DÖWRÜÑ DEPESINDÄKI TÜRKMEN
Ýurt gadyryny ýat illerde aýraçylyk çekenden sorañ! Watan gadyryny bakna ýurtda kibtini gysyp erkinden, hukugyndan mahrum bolandan sorañ! Il gadyryny Magtumguly Pyragydan sorañ!
Bir asyr gowrak dowam eden baknalygyñ hupbatyny türkmen-seljuk imperiýasyndan soñky öten ýedi-sekiz asyryñ dowamynda hem gören däldiris!
Gökdepe galasynyñ pajygasy, Daşoguzdaky bigünä gyrgynçylyklar, günbatar ýomutlaryndaky bolan gandöküşikler tutuş halkymyzyñ ozal görmedik aýylganç pidasydyr!
Eýýäm XIX asyryñ soñky çärýeginde dinsizlikden, erksizlikden gutuljak bolup, musulman ýurtlaryna göçe-göçlükde näçe garagöz türkmen gitdikä? Rewolýusiýanyñ öñýany ruhy oýanyp, basybalyjylaryñ garşysyna Eziz han, Jüneýit han ýaly onlarça ululy-kiçili hanlaryñ tugunyñ astynda göreşip, başyn goýan türkmenleriñ sany näçekä?
Yñdarma türkmenlerjñ bir toparyna ýarag berip "sen gyzyl", beýleki toparyna "sen ak" diýip gurlan gyrgynçylyklarda heläk bolan watandaşlarymyzyñ sany näçekä?
Tutuş baýlygyny alyp, daşary ýurtlara aşan, sürgün edilen, atylan, gyrlan türkmenleriñ takyk sany näçekä?
Watançylyk urşunda ýat topraklarda Watan diýip baş goýan türkmenleriñ sany näçekä?
Alla bilýär!
Ýöne şol ýigitleriñ ählisi jem bolup, biziñ Garaşsyz, Bitarap Türkmenistana bolan söýgimizi, hyrujymyzy, gadyrymyzy kesgitleýär.
Garaşsyz Watan üçin berlen pidalaryñ hetdi-hasaby ýokdur.
▶ DÜNÝÄNI GÖTERGEN OGUZ
Paýtagtymyzyñ iñ gözel meýdançasynda, ýüreginde Ýeri göterip duran öküziñ heýkeli bar. Goja Şaryñ üstünde-de Saparmyrat Türkmenbaşynyñ heýkeli.
Bu ajaýyp ýadygärlik 1948-nji ýyldaky nägehan betbagtçylyk - ýer titremesi zerarly ýüz müñlerçw gurban bolan ildeşlerimize goýuldy. Bu diñe bir mukaddes ýadygärlik däl. Ol Ýer şaryny göterip duran Öküz ýadygärligi - klassyka! Türkmen heýkeltaraşlyk sungatynyñ ajaýyp nusgasy. Men ol ýadygärligiñ töwereginde aýlanyp, kemsiz synlap, oña göz ýetirdim.
Añyrsy geçmişiñ garañkylyklarynda ýitip gidýän taryhymyzyñ bize gelip ýeten bölegi, esasan, Oguz handan başlanýar. Oguz hanyñ imperiýasyna, onuñ ogullarynyñ, agtyklarynyñ ýigrimi dört bolmagynyñ, olaryñ hem her birine bir tagma - gerb berilmeginiñ, olaryñ durmuşdaky, harny ýagdaýdaky orunlarynyñ kesgitlenmeginiñ añyrsynda örän ullakan taryh ýatyr.
Oguz han tagty-taraj edip, beýlesine geçirip, sagat ýaly sagdyn işleýän döwlet gurupdyr. Şondanam halkymyzyñ şejeresi başlanýar. Şol zamanlar Amyderýanyñ adynyñ Oks - Oguz, Azow deñziniñ, Hazar deñziniñ, Köpetdagynyñ, beýleki ençeme geografiki birlikleriñ adynyñ oguz bolmagy ýöne ýere däl! Oguz dünýäniñ eýesi, oguz dünýäniñ ykbalyny göterip dur.
