Türkmeniñ ruhy

TÜRKMENIÑ RUHY *

Türkmen halky ägirt uly mana eýe bolan Garaşsyzlyk we Bitaraplyk diýen düşünjeleri özüniñ bütin durky bilen kabul etmegi başardy. Pikir edip otursak, sowet totalitarizmi diñe bir türkmen halkynyñ ykdysadyýetine düýpli zyýan ýetirmän, eýsem, onuñ ruhy köklerine talañ salypdy. Türkmen halky gözbaşyny gadymyýetden alyp gaýdýan däp-dessurlaryny, edim-gylymlaryny berjaý edip bilmezdi, hatda ynsan şu ýagty jahan bilen hoşlaşyp, bakyýete gidende-de, hawa, hut şeýle ýagdaýda hem ony dini kada-kanunlar bilen zemine duwlamak hyllallady. Wezipeliräk dagy bolsañ-a, onda hasam çetindi. Totalitar sistemanyñ täze ýörelgeleri bilen, hamala, köne, zyýanly diýilýän däp-dessurlaryñ çaknyşygyny, ana, şonda görersiñ. Türkmençiligiñ däp-dessurlary öz möwritini ötüren zyýanly zatlar hökmünde ýazgarylypdy. BOŞ GÜRLEMEK, GOPBAMSYLYK, GÖRIPÇILIK ýaly halkymyza ýat bolan häsiýetler türkmenleriñ arasyna ornaşyp ugrapdy. Eger-de biz geçmişe nazar aýlasak, onda türkmeniñ gepiniñ iki çykan wagtyna duş gelmeklik örän kyn bolsa gerek. Taryhyñ gatlaryndan gözbaş alyp gaýdýan edebi mirasymyzda, ýöne ýere "Iki dilli biwepadan dön göwnüm" diýilmeýär. Bu diñe aşyk-magşuk arasyndaky ahwalaty añlatman, umuman, adamzat gatnaşygynyñ hem gyşarnyksyz ýörelgeleri bolupdyr. Dilinde bir zat diýip, ýüreginde bolsa başga perdeden gopýan adamlardan türkmen afa çekeräk durupdyr. Magtymguly şahyr aýtmyşlaýyn:

"Agzy gülýän, kalby bozuk namarda,
Gardaş olma, ýyrak eýle özüñni"

diýen pähimden ugur alypdyrlar. Umuman, ýurtda hiç hiki ýuridik kanunlaryñ hereket etmeýän wagtynda, diñe adamynyñ sözüne ynanylypdyr. Türkmen adamsynyñ öz sözünde tapylmagy bolsa, onuñ şahsyýet hökmünde mertebesini beýgeldipdir.
Gökdepe urşunda öz ýurduny iñ soñky demine çenli basybalyjylardan gorajakdyklaryna Gurhandan ant içen türkmenler ahyryna çenli öz lebizlerinde durupdyrlar. Bu söweşde olar ýeñilse-de, döwrüniñ iñ kämil ýaraglary bilen ýaraglanan rus goşunlaryna berk gaýtawul berip bilipdir. Şeýdip, halkyñ ady dünýäniñ çar künjüne ýaýrapdy. Gökdepe urşunda öz ildeşlerini duşmana söweşe ruhlandyryjylaryñ biri Gurbanmyrat işandyr. Şeýle namysjañ adamyñ ruhy bolsa, türkmeniñ añyndan hiç wagt çykmaýar. Uzak ýyllar höküm süren sowetler döwletiniñ imansyzlary şol synmaz ruhy halkyñ añyndan aýyrmak üçin işan aga sürtüp bilen garasyny sürtüpdi. Gurbanmyrat işanyñ mazaryna hemaýatdyr, medet diläp zyýarata gelýän adamlara bolsa, keramatly işanyñ ruhunyñ kömek eden gezegi az bolmandy.

■ Ene-atalar nirä seredýär?

Biziñ baş maksatlarymyzyñ biri öz sözünden dänmeýän, halal lebizli, halal ýaşap bilýän ýaş nesli kemala getirmekden ybarat bolmalydyr. Biziñ entek hem ownukçyllyk, gybatkeşlik, göripçilik, birek-biregiñ üstünden arz edip, ýürek bulaýjy şyltaklar aýtmak ýaly nogsanlyklardan saplanyp bilmändigimizi boýun almagymyz gerek. Adamyñ mertebesini peseldýän, ony ownukçyl görkezýän şular ýaly nogsanlyklaryñ zyýany hakynda öwüt-ündew edilip durulsa gowy bolardy. Biziñ içki we daşky gözelligimiziñ jebis baglanyşygynyñ bolmalydygyna üns berilse gowy boljak. Elbetde, her bir adamyñ islendik eşigi geýmäge haky bar. Ýöne, käbir türkmen gyzlary saçlaryny kesip, gaşlaryny ütüp, dyzlaryndan ýokarsyny zordan ýapýan kelte egin-eşikler bilen gapdalyñdan geçende, özüñi juda oñaýsyz ýagdaýda duýýañ. Magtymguly atamyzyñ aýdyşy ýaly:

"Güler ýüzli ýaryñ hiç görki bolmaz,
Syýa zülp, gara göz, gaşdan aýrylsa".

