Durmuşy ýigrenmegiñ ady: Ekstremizm

DURMUŞY ÝIGRENMEGIÑ ADY: EKSTREMIZM

Liderleriñ "ýalñyş" saýan we dogra ýetmek üçin üýtgedilmeli zadyñ reallygyny üýtgetmek üçin ýaşlary sürmeli bolýar

Ekstremizm adalgasy aýratynam dini we syýasy ugurlarda jemgyýetdäki agalyk sürýän gyşarmadan we jemgyýet ylalaşygynyñ kabul edeninden uzak gyşarmalary oñlamaga we impozirlemäge meýilli ideologiýany añlatmak üçin ulanylýar.
Mesele diñe dowam edýän düşünjeden tapawutlanýan düşünjäni añlatmakdan beter jemgyýet ylalaşygynyñ binýatlaryny üýtgetme we öñe tutulýan prinsipleri şol ylalaşygyñ mukaddes dini kitaplarda ýa-da syýasy konstitusiýalarda bellenen berk düşündirişlere laýyklykda täzeden düzgünleşdirmäge meýil bildirýär.
Ekstremistik düşünjäni tapawutlandyrýanam, belki-de, iñ möhüm aýratynlygy gyrakladylmagyñ maksady hökmünde adalatsyzlygy ýanjan döwründe özgäni gyraklatmaga ýönelmegidir.
Gyraklatma "hakykaty monopoliýalaşdyrma", aýratynam ony ýaýma we öñe sürme jogapkärçiligini boýnuna alma pikirine esaslanýar.
Bu ýerde ideologiýanyñ roly - halky, hususanam ýaşlary taglymyñ adalatyna we dowam edýän jemgyýetçilik ylalaşygyna çapraz gelýän çemeleşmäniñ "dogrudygyna" ynandyrmak üçin maglumatlary buýr-bulaşyk edip ulanýar.
Liderleriñ "ýalñyş" saýan we dogra ýetmek üçin üýtgedilmeli zadyñ reallygyny üýtgetmek üçin ýaşlary sürmeli bolýar.
Yslam jemgyýetleri-de degişli bolmak bilen bir hatarda köp sanly dini jemgyýetiñ ejir çekýän ekstremizminden söz açylanda, diniñ özüniñ şonsuzam ýok şertlerinde ekstremizmi döretmeýändigine üns bermek gerek.