Oguzlaryñ oturymly bölegem, çarwa bölegem bolupdyr. Çarwa bölegi asmanda Oguz ýyldyzlar topary göründigi, mallaryny demirgazyga tarap sürüpdirler, ýaşyp başladygam yzyna göç-gon edip, malyny otaryp-suwlap gaýdypdyrlar. Türkmende dek şu güne çenli ulanylýan gyşlag, ýazlag diýen düşünje oguzlardan galandyr. Emma alymlarymyzyñ birentegi Oguz ýyldyzlar toplumyna Öküzçe, Göle ýyldyzlar toplumy diýip gönüden-göni terjime edip ýörler. Ol ýyldyzlar Oguz ýyldyzlary, ýyldyzy göterilen, ýyldyzy galkan halkymyzyñ ýyldyzlar toplumy.
■ Oguzlar näme üçin demirgazyga göç edipdirler?
Birinjiden, otluk, ikinjiden, Oguz han mydama ýurdy basyp alanynda, ol ýerdäki baýlyklaryñ üstünden barandygy hak. Onsoñam uly döwleti baýlyk bilen üpjün etmek üçin bölek-bölek oguzlary magdan bar demirgazyk ülkelerine göçürip, baýlyk daşapdyrlar. Tuwanyñ paýtagtynyñ adynyñ Gyzyl, Sibiriñ uly oblastynyñ adynyñ Tümen (gyzyl diýmek), gadym ildeşlerimiz ýakutlaryñ ýakut köwleýän oguzlar bolmagy, şol ýeriñ adynyñ ýakut bolmagy Oguz handan galan zatlar.
Sibirde ummasyz köp ululy-kiçili ýerleriñ atlary - gymmatbaha daşlaryñ ady.
Sibirde adynyñ - "sowur", taýganyñ - "taýpançak", tundranyñ - "doñdurar" ýaly türkmen sözlerinden gelip çykmagy hem şondan.
Ýöne gynansak-da, biziñ pikirimizće, taryhy töwerekleýin öwrenmäge mümkinçiligi bolmadyk alymlarymyzyñ bir topary Orhon-Ýeniseý (Ene saý - ene derýa) ýazgylarynda gadymy aslymyzdan alamat tapyp, "Türkmenler gadym zaman şol ýerlerde ýaşapdyr" diýip, dessine başgaça netije çykardylar. Ýok, biziñ ata-baba mesgenimiz Ýeniseý derýasynyñ ýakasy däl, ol ýerde döwleti baýlyk bilen üpjün etmek üçin giden bir bölek ildeşlerimiz "komandirowkada" ýaşapdyr, ine, şol taryhy ýazgylar magdançy ata-babamyzdan galan alamatlardyr.
Sibirde onlarça maýda halklar bar, olaryñ aglabasy biziñ gadymy dilimizde gepleýärler!
Men ajaýyp ýadygärligiñ gapdalynda durup syn edýärin. Kuwwatly Öküz-Oguz dünýäni göterip dur. Bir zamanlar dünýäni göteden Öküz - Oguz ýañadan silkindi, ýañadan galkyndy-da, ol ogzuñ neslinden bolan beýik ýigiduñ - Beýik Serdaryñ, Saparmyrat Türkmenbaşynyñ dünýä gelendigini, oguzlaryñ - türkmenleriñ ata-baba şöhrata ýetjekdigini dünýä ýaýyp dur.
▶ GÖROGLY BEGIÑ KELLESI
Garañky hem ýowuz taryhdan türkmen halkyny Görogly beg alyp çyksa, türkmen halky hem taryhdan "Göroglyny", beýik eposy alyp çykdy.
■ Görogly beg bolupmy?