"Ýeri, aýdaly, gyzlar-a moda kowalaşýar diýeli, eýsem olaryñ ene-atalary nirä seredýärkä?" diýip, oýlananyñy duýman galýarsyñ.
Türkmen gelin-gyzlary asyrlar dowamynda öz elleriniñ hünäri bilen maşgala girdeji getiripdirler. Gözelligiñ el hünärlerinden çykan çykan, gözüñ ýagyny iýip barýan türkmen halylarymyzy dolan Eneçeper ýaly är gaýratly zenanlarymyz öz halylary bilen ýow gaýtarypdyrlar. Şeýle zenanlary geçmişde türkmen dünýä baýlygyna deñäpdir. Hany, şol mähriban zenanlardan gelýän belent ruh, sap ruhy ýodalar?! Olar ýitip gitdimi?! Ýok, olar bar. Häzir hem guwanmaga, buýsanmaga gelin-gyzlarymyz ýetik. Ýöne ýeñil eklenji pişe edinen ýek-tük ýaşlarymyz bu mukaddeslige kembaha garaýarlar. Häzirki döwürde işlemek isleýän adama ähli mümkinçilikler bar. Halal işläp baýamaklyga hiç kim garşy däl. Ýöne ol gazanylan baýlyk biziñ halal zähmetimiziñ hasabyna bolsa ýagşy. "Türkmene haram ýokmaz" diýen parasatly söze kiçi dilden bärde däl-de, ýürekden uýsak, bu ýagdaýlaryñ hem soñuna tiz çykylardy.

■ Türkmeniñ ruhy ýaşlara bagly

Häzirki döwürde türkmeniñ ruhy köp babatda ýaş nesle bagly bolup durýar. Ýaş nesil özüniñ ene dilinde gürleýändigine buýsanmalydyr. Bolmasa, öz ene dilinde kemally gürläp bilmeýän "ýewropalaşan" oglan-gyzlary göreniñde, nebsiñ-janyñ agyrýar. Özem şu ýagdaý şäher terbiýesini alan ýaşlarda köp duş gelýär. Sähel bahana tapynsa, rusça (ýa türkçe) gürlänini kem görmeýän adamda, türkmeniñ ruhy kemala gelermikä? Şu meselede ene-atanyñ, mugallymlaryñ aýratyn tagallasynyñ, göreldesiniñ gerekdigi öz-özünden düşnüklidir. Türkmen döwletiniñ ýañy ýörjen-ýörjen bolup ugran döwürlerinde dil garaşsyzlygyny gazanmak babatda örän uly ädim ädildi, ýagny, türkmen diline döwlet statusy berildi. Indi oýlanyp otursak, hakyky türkmen ruhuny kemala getirmek baradaky şu günlerki aladalaryñ esasy ugurlarynyñ başy şol günlerden başlanan eken. Öz ene dilini bilmeýän, oña hormat goýmaýan adamda türkmen ruhunyñ, türkmençilik diýilýän zadyñ bolmajakdygy şol wagt paýhas eleginden geçirilipdir. Hiç bir kagyzsyz, arassa türkmen dilinde geplemek çykyş etmek ýaly häsiýetleri çagalarda, ýaşlarda kemala getirmek döwrümiziñ iñ wajyp meseleleriniñ biri. Çagalar baglaryndan başlap, türkmen dilinde arassa gürlemek, öz pikiriñi dogry we düşnükli beýan etmek sapaklary yzygiderli, hakyky manysynda geçirilse oñat boljak. Bolmasa çaga gürlemäni köp ýagdaýlarda köçeden (ýa daşary ýurt telekanallaryndan) öwrenmeli bolýar. Bu bolsa diliñ başdan harlanylmagyna, ýoýulmagyna sebäp bolýan ýagdaýlara eltýär. 

■ Çagalar baglarynda, mekdeplerde çagalary milli ruhda terbiýelemek meselesi

Eýsem, milli ruh diýen düşünjäni nähili kemala getirip boljak? Bu kyn wezipäni ýerine ýetirmek üçin biz ýene-de halkymyzyñ taryhyna ýüzlenmeli bolýarys. Geçmişde eneler öz çagalaryny sallançakda hüwdülänlerinde, oña türkmeniñ ruhuny guýup ugrapdyrlar. Hüwdülerde aýdylýan:

- Meniñ balam ýaşynda,
Telpegi bar başynda,
Balama bir öý tutuñ,
Atasy öýüniñ duşunda,
Gapysyny galaýydan,
Serpigi daraýydan,
Eziz balam, huwwa-huw! -

- ýaly bentlerde türkmen kalbyna mahsus arzuwlar edilýär. Şol ruha eýlenen çaga öz ene dilinde dil çykarypdyr. Çagasyny näçe eziz görse-de, köplenç özbaşdak ýumuş tabşyryp, ony kän bir aýap durmandyr. Şeýlelikde, oglan-gyzlar kiçiliginden zähmete bekäp, ekerançylykdan, maldarçylykdan we gaýry hünärlerden baş çykaryp bilipdirler. "Ýigide müñ dürli hünär hem azdyr" diýen pähimden ugur alan ata-babalarymyzyñ özboluşly mekdebini geçen çagalara ulalansoñ, ene-atanyñ kesbini dowam etmek kyn bolmandyr.

