Umumy elipbiý, umumy geljek

UMUMY ELIPBIÝ, UMUMY GELJEK

Türk dünýäsi - Aziýadan Ýewropa çenli aralykda ýaýylyp ýatan ümmülmez giñişlikde ýaşaýan türki jemgyýetleriñ umumy dil, medeni we taryh binýadynda emele getiren uly medeni howuzydyr.
Bu jemgyýetler taryhyñ dürli döwründe dürli ýurtlara ýaýradygysaýy ýerli şertlere we medebi täsirlenmeler sebäpli dürli elipbiýleri ulandylar.
Türk şiweleriniñ dürli elipbiýler bilen ýazylmagy taryhyñ dürli döwründe geografiki, syýasy, medeni faktorlaryñ täsiri bilen şekillendi.
Irki döwürlerde göktürk we uýgur elipbiýleri ýaly özümize mahsus türk ýazuw sistemalary ulanyldy.
Soñ-soñlar yslamyýetiñ kabul edilmegi bilen birlikde arap elipbiýi türki jemgyýetleriñ ýazuw diline öwrüldi.
Osmanly imperiýasy döwründe arap elipbiýi hem dini, hem-de resmi ýazuwda giñden ulanyldy.
Geçen asyryñ ýigriminji ýyllarynda Sowet Soýuzynyñ täsiri bilen türki halklaryñ ulanýan arap elipbiýinden latyn elipbiýine geçmähe başlandy. Şol geçen döwürde aýratynam Azerbaýjanda we Orta Aziýanyñ türki respublikalarynda latyn elipbiýi ulanylyp, dil birligine gönükdirilen ädimler ädildi. Emma bu synanyşygyñ arasy kyrkynjy ýyllarda kirill elipbiýine geçmek bilen kesildi. Şeýdibem türki dilleriñ umumy elipbiýiñ daşynda jemlenmegini kynlaşdyrdy. Emma bu köpdürlilik umumy dil birligini emele getirme zerurlygyny hiç wagtam agsatmady.
Türk dünýäsiniñ dil birligi boýunça tagallalary umumy elipbiý pikiriniñ taryhy köklerine we ösüş ýoluna düşünmekde möhüm maglumatlary berýär.
Umumy elipbiý pikiri türk dünýäsinde medeni we dil birligini güýçlendirmek tagallasynyñ bir bölegi bolup orta çykdy. Bu pikir aýratynam XIX asyryñ ahyrlarybda we XX asyryñ başlarynda türk intelligentleri tarapyndan agzaldy.
Ysmaýyl Gaspyraly ýaly pedagoglar "Dilde, pikirde, işde birlik" şygary bilen türki jemgyýetleriñ umumy aragatnaşyk serişdesini emele getirmegiñ zerurdygyny öñe sürdüler.
Şol döwürde osmanly türkçesi, krym tatarçasy, azerbaýjan türkçesi ýaly dürli türk şiweleri üçin umumy elipbiýi işläp düzmegiñ synanyşyklaryna girişildi.
Bu pikir esasanam XIX asyryñ soñlarynda we XX asyryñ başlarynda türk intelligensiýasynyñ arasynds agzaldy.
Häzirkizaman döwründe Türkiýäniñ latyn elipbiýine geçişi beýleki türki halklary üçinem nusgalyk görelde boldy we garaşsyzlygyny gazanan türki respublikalar muña eýermäge başlady.
Häzir latyn elipbiýi türk dünýäsinde umumy aragatnaşyk atmosferasyny emele getirme mümkinçiligine eýe.

