bir tarapdan seretseñ, "Jennet" bölümi bilen tamamlanan eser beýleki komediýa žanrynda döredilen eserler ýaly bagtly jemlemä yşarat edýär.
"Hudawy komediýanyñ" orginal ady "Komediýa" ("Commedia") bolup, "Hudawy" (Divina) sözi ilkinji gezek metafiziki mazmuny we taryplanan asmany gymmatlyklaryñ, gözellikleriñ, Hudaýyñ adamlara eden sahawatlary ýaly meseleleriñ üstünde durup geçýändigi üçin, şahyryñ özünden üç asyr soñ 1555-nji ýylda Wenesiýa neşirinde goşulypdyr. Poemanyñ şol ýyldan soñky ähli neşirleri "Hudawy komediýa" ("Divina Commedia") ady bilen çap edilipdir.
"Hudawy komediýada" Danteniñ ruhy halypasy Wergiliniñ we ilkinji söýgüsi Beatrisäniñ ýolbeletliginde dowzaha, arafa we jennete syýahat edilýär. Eseriñ öñe sürýän ideýasyna görä bagtly durmuşa diñe ahlak we añ-düşünje sagdynlygy bilen ýetip bolýar. Hudawy bagtlylyga bolsa ynanç, umyt, ynsanperwerlik ýaly hristian ündewlerine eýerip ýaşanda ýetilýär.
Ýazylan döwrüni göz öñüne tutanyñda, poemany dini we ahlak nukdaýnazaryndan aýry-aýry seljermek mümkin däl. Sebäbi Danteniñ ýaşan orta asyrlaryndaky hristianlyk ynançlarynda ölümden soñky durmuş düşünjesi şahsyñ dini ahlagynyñ ilkinji görkezijisi hasaplanýardy. Bu düşünje şahsyñ ölümden öñki durmuşyny günälerden daşda geçirmeginiñ ýeke-täk şerti bolupdyr. "Hudawy komediýanyñ" aglaba bölegine siñen kontrapasso kadasyna bu düşünjäniñ miwesi hökmünde garamak bolar.
Kontrapasso - adamyñ ölümden öñki durmuşynda eden günälerine görä dowzahda jezalandyrylmagyna berilen atdyr.
Şahyryñ "Hudawy komediýany" ýazanda täsirlenen eserleriniñ biri-de Wergiliniñ "Eneida" poemasydyr. Troýanyñ greklere garşy goragynda möhüm rol oýnan Eneý Rim imperiýasynyñ epiki eseri hasaplanýan poemanyñ baş gahrymany bolup çykyş edýär.
Danteniñ çuññur hormat goýup öwrenen bu eserinden ýiti täsirlenmeleri alandygyna şek-şübhe ýok. Şahyr ady agzalan poemanyñ diñe çeperçilik gurluşyndan däl, eýsem, beýan ediş stilinden, mifologik sýužetlerinden we ölümden soñky durmuşuñ suratlandyrylyşyndan ep-esli derejede peýdalanypdyr.
"Hudawy komediýasyndaky" hyýaly gezelenjiñ dowamynda şahyr, akyl-paýhasdan we sagdynlykdan nam-nyşan galmadyk medeniýetsiz dünýäni alamatlandyrýan garañky tokaýda hemişelik ýagşylygy alamatlandyrýan Hudaýyñ ýurduna tarap rowana bolýar. Şahyryñ "gezelenjine" allegorik manyda onuñ ruhy dünýäsiniñ beýany diýip düşünse bolar. Awtor okyjyny dini mazmunly allegoriýada ýaşan döwrüniñ berbat ýagdaýy hakynda oýlanmaga we onuñ çözgütlerini gözlemäge çagyrýar. Danteniñ pikiriçe adamzadyñ doýdum-dolmaz nebsine diñe imperiýa bent bolup biljekmiş, buthana-da öz gezegunde ilki başdaky arassa we pukara durmuşyna dolanyp gelmelimiş. Gysgaça aýdanda, "Hudawy komediýa" bu dünýäde ýaşaýanlary kösençlerden halas edip, bagtly durmuşa ýetirmek ýaly asylly ideýany özüne maksat edinipdir.