Taryhçylar bu örän ýöntem soragyñ daşynda köp heläk bolýar. Görogly beg bolupdyr! Özem bir däl, on däl, ýüzlerçe! Ýüzlerçe Görogludanam dana halkymyz beýik eposy dünýä berýär.
Görogly hakdaky rowaýatlar dünýäniñ ençeme ýurtlaryna ýaýrapdyr, häzirem "Görogly bizdendir" diýip ýören halk gaty köp, ýöne beýik bir kanun bar, aýdaly "Leýli we Mejnun" sýužeti geçmişde dürli awtorlar tarapyndan elli-altmyş gezek ýañadan ýazylypdyr. Şekspiriñ dünýä belli tragediýalarynyñ sýužeti döwürdeşleri, ondan ozalky awtorlar tarapyndan telim ýola ýazylyp şyrrygy çykan sýužetler. Emma dünýä diñe Şekspiriñ tragediýasyna baş egýär. Şu setirleriñ awtory mundan on-on iki ýyl ozal "Görogly" eposy bilen keselledi, sözüñ doly manysynda keselledi. Şol döwürler men ozalky SSSR halklarynda bolan "Görogly" kitaplarynyñ ählisini tapyp, okap gördüm. Şonuñ üçinem gaty ynam bilen aýdýaryn. Biziñ "Görogly" eposymyz ýaly beýik epos dünýäde ýok. "Görogly" eposy bilen dünýä boýunça ýazylan romanlardan diñe Serwantesiñ "Don Kihotyny" deñeşdirmek bolar. Goý, islendik halj öz eposyny öwübersin, ol halka öz eposyndan güýçli epos ýokdur, ýöne, ynha, nesip bolsa "Görogly" eposymyzyñ bagty çüwüp, ýakyn ýyllarda iñlis, rus we gaýry dünýä dillerine terjime ediler weli, şonda belli bolar, onuñ dünýä derejeli ruhy gymmatlykdygy.
Bir ýola Ahmet neresse (zehinli alym Ahmet Bekmyradow): "Görogly" eposy batyr, edermen Görogly hakyndaky eser däl, ol türkmen bedewi hakynda döredilen epos" diýipdi.
"Görogly" eposy deñsiz-taýsyz türkmen bedewi hakyndaky eser.
"Görogly" eposy türkmeniñ örän inçe aýdym-saz sungaty hakyndaky eser.
"Görogly" eposynyñ geçmişdäki ýüzlerçe gahrymançylyk eposlaryndan artykmaç tarapy - Görogly beg baran ýerini ýumrup ýören kemçiligi ýok gahryman däl, janly gahryman. Ol - adam. Şonuñ kemçiligi-de ýok däl. Ýöne Görogly kemçiligi bilen hem beýik.
Dünýä edebiýatynyñ öz kanunlary bar: gaty gadym geçmişde ähli eserler hudaýlar hakynda döredilipdir. Soñraky geçmişde hudaýlar ornuny beýik şalara beripdirler, eserler şol şalary hakynda döredilip, olary hudaýlaryñ derejesine göteripdir. "Görogly" eposynda tersine, Görogly adam derejesine göterilen gahryman.
Şeýlelikde, biziñ ajaýyp hazynamyz bolan "Görogly" eposymyz goç ýigidiñ, bedew atyñ, gudratly aýdym-sazyñ jemlenmesi! Beýle ideal jemlik özge adybir eposlarda däl, dünýäniñ edebi mirasynyñ getiren ajaýyp eserlerinde hem ýok.
"Görogly" eposynyñ deñsiz-taýsyz eserdigi subutnama mätäç däl bolsa gerek. Men türkmen halkyna "Görogludan" galan beýik tymsal, beýik sapak barada kelam agyz aýtmakçy.