• Umumy elipbiýiñ ähmiýeti we maksady

Umumy elipbiý türk dünýäsiniñ taryhy, medeni, dil ýakynlyklaryny güýçlendirmek ugrunda strategiki serişde.
Türki halklaryñ ümmülmez giñ geografiki giñişliklere ýaýrap dürli elipbiýleri ulanmagy umumylyk döretme tagallalaryny kynlaşdyrdy. Emma umumy elipbiý dürli türki halklaryñ arasyndaky aragatnaşyk barýerlerini aradan aýryp, dil we medeni ýakynlyklaryny täzeden janlandyrmagy añsatlaşdyryp biler.
Medeni umumylygy güýçlendirmek maksady diñe ýazuw aragatnaşygyny añsatlaşdyrmak bilenem çäklenmeýär. Şol bir wagtyñ özünde umumy taryh, çeper edebiýat we sungat eserlerinim has giñ gatlaklara elýeterli bolmagyny üpjün eder.
Mysal üçin, Türkiýede ýazylan ylmy iş Gazagystanda ýaşaýan raýat tarapyndan arkaýyn okalyp we düşünilip bilner. Şol bir görnüşde Azerbaýjanda ýazylan şygyr Gyrgyzystandaky okuwçyda ýa talypda gyzyklanma döredip biler. Bu ýagdaýa türk dünýäsiniñ arasynda umumy medeni düşünjäniñ kemala gelmegine goşant goşar.
Umumy elipbiý şol bir wagtyñ özünde ýaş nesilleriñ türk dünýäsine degişli dürli medeniýetler we ýörelgeler bilen tanyşdyrmagyny añsatlaşdyrar.
Umumy ýazuw ulgamy türki halklaryñ arasynda raýdaşlygy güýçlendirip, milli aýratynlygyñ berkemegine-de hyzmat eder. Şunuñ bilen baglanyşyklylykda elipbiý diñe ýazuw ulgamyny däl, şol bir wagtyñ özünde türkleriñ medeni taýdan bitewileşme tagallasynyñam simwolyna öwrüler.
Umumy elipbiýiñ iñ esasy täsirlerinden birem terbiýe, ylym-bilim, tehnologiýa ugurlaryndaky hyzmatdaşlygyñ potensialyny artdyrmagydyr.
Dürli elipbiýlerij ulanylmagy türk dünýäsindäki maglumat paýlanyşygyny we ylmy hyzmatdaşlygy ep-esli derejede çäklendirer. Emma umumy elipbiý bu barýerleri aşyp, türk şiweleriniñ arasynda maglumat geçirilişini añsatlaşdyrar.
Bilim ulgamynda umumy elipbiý arkaly türki döwletleriñ arasynda talyp we mugallym taýýarlaýyş programmalaryny hasam amatly ýagdaýa getirer.
Umumy okuw maksatnamalaryna degişli materiallary-da taýýarlap bolar. Mysal üçin, türk dünýäsiniñ umumy taryhyny öwrenýän okuw kitaby ähli türki respublikalarynda ulanylyp, umumytaryh düşünjesi kemala geler.
Ylym we tehnologiýa ulgamynda umumy elipbiý umumy maksatnamalaryñ işlenip düzülmegine we täzelikleriñ paýlaşylmagyna mümkinçilik berer.
Türk dünýäsiniñ içindäki ylmy barlaglar umumy ýazuw sistemasy arkaly has giñ gatlaklara elýeterli bolar we alymlaryñ arasyndaky hyzmatdaşlygy artdyrar.
Şeýle-de sanly ulgam tehnologiýalaryndaky üýtgeşmeler umumy elipbiýiñ integrasion prosesini çaltlandyryp biler.
Sanly ulgam platformalarynda ulanyljak umumy elipbiý türk dünýäsiniñ maglumat tehnologiýalary ulgamynda güýçlenmegini üpjün eder.
Mysal üçin, dil işleme tehnologiýalarynda umumy elipbiýiñ ulanylyşy türk şiweleriniñ sanly ulgam şertinde has aktiw wekilçilik edilmegine ýardam edip biler.
Bu ýagdaý türk diliniñ halkara arenasynda has saýyrdyñ bolmagyna-da ýardam eder.