■ Dowzah (Inferno)

1300-nji ýylyñ 7-nji aprelinden 8-nji apreline geçilen gije Dante otuz bäş ýaşaýar. Şahyr muny: "Ömrümiziñ ýarpy ýolunda" ("Nel mezzo del cammin di nostra vita") diýen setir bilen kagyza geçiripdir.
Dante tüm garañky tokaýda ýolundan azaşýar. Oýaly-ukuly halda bolandygy üçin tokaýa nädip düşendigine-de añy çatmaýar. Daña çenli gözýetimde çala görnüp duran depä tarap ýöräberýär. Ýolda onuñ öñünden bir bars, bir peleñ, birem urkaçy möjek çykýar. Olardan halas bolmak üçin yzyna öwrülendenem, şahyr Wergilä sataşýar. Wergilini ugradan şahyryñ juwan ýaşda aradan çykan söýgülisi Beatrisedir. Günäkär Dante boýunça Arşy-Aglada (pelegiñ iñ ýokarky onunjy gaty) perman çykaryljak wagtynyñ öñüsyrasy. Onuñ heläk bolmagyna sanlyja pursatlar galýar. Eger ol halas bolmak islese o dünýäniñ aýry-aýry üç mekanyna aýlanyp çykmaga borçly. Bu syýahatda oña ýene bir latyn şahyry Publiý Papiniý Stasiý, şeýle-de Beatrise ýoldaşlyk edýär. Dante bilen Wergiliniñ şol gije başlan dowzah syýahaty 9-njy aprel şenbe gijesi tamamlanýar.

■ "Hudawy komediýada" dowzahyñ dokuz halkasy

Dowzah iç-içe dokuz halka bölünipdir. Oña ugurdaş şahamçalara günäsi has agyr günäkärler giripdir. Her şahamçanyñ günäkärleri eden günälerine laýyklykda ebedilik jezalandyrylypdyr.

Birinji halkada - Limbodaky ruhlar halal ýaşapdyrlar, ýöne olaryñ köpüsi hristianlykdan öñki döwürde ýaşandyklary üçin çokundyrylmak bagtyndan binesip galan we çokundyrylman ölen ruhlar;
Ikinji halkada - şöhwetiñ, keýpi-sapanyñ ýesirine öwrülenler;
Üçünji halkada - açgözler, nebsiniñ ýesirine öwrülenler;
Dördünji halkada - gazanjyny ýele sowurýanlar;
Bäşinji halkada - gahar-gazabynyñ ýesirine öwrülenler;
Altynjy halkada - jynsy taýdan azgynlaşanlar.
Ýedinji halkada - ejize ganymlar, güýjüne baýrynýanlar;
Sekizinji halkada - galphorlar, kezzaplar, aýal dellallary, din täjirleri, parahorlar, ogrular; ikiýüzliler, gallaplar we başgalar;
Dokizynjy halkada - özüne ýagşylyk edenlere, garyndaş-doganlaryna, watanyna, il-gününe ysnat getirenler jezalandyrylýar.
Käbir adamlar Danteniñ "Hudawy komediýany" ýazanda yslamdan täsirlenendigini aýdýarlar. Elbetde, biz hem şeýle täsirlenmeleriñ bolandygyny inkär edemzok. Danteniñ bu poemasynda diñe bir yslamyñ däl, eýsem zoroastrizmiñem, gadymy grek mifologiýasyñam täsiri ýiti duýulýar. Onsoñam hristian dininiñ ýoýluşa sezewar bolmadyk prinsipleriniñ yslam dininden kän bir tapawutlanmaýandygyny-da ýatdan çykarmazlyk gerek. Ýöne günbatar ýewropa edebiýatyny öz edebiýatymyzdan has belentde goýup, nusga alarlykly edebiýat hasaplaýanlar ýa-da ýewropa medeniýetiniñ käbir meşhur eserleriniñ süññüni yslam prinsipleriniñ düzýändigi baradaky gereksiz pikirlere ynanýanlar bir möhüm zady ýatdan çykarýarlar: Dante Aligýeri yñdarma katolik ynanjyna uýan we yslama duşmançylyk beslän adamdyr. Gönümel sözler bilen beýan etmedigem bolsa, käbir edebiýatçylar onuñ eserinde suratlandyrylýan dowzahyñ dokuzynjy halkasynyñ onunjy hendeginde musulmanlaryñ gözüniñ nury Hezreti Muhammediñ (s.a.w) we Hezreti Alynyñ (r.a) azaba duçar edilýän epizodynyñ bardygyny ýazdylar. Dante ýaly yñdarma katolikleriñ gözünde musulmanlar "kapyrdyr" we olar dowzaha höküm edilmäge mynasypdyr. Orta asyrlaryñ musulman halklaryna gan ýuwtduran talañçylykly haçly ýörişleri hem hut Dante ýaly fanatikleriñ meçew bermegi bilen bolup geçipdi.
Şonuñ üçin günbatar edebiýatyny özümize nusgalyk eser hasaplamazdan öñ ony kimiñ ýazandygyna we şol eseriñ mazmunyna, gizlin yşaratlaryna düşünmelidir.
Dowzahdan çykmanka Dante bilen Wergiliý erbetlikleriñ başy Lýusiferi (Şeýtany) biline çenli buzlara gömülgi ýagdaýda görýärler.