Bir ýola şahyrlar Atamyrat Atabaýew, Amannazar Aşyrow, Akmyrat Şir dagymyz belli magaryfçy Ata Akbäbäniñ öýünde aýdym-saz etdik. Zandy gowy ýigit, Ata bizi gowy garşylap, hezzet baryny etdi, hatda ynjalykly oturyp bilmezler diýip, ejesiniñ näsagdygyny hem aýtmandyr. Gije üçlerde aýdymçymyz Atajan gyzdy. Inçe lirik, zehinli şahyr Atajan Annaberdiýewiñ ussat akkerdeonçy-aýdymçydygyny köpler bilýän däldir. Atajan garasuw bolup, öz göwresiçe bar akkerdeony iki ýolup taşlaýjak bolýardy. Ol özüniñ gowy görýän aýdymyna ýetdi. "Görogly" eposyndan "Ýene geldiñmi?" aýdymyny onuñ öz aýdyşy bardy. Ol şol aýdyma ýetende garrap, tapdan düşen Göroglynyñ obadan başyny alyp, gara daglara özüni atyşy, mertlik bilen peri aýalyna rugsat berşini örän inçelik, örän duýguçyllyk bilen gürrüñ berdi. Kimem bolsañ, ölüm agyr. Ynha, Agaýunus Göroglynyñ ýanyna gaýdyp geläýýär. Görogly hoş bolup, horran bolup dünýäni unudýar.
Atajan "Ýene geldiñmini?" aýdyp boldam welin, uly jaýyñ zalyndan aýallaryñ horkuldysy çykdy. Aýallara-da özüñiz belet, biri horkuldap bilse, beýlekileri möññürip, yzyny alyp göterýär. Boldy bir yzanda-çuwanlyk. Ata Akbäbe ejesine bir zat bolandyr diýip, atylyp çykdy, bizem yzy bilen! Görsek, Atajanyñ aýdymyny diñlemek üçin zala bäş-alty aýal üýşüpdir, hatda kesel ejesem. Ol görgüliler Göroglynyñ bir pursatlyk bagty üçin aglaýan bolsalar nätjek!
Men şu ömrümde "Görogly" eposynyñ şahamçalaryny aýdýan onlarça bagşyny diñledim, olaryñ hemmesindenem bir soragy hökman soraýardym. "Göroglynyñ ölümi" şahamçasyny aýdyp bilýärmiñ? Ählisi bilýär, ählisem aýdyp bermeýär ýöne!...
"Göroglynyñ ölümini" aýdyp berip, halkyñ ruhuny öçürmeli däl, emma bagşy bolsañ, ony hökman ýatdam biläýmeli! Şägirdiñe öwretmek üçin... Bu agyr pajygaly şahada beýik bir tymsal ýatyr: duşmanlar ahyry Görogly begi öldürip, kellesini alyp gidýärler. Il-halk bolsa üýşüp, Görogly begi matam tutup jaýlaýar!
Aşgabatdaky "Mekan" köşgüniñ öñündäki diwaryñ ýüzüne daş bezeg işlerini dünýä belli heýkeltaraş Ernest Neizwestnyý ýerine ýetirdi. Ol daşary ýurda geçeninden soñ, "Men antisowet ideýalarymyñ birentegini Aşgabatda ýerine ýetirdim" diýip, "Mekan" köşgüni salgy berýär. Şondan soñ onuñ daş heýkellerini ýykjak hem boldular... Siz şoña baryp syn ediñ, örän kuwwatly, gollary çykyt-çykyt bir adamyñ daş heýkeli bardyr. Ol SSSR-iñ simwoliki keşbi, ol durşuna güýç, kuwwat, emma beýnisi ýok. Kelläniñ beýni ýerleşýän ýeri ýok! Ernest Neizwestnyý örän güýçli ýowuz imperiýanyñ uly aýybyny - beýnisiniñ ýokdugyny beýan etdi.
Beýik eposymyzda bolsa, biziñ özümiz Göroglynyñ başyny çapyp, alyp gidendiklerini aýdyp, okap, diñläp ýörüs! Sebäbi näme? Sebäbi soñky ýedi-sekiz ýüzýyllykda bu kuwwatly, alaeman, çaparman, dana türkmene beýik Serdar duşmady!