• Latyn elipbiýine geçiş: Üstünlikler we kynçylyklar

Türk dünýäsinde latyn elipbiýine geçmegiñ pikiri, döwrebaplaşmak we aragatnaşyk añsatlygyny ýola goýmak maksady bilen XX asyryñ başlaryndan bäri ara alnyp maslahatlaşylmaga başlanypdy.
Bu proses ilkinji gezek Azerbaýjanda ýigriminji ýyllarda Sowet Soýuzynyñ girişen latynlaşdyrma syýasatlary bilen anyk ädim bolupdy. Sowet Soýizy dili we medeniýetleri standartlaşdyrmak maksady bilen Orta Aziýanyñ türki halklaryny-da öz içine alýan giñ sebitde latyn elipbiýini ulanyşa girizdi.
Azerbaýjan, Gazagystan, Özbegistan, Türkmenistan we beýleki türki halklar şol geçen döwürde arap elipbiýini taşlap latyn elipbiýine geçdi.
1926-njy ýylda Bakuda geçirilen birinji Türkologiýa gurultaýy türk dünýäsiniñ umumy latyn elipbiýini döretmek işindäki ilkinji uly tagallalarynyñ biri hökmünde ünsi çekýär. Şol gurultaýda türk şiweleriniñ fonetiki gurluşyna kybap latyn elipbiýini döretmegiñ pikiri ara alnyp maslahatlaşylypdyr we bu babatda birnäçe teklipler orta atylypdyr. Emma Sowet Soýuzynyñ syýasy ugurlarynda bolan üýtgeşmeler bu synanyşyklaryñ dowamlylygynyñ öñüni kesdi.
Kyrkynjy ýyllarda sowet häkimiýeti türki halklary rus medeniýetine we diline has garaşly ýagdaýa getirmek maksady bilen kirill elipbiýini girizdi.
Bu ýagdaý türk dünýäsiniñ dil birligine şikes ýetiripdir we umumy elipbiý synanyşyklarynyñ uzak wagtlap yza tesmegine sebäp bolupdyr.
Garaşsyzlyklaryny gazanan Orta Aziýanyñ türki respublikalary togsanynjy ýyllaryñ başynda täzeden latyn elipbiýine geçmegiñ başyny başlady.
Azerbaýjan 1991-nji ýylda latyn elipbiýine geçip munuñ başyny çekdi. Yzyndan 2000-nji ýylda Türkmenistan doly latyn elipbiýine geçdi. Özbegistan we Gazagysyan ýaly ýurtlatam olaryñ yzyna goşuldy. Emma bu elipbiý çalyşmalat her ýurtda biri-birinden tapawutly latyn elipbiýine geçilendigi sebäpli doly standartlaşma ýola goýulmady.
Latyn elipbiýine geçmek möhüm ähmiýetli mümkinçilikleri döredýändigine garamazdan özi bilen bile düýpli praktiki we tehniki kynçylyklary-da öz ýany bilen alyp geldi.
Ilkinji we iñ esasy kynçylyk täze elipbiýiñ jemgyýetler tarapyndan kabul edilme prosesidir. Onlarça ýyllap ulanylyp gelinen kirill elipbiýine öwrenişnlen halklaryñ latyn elipbiýine geçmekleri kän wagta çekdi we bu ýagdaý aýratynam orta ýaşdan geçen nesilleriñ arasynda nägilelik bilen garşylandy.
Bilim ulgamlarynda bolup geçen üýtgeşme başga bir kynçylyk bolup orta çykdy. Täze elipbiýiñ öwredilmegi üçin okuw kitaplarynyñ täzeden ýazylmagy, mugallymlaryñ okadylmagy we täze materiallaryñ taýyarlanmagy ýaly işler düýpli maddy gor we wagt talap etdi.
Bu ýagdaý aýratynam ykdysady kynçylyklary başdan geçirýän garaşsyz türki respublikalary üçin uly bökdençlik döretdi.
Tehniki kynçylyklar bolsa döwrebap tehnologiýalaryñ integrasiýasynda özüni görkezdi. Ýazuw we klawiatura düzgünleriniñ latyn elipbiýine uýgunlaşdyrylmagy aragatnaşykda agsamalara sebäp boldy. Mysal üçin, türk şiwelerindäki ýörite aýratynlyklaryñ sanly ulgam şertlerinde dogry-dürs görnüşde ulanylmagy üçin özboluşpy çözgütleri işläp düzmeli bolýar.
Umumy elipbiý prosesiniñ üstünlikli dowam etdirilmegi türk dünýäsiniñ dil, medeni, ylmy ýakynlyklaryny güýçlendirmek üçin professional we ylma esaslanýan çemeleşmäni talap edýär.
Bu boýunça halkara möçberinde işläp biljek Türk dünýäsi dil institutynyñ döredilmegi uly ähmiýetli iş bolar.
Bu institut elipbiýiñ ähli türk şiwelerine kybap görnüşde şekillendirilmegini üpjün etjek fonetiki analizleri etmeli we türki halklaryñ zerurlyklaryna görä çözgütleri orta atmaly. Şeýle-de umumy elipbiýiñ kabul ediljek we ýerine ýetiriljek döwründe duş gelip biläýjek meselelere garşy ýolgörkeziji roly boýnuna almaly.
Türki döwletleriñ guramasy (TDG) ýaly halkara guramalaryñ bu instituta goldaw bermegi prosesiñ koordinasiýasyna we tizleşmegine oñyn täsirini ýetirer.
Umumy elipbiýiñ kabul edilmegi ähli türki respublikalaryñ we jemgyýetleriñ işjeñ hyzmatdaşlygyny talap edýär.
Bu prosesde Türkiýe, Azerbaýjan, Gazagystan, Özbegistan, Türkmenistan, Gyrgyzystan ýaly garaşsyz türki respublikalaryñ arasynda syýasy we ylmy koordinasiýany ýola goýmaly.
Şol bir wagtyñ özünde diasporadaky türki halklar we Orsyýet, Hytaý ýaly ýurtlarda ýaşaýan türki halklary-da bu prosese dahylly etmeli.
Hyzmatdaşlyk prosesi diñe tehniki mesepe däl, şol bir wagtyñ özünde syýasy raýdaşlygy-da talap edýär. Şol sebäpden TDG ýaly guramalar elipbiý çalşygyny syýasy liderler hem-de jemgyýet nezdinde goldaw berjek strategiýany işläp düzmeli.

