Nusgawy edebiýatymyzda degirmen hakynda

NUSGAWY EDEBIÝATYMYZDA DEGIRMEN HAKYNDA

Ata-babalarymyz suw degirmenlerini ýedi hazynanyñ biri, Dawut pygamberiñ (a.s) adama beren wajyp we gudratly peşgeşi, özboluşly öwlüýä hasap edipdirler we sarpalapdyrlar. Türkmen aga suw degirmenine gelende salam berer ekeni. Degirmen guýujylara, degirmeniñ mesenesini arassalaýan adamlara kömek bermek uly sogap hasaplanypdyr. Türkmen tebipleri "degirmene ýykylyp", ençeme keselleri bejermegi başarypdyrlar. Degirmen eýeleri dürli ýollar bilen degirmenlerini "gözden-beladan" gorapdyrlar. Her hili tärler bilen öz degirmenleriniñ işleýşini gowulandyrmaga; halkdan alkyş almaga çalşypdyrlar.
Biz şu makalamyzda halkymyzyñ gadymy we arzyly-medeni mirasynyñ biri bolan suw degirmenleri barada nusgawy edebiýatymyzyñ görnükli wekilleriniñ eserlerinde aýdylanlaryñ üstünde durup geçmegi maksat edindik.
Türkmen dilinde suw degirmenjne "degirmen", "asyýa", "haraz" diýlip, bu sözleriñ üçüsini hem deñ derejede peýdalanypdyrlar.
Gözleglerimizi ilki bilen beýik akyldarymyz Magtymguly Pyragynyñ parasat ummanyndan başlasak dogry we adalatly bolar. Biziñ pikirimizçe, beýik şahyryñ "Gadryn näbilsin" goşgusyndaky aşakdaky setirler iñ meşhurlaryñ biridir:

Harazban goluna düşse algyr baz,
Ganatdan aýyrar, gadryn näbilsin.

Bu ýerde "harazban" - degirmençi, kilwan. Ol uzynly gün halkyñ "ununy çekmek" üçin suw degirmeninin daşlarynyñ uly gohunuñ we üwelýän bugdaýyñ tozanynyñ arasynda özüniñ işi bilen gümra bolup, köp zatlardan bihabar, dünýägaraýşy çäkli adamyñ mysaly hökmünde ýatlanylýar. Magtymguly Pyragy özüniñ hal-ahwalynyñ, içki dünýäsiniñ düşen agyr ýagdaýy barada oýlanyp, ony çeperçilik taýdan "Seda boldum" atly goşgusynda şeýle añladýar:

Degirmen deý bangir men, semender deý ataşhur,
Ýandym, bişdim, ýar-dostlar, örtendim, eda boldum.

"Bangir" - seslenýän, ýañlanýan, gygyrýan diýmekdir. Elbetde, bu deñeşdirmänim berilmegi suw degirmenleriniñ işi bilen baglydyr. Mälim bolşy ýaly, suw degirmeni işlände, güwwüldili ses çykypdyr. Agramy 100 kilogramdan gowrak bolan degirmen daşlary biri-birine sürtülip, aralaryna düşen bugdaýy una öwürýärler. Ol sürtülme zerarly çykýan ses daşdan eşidilipdir. Suw degirmenleriniñ güýçli sesi we töweregindäki goh-wagyrdylary olaryñ obadan daşrakda gurulmagyna sebäp bolupdyr. Türkmenlerde şu ýagdaý bilen baglanyşykly birnäçe nakyllar, atalar sözleri we matallar bardyr. Meselem: "Garañky jaýda gaplañ gürlär", "Degirmende doglan syçan gök gübürdisinden gorkmaz", "Degirmen uny üwär, sesi başy agyrdar".
Goşguda getirilen "semender" sözi hyýaly guşuñ adydyr. Göýä ol hemişe otda ýanarmyş. Otdan çykanda ölýämiş.
Nusgawy şahyrlarymyzyñ goşgularynda giñden getirilýän "asyýa", "haraz", "degirmen" sözleriniñ manysyna düşünmek üçin biz ilki bilen "pelek" sözüniñ manysy barada gürrüñ etmeli bolarys. Aslyýetinde, "dünýä", "ykbal", "täleý", "ýazgyt" ýaly many berýän "pelek" sözi nusgawy edebiýatymyzda "çarhy pelek", "şum pelek", "zalym pelek", "gahba pelek", "nadan pelek", "pany pelek" ýaly söz düzümlerinde getirilip; "aýlanyp duran, ýalançy, zalym, pany, durmuş, ykbal, mañlaý" görnüşinde many berýär. (Şu ýerde "Keçpelek" atly meşhur sazy, aýdymy, kinofilmi hem ýatlasak bolar).
Aýlanyp duran dünýäni, pelegi mydam ses-tozana-gerde garylyp aýlanyp duran degirmene, asyýa, haraza meñzetmek türkmen nusgawy edebiýatynda giñ ýaýran däpleriñ biridir. Indi bu babatda birnäçe mysallara ýüzleneliñ:

Aýlandyrdy pelek ajal harazyn,
Gymmatyna tutup barmyş nazaryn...

Pelek asyýasyn gurup hazana,
Sürer boldy, düşmän galdym baş bilen...

Pelek asyýasyn bikarar kylmyş,
Namysdan daş düşüp, Hakdan uýalmyş...

Täze mysallary getirmek üçin nusgawy edebiýatymyzyñ ummanyna aralaşalyñ. XV asyryñ belli şahyry Baba Söwdaýy Abywerdiniñ bir şygrynda aşakdaky setirler bar:

Abywerd, göýä, asyýa ýalydyr,
Onuñ çarhlary gussa,
Ýeli hen gaýgy-gamdyr.