Adam aýybyny ýaşyrýar, halk hem adam ýaly! Halk hem öz aýybyny ýaşyrmak bilen! Emma biziñ halkymyzyñ beýikligi şu aýybyny ýaşyrmaýar: "Ynha, türkmen ogullary, siz başsyz halk, haýsyñda gaýrat bolsa, eýe çyk başsyz halka!" diýýär.
Türkmenistana XIX asyrda gelip giden iñlis rewolýusioneri, žurnalisti O.Donowan: "Bu halkyñ serdary duşsa almajak galasy ýok, döretmejek siwilizasiýasy" diýip, rast aýdypdyr!
Geçmişi beýik halkyñ Geljeginiñ hem beýik boljahy ikuçsyzdyr.
▶ TARYHDAN SÖZ AÇSAÑ...
Taryhdan söz açsañ, köp zat aýdyñ bolýar. Men türkmen halkynyñ beýik halkdygyny bilýärin, sen bilýärsiñ, ol bilýär. Biziñ beýik halkdygymyzy bilendigi üçin gyzyl imperiýa taryhymyzy bizden ýetmiş ýedi gapynyñ añyrsynda bukup gezdi!
Muny biz, tüdkmenler, özümiz aýtman, başga milletler aýtsa, has ýerine düşýär! Hudaýa şükür, Ibn Batuttadan başlap, Wamberä çenli, Gerodotdan başlap, Şekspire çenli bu ýurda gelen jahankeşdeler türkmen halky, türkmen ýurdy hakynda ajapdan ajap sözleri aýtma kemini goýmandyrlar! Emma häzir biziñ özümiz hem aýtmalydyrys, çünki, tutuş bir asyrlap bize beýiigimizi aýtmak beýlede dursun, "Siz çarwa halk, çarwa halkyñ taryhy-da bolmaýar, siwilizasiýasy-da, çarwa halk malynyñ yzyna düşüp ýören halk bolýar" diýip, gaty köp kemsitdiler.
Şahym, şahym, şu paýhasa düşüngin:
Eger gul eýlejek bolsañ türkmeni,
Öñi bilen ony atdan düşüriñ!
Hawa, geçen asyryñ ahyrynda bizi atdan düşürdiler, diñe atdan däl, beýik taryhymyzyñ üstünden düşürip, gowaçaly peliñ içine geçirdiler! Biz nije ýyllap gowaça meýdanynda ýaşadyk, pikir etdik, gul bolduk! Men beýik Serdarymyz Saparmyrat Türkmenbaşynyñ türkmen halkyny ýañadan beýik taryhynyñ üstüne mündürjek bolup edýän tagallalaryny ikelläp goldaýaryn.
Gowaça meýdanyndaky halkyñ pikiri ýylyñ ahyrynda beriljek ujypsyz girdejiden añryk geçmeýär!
Taryhyñ üstünde durýan halk bolsa, hökman beýik geljegi hakynda oýlanýar.
Ýene "Görogly" eposymyza ýüzleneliñ! Görogly begiñ atasynyñ adyna üns beriñ: Jygaly beg!
Başy Jygaly beg!
Jygaly beg Göroglynyñ başyny goramak üçin Hüñkar şanyñ ýurduna barýar. Gulluk etjekdigini aýdýar. Şonda Hüñkar şa: "Ine, bir bölek galtamanyñ, alamanyñ hany" diýip, onuñ üstünden güljek bolanynda Jygaly beg, alamanyñ, galtamanyñ kyrk, elli bolýandygyny, türkmeniñ bolsa kyrk-elli müñden hem köp halkdygyny, halkyñ bolsa galtaman bolmaýandygyny janygyp aýdýandyr.