Ekstremizmiñ jemgyýet agzalaryny ekstremizmiñ öñe sürýän ideologiýany kabul etmäge taýýarlaýan sosial, psihologiki, ykdysady kökleri bar. Din ýa bolmasa mezhep heläkçilik ýa-da "dowzah" garşylygynda "Fyrkaýy-najiýe" (halas bolan, ýeke-täk jennetlik topar) pikirini wagyz edip, ekstremizmi kanunylaşdyrma roluny oýnaýan epistemologik şaha bolup hyzmat edýär.
Mesele özgäni, tapawutly bolany ahyrete barmazdan öñ şu dünýäde oda ýakmaga dyrjaşmak üçin oda girmegiñ gutulgysyzlygynyñam añyrsyna geçýär. Ekstremizmiñ öñbaşçylary dünýä durmuşyny ýigrenip, añ-düşünjäni diñe ahyret bilen çäklendirmek arkaly jemgyýetçiligi mobilizläp ýaşlaryñ añyny zäherleýärler. Soñra müdimilik eşret we ebedi ahyret durmuşynyñ detallaryna geçýärler. Munuñ özi, mömin haýsy ynanja bagly bolsa bolsun, tapawudy ýok, dini baglylyga päsgel berip biljek birnäçe keýpden el çekmegi talap edýän çileçilikden halas bolma pikirine ýardam edýär. Şeýle mehanizme bolan zerurlyk ýaşlaryñ şahsy bagtlylygyna syrygýan dünýewi hil bilen wagtyny degerlendirmek üçin her dürli ýollar tapýandygy açyk jemgyýetler hakda oýlananymyzda artýar.
Şeýle-de, ekstremizmiñ tarapdarlary jemgyýetiñ aglabasynyñ hormatlaýan dini gymmatlyklaryny, şol gymmatlyklaryñ biografiýasynyñ belli-başly taraplaryna üns berip, gatlaklaryñ, aýratynam ýaragly göreş üçin alynmaly kategoriýanyñ duýgularyny tutaşdyrmak üçin ulanýarlar.
Muny gatlaklaryñ bu simwollaryñ suratlandyrýan kartinasyna garşy gelýän pikirleri oñlamagyny üpjün etmek üçin gahar-gazaba atlanmak we buýsanç duýgularyny herekete geçirip amala aşyrýarlar.
Sahabalaryñ, ymamlaryñ, tabygynlaryñ we ýene-ýeneleriñ hak ugrunda türmä salynandygy, gynalandygy ýa-da öldürilendigi hakdaky pikir iki adam tarapyndan jedelleşilmezden onuñ çemeleşmesiniñ syn edilmeginiñ üstünde gurlupdyr.
Elbetde, gatlaklarda kemterlik edýän tarap özlerini bagyşlan dawalarynyñ dogrudygy deregne şol simwolyñ oñlan dawasynyñ kwalifikasiýasynyñ we dogrulyk derejesiniñ pesligidir.
Ine, meseläniñ iñ janagyryly ýeri-de şu ýerde, çünki ekstremistik toparlaryñ liderleri geçmişi şu güne "aşyrmagyñ" ýüzleýliginiñ üstünde jedele girýärler we düýnüñ meselesi bilen şu günki günüñ meselesiniñ arasyndaky çemeleşmäniñ aýratynlyklaryny düşündirmekden gaça durýarlar. Şeýdip özlerini ýa-da ýokary düzümli ýolbaşçylaryny özlerine garşy herekete geçmäge pursat peýleýän duşmanlary tarapyndan hormatlanýan taryhy şahslar hökmünde sypatlandyrýarlar.
Dünýä durmuşyndan el çekilmegi we dünýä bagtyýarlygyny adamlaryñ dilinden aýyrmaga goldanýan ekstremizme garşy göreşde ýaşaýyş-durmuş derejesini gowulandyryjy infrastrukturanyñ we maksatnamalaryñ ýola goýulmagy iñ täsirli ýoldur.

Ýaşlary bu dünýäde bagtly bolup bilmejegine, çünki ony bagtly edýän hemme zadyñ "şerigat tarapyndan gadagan" edilendigine ynandyranyñyzda, ýaşlar sabyr etmek bilen sylagyny ýaşamagyñ arasynda ýa-da amatly wagt we mümkinçilik tapan badyna bu dünýäden geçip gitmegiñ arasynda ikijahan owarrasy bolup galar!
Ynha, şu howply ädimem ýaşlary dünýädäki dini baglylygyñ duşagyndan boşadýar we jennetde "halal" sagadata ýetirjek "öz janyña kast etme teraktlaryny" ýa-da olaryñ žargony bilen aýdanyñda "Istişhady (şaýatlyk ediji) operasiýalar" hödürleýär.
Özbaşyna medeniýet hökmünde şowhun-şagalañ jedelli zatlary öz içine alýar we teklip bermegiñ çygryndan çykýanlygy taýdan peýdalydyr.
Mejbury garaşlylyk ara düşende adamlar biri-birlerinden we düýpli çäklendirmelerden has ýokary teklip bermäge ýakyn bolýar. Biziñ üçin iñ gowy mysaly ýurtdaky içerki ýagdaýda görüp bolýar.
Dini prinsiplere esaslanýan sosial çäklendirmeler bekäp başlanda ekstremizmiñ tarapdarlary döwletde, hususanam käbir döwlet ygtyýarlylaryna şerigat kanunlaryna doly güýjünde eýermek babatda teklip bererdiler.
Şeýle ýagdaýy öñki Zähmet ministrinden aýal-gyzlar üçin erkeklerden aýry söwda merkezlerini açmak pikirini durmuşa geçirmek islän we maksadyna ýetip bilmänsoñam, ministrligiñ metjidine gidip, işgärleriñ öñünde ministre we ministriñ alyp barýan syýasatyna garşy wagyz eden mollanyñ mysalynda görýäris.

Dr. Abdylla FAÝSAL AL-RABAH,
ABŞ-nyñ Grand Welli döwlet uniwersitetiniñ Sosiologiýa bölüminden Waşingtondaky Ýakyn Gündogar institutynyñ ylmy barlagçysy.

Anna, 14.07.2023 ý.