Nurmuhammet Andalybyñ "Leýli-Mežnun" dessanyndan şu setirlere hem üns bereliñ:

Asyýa bolsun başyma
Ýer bile Gök her zaman
Günbe-gün derdimi bisýar et,
aýyrma yşkdan.

Fizulynyñ hem "Leýli-Mežnunynda" şoña meñzeş deñeşdirmäniñ bardygyny nygtasymyz gelýär:

Pelegiñ okuna nyşana boldum,
Dünýä harazyna men dän boldum.

Mysallarymyzy dowam etdirmek üçin şahyr Aşykynyñ pelsepewi dünýäsine aralaşalyñ.

Pelek bir asyýa, durmaz bir zeýli,
Ertir bir bolan, şatlyk öýlän tapylmaz...

Bilmez ol gapyl başyñ, ger öwrüler ömrüñ öter,
Gije-gündiz asyýa deý misli-tymsaly pelek...

Çarh urar sen asyýa deý, kasdymyzda bikarar...

Yşk mülküniñ şasy Mollanepes hem "Bu jany gördüm" atly goşgusynda adam, älem we durmuş baradaky pikirlerini aşakdaky setirler bilen jemleýär:

Dahanyn deñ açar iki aždarha,
Biriniñ reññi ak, birisi syýa,
Peý der peý aýlanmyş onki asyýa,
Bogazynda mahluk-Hudany gördüm

Peý der peý - yzly-yzyna, dowamly, mahluk-Huda - ýaradylan, döredilen. Allanyñ döreden ähli zady.
Döwletmämmet Azady "Wagzy-Azat" eserinde adamlara nebsi saklamak, onuñ garşysyna göreşmek barada wagyz edip, şeýle ýazýar:

Dänedir bu nebsiñ, un etgil ony,
Bitin bolsa, tutmaz ol permanyñy.

Ussasy üýşürip, daş urdy oña,
Gün azabyn guradyp, berdi oña.

Soñra saldy ony bir degirmene,
Owradyp, un bolup çykdy ol, ine.

Un eýlegil oña urup gaty daş,
Öl eýlegil ony gözden döküp ýaş.

Magtymgulynyñ bize goýup giden ajaýyp milli mirasynda (700-den gowrak şygyrlar bossanynda) birnäçe poemalaryñ hem bardygyny okyjylara ýatladasymyz gelýär. Şol poemalaryñ arasynda "Çakyr kelle" atly hekaýaty aýratyn orna eýdedir. Onuñ gysgaça mazmuny şulardan ybaratdyr. Gazgurupben atly döwlerin patyşasy, bir adamyñ jesedini iýip, kellesini galdyrýar. Üstesine, ol pahyryñ maşgalasyny hem iýýär. Ol "Kelle" Allanyñ Resulyna (s.a.w) arz edýär. Resulalla hem onuñ aryny alyp bermek üçin Hezreti Alyny ýola salýar. Aly döw bilen tutluşanda, degirmen daşy bilen urup, ony öldürýär we ýañky bendäniñ maşgalasyny halas edýär. Hudaý tarapyn, kellä göwre berilýär.
Şu ýerde bir zady belläsimiz gelýär. Türkmen we beýleki Gündogar halklarynyñ ertekilerinde we rowaýatlarynda olaryñ gahrymanlarynyñ uly we agyrlygy zerarly degirmen daşlaryny ýarag guraly hökmünde peýdalanýanlygyndadyr. German-Skandinaw halklarynyñ mifologiýasynda garyp-gasaryñ hossary, adalatyñ tarapdary bolan Tor atly pälwan bir duşmanyny degirmen daşy bilen urup ýaralaýar. Kubalylaryñ bir ertekisinde halkyñ tarapdary bolan bir ýigidi jyn-arwah ýatan wagty degirmen daşy bilen urup öldürjek bolýar, emma baş barmaýar.
Ýokardaky mysallardan hem başga orta asyr we giçki döwürler türkmen nusgawy şahyrlarynyñ ençemesiniñ şygyrlarynda durmuşyñ dürli meseleleri bilen baglanyşykda suw we beýleki degirmenler ýatlanýandyr. Mysallar getireliñ:

Nesimi:

Müşkün saçyna anyñ berdim jany-jahany,
Asyýa ugraýana zerre zyýan gerekmez.

Talyby:

Daş asyýa bolmaz küdüñ urmasañ,
Hiç kemal iş tapmaz köñül bermeseñ.

Gurbandurdy Zelili "Ýüwürdim ýana-ýana" atly goşgusynda söýgüli gyzyny alyp bilmänligini beýan edip:

Tapdy degirmen saklap, art iýip, gert ýuwdany -

diýilýär. Şu ýerde "gert" gumdan, elenýän undan bölünip aýrylýan has ownuk, ýeñil kirşen, çañ, toz, manysynda gelýär.
Görşümiz ýaly, türkmen nusgawy şahyrlarynyñ şygryýet dünýäsinde halkymyzyñ gadymy we özboluşly maddy medeniýetiniñ bir bölegi bolan suw degirmenleri uly orun eýeleýän eken. Biziñ bu gymmatlyklarymyz has-da düýpli öwrenilip, halkymyza gaýtarylyp berilýär.

Süleýman SÜLEÝMANOW,
taryh ylymlarynyñ kandidaty,
dosent.

# "Watan" gazeti, 23.06.2016 ý.