Jygaly beg - türkmeniñ nobatdaky patyşasy, soltany! Ol garrap Adybege ornuny berýär. Adybeg ölýär. Şu ýerde eposymyzdan beýik bir sapaga bagşylar üns bermeýärler! Jygaly begiñ ornuny tutjak ogul ýok. Genjim ogly - adyna üns beriñ, baýlyk, genç üçin dünýä talap bolup gidýär. Epos baýlyga göz diken adamyñ patyşa bolup bilmejekdigini aýdýar! Bagşylar Jygalynyñ Mömin ogluny hem kemli, gözi şully, gyz berilmeýän oýnatgy derejesinde suratlandyrýarlar. Bagşylaryñky düşnükli, olar eposy gyzykly sdip, diñleýjisini güldürmelem ahyry.
Aslynda Mömin beg - musulman adam. Ol Hudaýly adam, ol gylyç-galkan göterip, uruş etjek adam däl. Ol dindar! Diñe musulmançylygy, dini birinji orunda goýan adamyñ patyşa bolup bilmejekdigi üçin döredilen obraz ol!
Patyşa bolmak üçin başyndan, malyndan, janyndan geçip, özüni orta atan adam gerek! Gördüñizmi, bagşylaryñ güldürmek üçin ulanýan iki obrazynyñ añyrsynda nähili beýik parasat ýatyr!
Biz bir asyrlap, egni gysyk, ruhy öçük gezdik. Şonuñ üçinem biz Watanymyzy geçen asyryñ haky üçinem söýmelidiris. Garaşsyzlygy, Özbaşdak Türkmenistany görmedik ata-babalarymyzyñ haky üçin söýmelidiris. Biziñ üçin Watandan beýik keramat bolmaly däldir, çünki, Watana kiçijik däl-de, uly söýgi zerurdyr!
Bir gün Ýazyjylar birleşiginiñ jaýynda Gurbandurdy Gurbansähedow bilen pete-pet gabat geldik, ol şol mahal orunbasardy. Golumdan tutup, arka tarapdaky aýmançalu howla çykardy. Golaýda çykan kitabymy okandygyny aýdyşdyryp, ruhumy göterjek bäş-üç ýagşy sözler oklaşdyrdy. Haýsydyr bir batyrgaý pikir aýdýan goşgym hakynda öz belliklerini aýdyşdyryp başlady.
Gurbansähedowyñ ýazyjylygyndan adamçylygy uludy, onda hakyky türkmene mahsus onlarça häsiýetler bardy. Biz entek ýañy özgeleriñ döredijiligini okap ýörkäk, Gurbandurdy aganyñ nä güne düşeninden habarym bardy. Onuñ "Türkmen sen" goşgusyndaky "At üstünde kelle kesen türkmen sen!" diýen ýaly setirleri üçin tas öz kellesini kesipdiler. Häzir ol şol wakany ýatlaman, meniñ gamymy iýip, gepi daşdan aýlap, hatyrjem bolmagy ündeýär:
- Aý, oglan, Nobatguly, sowet hökümetinin yzyna gaýdaýdygam bardyr! Haşal oty ösdürip-ösdürip, soñundam köki-söki bilen sograýmasam bardyr. Hä, hawa, ine, şol mahal arkañda durjak türkmen tapylmaz!... Ägä bol, üç adam bolaga-da jemlenip, "Partiýa guramasy biz" diýip bir kararjyk çykarar welin, onsoñ ol kararyñ öñünde durup bilen adam bolmaz!
Otuzynjy ýyllar sosialistik realizm metody täze bir döredijilik metody hökmünde diñe sosialistik ýurtlarda däl, daşary ýurtly ýazyjylaryñ arasyna-da ýaýrady. Bu metod emeli metoddy. Her kim edebiýata özüçe düşünýärdi, her edebiýatçy, tankytçy özüçe düşündirýärdi. Türkmen sowet edebiýatynda bolsa muña Kompartiýanyñ kararlaryny durmuşa geçirmek üçin halka zerur wagyz edebiýatyny döretmek diýip düşündiler!