Agzynda her dişi göýä degirmen,
Günäkäri owum-owum edýärdi.
Bir wagtyñ özünde üç asy birden
Onuñ berýän azabyndan dadýardy.
(Dowzah, 55)

Onunjy kanto Danteniñ sürgün ýyllary barada gymmatly maglumatlary öz içine alýar. Dante öz ykbalyny ölüler dünýäsindäki ruhlardan öwrenýär. Galyberse-de, orta asyrlarda gelejegi bilmek ýa-da adamyñ takdyryndan habar bermek ýaly işleri diñe ölülere ýa-da ölüm bilen ilteşiklidigine ynanylýan jadygöýleriñ oñarýandygyna ynanylypdyr. Şonuñ üçin Danteniñ dowzahda duş gelen ýerasty ruhlary oña gelejegi barada käbir zatlary habar beripdirler.

■ Araf (Purgatorio)

Wergiliý bilen Danteniñ 10-njy aprelde ýekşenbe güni Pasha baýramynda başlan araf syýahaty üç gün dowam edip, 14-nji aprelde penşenbe güni tamamlanýar.
Arafda Beatrise ölüminden soñ söýgülisini undup, geldi-geçer zowky-sapalara özüni aldyran, günäniñ laýyna batan Danteni gyjyt beriji agyr sözler bilen duzlaýr we oña eden günälerini birin-birin aýtdyrýar. Söýgülisiniñ öñünde toba eden şahyr eden günäleriniñ üstüne siñen hapasyndan arassalanmak üçin ilki Leta**, soñra ýagşy gylyklaryny bekedip Ýunoe*** derýalaryna suwa düşýär we doly arassalanýar. Dante mundan soñ doly "halal adama" öwrülýär.

■ "Hudawy komediýada" araf

Araf ýedi gatdan ybarat. Ýedinji gatyñ üstünde ýer ýüzüniñ jenneti bar. Şol ýerdäki mukaddes tokaý dowzahyñ başlangyjyndaky garañky tokaýyñ garşylygydyr.
Şahyr şatlykly duýgulara beslenip söýgülisi Beatrise bilen bilen göge beýgelip başlaýar. Beatrise Arşy-Aglada Hudaýa iñ ýakyn adamlaryñ hataryna goşulandan soñra, Hezreti Mariýanyñ arada durmagynda Keramatly Bernardyñ üsti bilen Hudaý bilen duşuşma mümkinçiligini gazanýar.

Bu mukaddes suwdan, täze pyntyga
bürenen bir nahal kimin janlanyp,
Päklenenden soñra önki ýerime
Geçenimde, göýä, uçjak ýalydym,
Ýyldyzlara baka men ganatlanyp.
(Araf, 142)

■ Jennet (Paradiso)

Arafyñ depesinde Wergiliý öz gezegini Beatrisä berýär. Jennetde şahyra Beatrise ýoldaşlyk edýär. Danteniñ 14-nji aprelde penşenbe gününiñ ir säherinde başlan jennet syýahaty şol gün öýleden son Hudaýyñ nuruna gowuşmagy netijesinde tamamlanýar. Awtor poemasynda jennet marşrutyny işläp düzende Ptolomeýiñ tablisasyndan peýdalanypdyr. Danteniñ Jennetine görä, Dünýä älemiñ merkezinde ýerleşýär. Ýer togalagynyñ daşynda ýedi sany saýýara aýlanýar: Aý, Merkuriý, Wenera, Gün, Mars, Ýupiter, Saturn.

■ "Hudawy komediýanyñ" jennetinde saýýaralaryñ hereket ediş tertibi

Bu saýýaralar ýedi gat asmanyñ içinde ýerleşýär. Sekizinji gatda hereketsiz ýyldyzlar, dokuzynjy gatda saýýaralary herekete getirýän mähnet Çarh bar. Sap nurdan ybarat, maddadan arassalanan iñ ýokarky onunjy gat bolsa, mübärek ruhlar bilen Hudaýyñ oturýan gatydyr (Arşy-Agla). Şol ýerde Mariýadyr Beatrise ýaly Hudaýyñ halan gullary mukaddes güli emele getirýärler.

"Eger barça zada ýetse aklymyz,
Şeýle bir çuñluga ineris welin
Görünmez özmüze duran ýerimiz..."
(Jennet, 7)

■ Goşmaça maglumat üçin seret:

http://www.kitapcy.ga/news/dantenin_hudawy_komediyasynyn_jennet_we_dowzah_temasy/2018-10-22-2930

____________________________________
* Araf - dowzah bilen jennetiñ, ýa-da o dünýä bilen bu dünýäniñ aralygy. Türkmen diline muny "owarram" sözi bilen terjime etse bolar. Adatça "iki jahan owarrasy", ýa-da "Owarrama git" diýen ýaly söz düzümleri şol aýdylýan arafy añladýar.
** Leta - gadymy grek mifologiýasynda mifiki derýanyñ ady.
*** Ýunoe (Eunoe) - gadymy grek mifologiýasynda mifiki derýanyñ ady.

@ Kitapçylar.