• Türk dünýäsiniñ ykdysady we medeni birleşmeginde täze mümkinçilikler

Umumy elipbiý türk dünýäsiniñ ykdysady we medeni integrasiýasynda täze mümkinçilikleri döredip biler.
Umumy ýazuw sistemasy türki döwletleriñ arasyndaky söwda, turizm we maýa goýum gatnaşyklaryny añsatlaşdyryp, ykdysady gatnaşyklaryñ güýçlenmegine goşant goşup biler.
Aýratynam halkara söwda resminamalary, ylalaşyklar we gatnaşyklarda birülñüli elipbiýiñ ulanylmagy býurokratiýanyñ täsirini azaldyp, hyzmatdaşlygyñ potensialyny güýçlendirip biler.
Medeni ugurda bolsa umumy elipbiý türki halklaryñ umumy maksatnamalary işläp düzmegine höweslendirip biler.
Bilelikde düşürilen kinofilmleriñ festiwallaryny, aýdym-saz we bäsleşiklerini, edebiýat üýşmeleñlerini we sungat çärelerini geçirip, umumytürk dünýäsiniñ medeni birligini hasam gözegelüwli ýagdaýa getirip bolar.
Bular ýaly işler türki halklaryñ biri-birlerini hasam gowy tanamaklaryny we medeni baýlyklaryny paýlaşyp ýaşamaklaryny üpjün eder.

Jihad ISLAM ÝYLMAZ,
GÜVENSAM-yñ baş koordinatory / @Cihad_islam

Ýekşenbe, 01.12.2024 ý.