Şahyr Juma Ilmyradow gaty gowy adamdy, goşgyny hem kän ýazyp ýören adam däldi. Haýsydyr bir goşgusyna türkmen nakyly düşýär: "Belent çykar barly öýüñ tüssesi!"[1] Şol nakyl üçinem onuñ gören görgüsini Hudaý saklasyn!
Şeýle döwür boldy, Watanyñy söýmäge rugsat bermediler! Sebäbi seniñ Watanyñ ýokdy! Seniñ Watanyñ Türkmenistan däldi, seniñ watanyñ SSSR-di! Seniñ diliñ türkmen dili däldi, seniñ diliñ özge dildi!
▶ GARYN FILOSOFIÝASY
Ynsanyñ garnyndan ýüregine çenli bir garyş, kellesine çenli iki. Emma adamzat öz taryhynyñ müñlerçe-müñlerçe ýylynda garyn filosofiýasyndan ýokaryk galyp bilmän gelýär. Gowy iýmek, gowy geýmek, beýläñe basmak, "bäş günlük ömre ýüz ýyllyk tetärik edinmek" - Garyn filosofiýasy!
Oglankam bir türkmen güjügini tutdum. Entek ol ulalmanka, kakam pahyr: "Oglum, munyñdan it çykmaz, berip goýber gereklä" diýdi. Men sebäbini soradym. Ol:
- El ýaly çörek berdim, iýdi. Ýene berdim. Iýen ýaly etdi, soñam äkidip gömüp geldi. Güjükkä aç saklanyp, ertesini gaýgy etmegi öwrenipdir. Indi muny näçe gowy saklaber; öz doýany bilen gözi doýmaz! - diýipdi.
Garny ajy doýrup bolar! Gözi ajy Hudaý hem doýrup bilmez! Pyragy aýtmyşlaýyn, her gözüniñ hanasyna ýeriñ ýarym şaryny goýsañam doýmaz!
SSSR-iñ filosofiýasy şeýledi: Gaty aç hem etmeli däldi, doklugyndan gägirýänem bolmaly däldi! Garyndeñlikdi. Aýlykdan aýlyga - durmuşyñ bar manysydy!
Bi gulçulyk diýleninde "Spartak" kinosyndaky gadymy Rim hem Ýunan gulçulygyny göz öñüne getirýäris. Aýagyna zynjyr urlup, goluna kerki berlip daş köwläp, dynç günleri biri-biri bilen gladiatorlar söweşinde ölüşýän gullar bir hili gullar. Ondan müñ ozal gadymy Babylda (Wawilonda) rowaçlyk alyp, Gündogar ýurtlaryna ýaýran "Külbeli gullar" başga hili gullar! Babylda her kim öz guluna öýlenmäge, külbe edinip çaga-çuga öndürmäge rugsat beripdir, ýöne onuñ aýalam, çagalaram hojaýynyñ guly bolmaly eken!
SSSR-de-de edil şeýledi. Biziñ respublikamyz bolsa has hem eýmenç şertlerdedi. Çagalardan gojalara çenli hemme gowaça meýdanynyñ içinde! Ýaş çagaly gelinlere çenli bäbeklerini bakja tabşyryp işlemeli. Bakjadaky aýalyñ tutuş brigadanyñ çagasyny emdirem wagtlaram bolupdyr, sebäbi onuñ özem ýaş çagaly! Ol - kimiñ çagasy, parhyna däl. Sen çagañy del aýala emdirtjekmi, dälmi ony senden soraýan ýok! Daşy gurap-guramanka çagalarymyz pagta meýdanynda. Talyplara çenli. Käte bir aýlyk hakyñy köpeldýärler, emma beýle tarapdan bilniksizlik bilen bahany hem göterip goýberýärler. Özem etjek işiñi edip bilmeseñ, gitjek ýeriñe gidip bilmeseñ ýeriñ, suwuñ bolmasa gulsuñ-da!