■ Çörege goýulýan sarpa

Oýlanyp otursañ, türkmende çörege goýulýan sarpa hem aýratyndyr. Uzak hem hatarly ýola gidýän ýolagçynyñ ýanyna ýoldaş hökmünde çörek salnypdyr. Bu däp il arasynda şu güne çenli ýaşap ýör. Hudaýa şükür, häzirki döwürde bugdaý nana açlyk çekýän ýok. Ýöne "Aşyny aýan aşa ýeter, donuny aýan toýa" diýen pähimi-de unutmaly däl. Ähli zadyñ gözbaşy bolan çörege aýawly garamaly, oňa mukaddes zat hökmünde sarpa goýmaly.

■ Çagany nähili terbiýelemeli?

Elbetde, çagany nähili terbiýelemelidigi hakynda belli bir galyplary salgy bermek çetin. Ýöne durmuşymyzda çaga terbiýesine giñden orun bermelidigi öz-özünden düşnükli. Mekdep ~ türkmen oglan-gyzlarynyñ şahsyýet hökmünde kemala gelmeginiñ ilkinji basgançagy. Mekdeplerde okaýan okuwçylar özleriniñ türkmendigine buýsanmalydyrlar. Türkmen dili, edebiýaty, taryhy ýaly dersler öwredilende, milli ruhuñ bolmagyna aýratyn üns berilmeli. Biz pikirimizi käbir mysallar bilen berkitmekçi bolýarys. Goñşy Azerbaýjan döwletiniñ alymlary baryp Soýuz döwründe "Gorkut ata" eposynyñ boýlaryny çagalar üçin taýýarlapdylar. Oñat suratlar bilen bezelen, çaganyñ añyna ýetäýjek sada sözler bilen şular ýaly kitapçalary (ýöne ýönekeý adamlar satyn alyp biler ýaly elýeterli bahadan!) biz hem çykaryp biljek ahyry. Türk doganlarymyzyñ telewizorda görkezilen "Bugaç han Derse han oglunyñ boýy" boýunça döreden multfilmine diñe çagalar-a däl, ulular hem höwes bilen tomaşa eden bolsa gerek. Şular ýaly eserleri türkmen alymlarynyñam, ýazyjy-şahyrlarynyñam, hudožnikleriniñem, (režissýorlarynyñam) körpelere sowgat edip biljekdik(ler)ine doly ynanýarys.
Häzirki wagtdaky mekdep programmasy boýunça türkmen edebiýaty, taryhy sapaklary 4-nji klasdan başlap öwrenilýär. Biziñ pikirimizçe, şu dersleri has irräk öwrenilmäge girişilse gowy boljak. Sebäbi ilki bilen türkmen dili, türkmen edebiýaty, Türkmenistanyñ taryhy dersleriniñ üsti bilen türkmen ruhy kemala gelýär. Bu işe biz näçe ir girişsek şonça gowy. Döwür bizden tijenmegi talap edýär. Indi owalky ýaly: "Bu zatlara türkmen çagasynyñ akyly ýetmez" diýen ýaly bahanalaryñ däl-de, anyk işleri zamany geldi. Türkmeniñ Magtymguly ýaly akyldar ogullarynyñ kimdigini çagalar mekdep ýaşyna çenli bilse ýagşy. Mekdepde hünär öwredilende, beýleki hünärler bilen birlikde, dutar ussasy, zergärçilik, içmekçi, telpekçi ýaly türkmeniñ gadymy hünärleri öwredilse, milli hünärmentleriñ sanynyñ artmagyna ýardam ederdi. Ýöne her bir öñýeten, kalbynda türkmen ruhy bolmadyk, halkyñ diline, dinine, däp-dessuryna hormat goýup bilmedik adamyñ bular boýunça sapak bermäge moral hukugy ýokdur. Bu ugurdan ýaşlara bilim bermeklik ol ýa-da beýleki pedagogik kollektiwiñ maslahatynda ara alnyp maslahatlaşylsa, ýagny, bilimi, dil biliş derejesi, durmuş tejribesi ýeterlik bolan, kollektiwde hormatlanýan, sözüne pitiwa edilýän, hatda daş görnüşi taýdan hem nusga bolup biljek adama ynanylsa has gowy boljak.
Halkyñ milli ruhy bir günde ýa-da bir ýylda kemala gelýän zat däl. Ony döretmek iññe bilen guýy gazandan enaýy däl. Her bir adam: "Mende, meniñ çagalarymda türkmen ruhy barmy?" diýen ýeñil bolmadyk soragy özüne berip görmelidir. 

Atamyrat GARAÝEW,
Atabaý NAZAROW,
filologiýa ylymlarynyñ kandidatlary.

____________________________________
* Makala kem-käsleýin gysgaldylyp alyndy.

# edebiyatwesungat