Häzir biziñ döwletimizde ýekeje bökdençlik bar bolsa ol hem sowet döwründen galan gulçulyk psihologiýasydyr, garyn filosofiýasydyr! Indi ol sowet psihologiýasyndan saplanmak gerek.
■ Spartagyñ dünýäni sarsdyran gullar gozgalañy näme diýip ýeñildi?
Ýönekeý sebäbi bar! Gullar demir zynjyry syndyrmagy, gul eýesini öldürmegi oñarýar, ýöne azat bolup, özbaşdak ýaşap başlamany oñarmaýar, sebäbi ol eýeli ösen! Ol görkezme bilen ýaşan!
Gadymy Rimin genial filosofy bolan Aristipp bilen ýene bir meşhur filosofy gul edip gul bazaryna satmaga çykarýarlar. Hudaý ýaly dünýäniñ depesinden seredip oturan filosof Aristipp:
- Kime akyldar, dana hojaýyn, arkadag gerek bolsa, meni satyn alsyn - diýip gygyrýarmyş, tersine ýanyndaky filosof bolsa, hapa bolup, gözýaş edýärmiş. Şonda Aristipp oña: "Namart bolma!" diýip gatyrganypdyr. Beýleki filosof:
- Aristipp, sen gul edilip özge ýurtda satylýarsyñ! Seniñ halyña düşünip bolýar. Ynha, meni öz Watanymda gul edip satyp otyrlar, men oña neneñsi çydaryn - diýipdir.
Ikinji filosofyñ ýagdaýy biziñ sowet döwründe düşen ýagdaýymyz. Keseki ýurda ýesir düşseñ, gul edip satyp hem bilerler, öldürip hem. Sebäbi sen mysapyr! Emma öz ýurduñda gul bolsañ...
Adamyñ gara garny pikirlenip başlanynda onuñ beýnisem, garagam, gulagam gapylýar. Ol lukma bilen mertebesinem, adamçylygynam, ar-namysynam ýuwdup goýberýär. Beýle adamlar adam däldir, mahlukdyr!
Adamyñ bili ýaly mähnet agaçlary sogrup taşlap goýberýän pil bir düwür gant üçin arena çykyp, maýmyn oýnuny görkezýär!
Derelerde-zawlarda arlanynda janly-jandary amana getirýän arslan-şir çepiksije gyzyñ berjek ýeke lukma eti üçin otly halkadan towusýar! Asmanyñ ýaraşygy laçynlar bir lukma göş üçi eldeki bolup, özi ýaly janawarlaryñ ganyna galyp, awça tutmaga kömek berýär!
Biz nebsini ýuwdan däl, nebis bizi ýuwdupdyr!
SSSR zamany öz dilini terk edip, hökmany döwlet dilinde gürle diýip dyzap durýan ýokdy! Ýöne döwlet dilinde gürläp, ata-baba dessurlary ýok edip, gerek ýerinde dabaraly gürläp bilseñ wezipe berilýärdi, wezipäñ bolsa, birneme ilden gowy iýýärdiñ, gowy ýaşaýardyñ! Sähelce gowy iýmek üçin watanyñdan geçmek jenaýat!
"SSSR zamany gowy ýaşaýardyk!" diýýän adamlar gara garnyñ adamlary! Watanyñ bolmasa, erkiñ bolmasa - bala batyp ýaşanyñda näme!
Türkmen aga: "Meniñ garyp çatmam bar, arkan düşüp ýatmam bar!" diýip, öz erkinligini hemme zatdan beýik görüpdir ahyry! Kesekiniñ gapysynda dok ýaşanyñdan, öz garyp çatmañda aç ýaşa. Kenganda şa bolanyñdan, öz iliñde geda bol!
Men bir ýaşulyny tanaýan: ogulsyz-gyzsyz bende. Ozal ol türme gözegçisi bolup işleýärdi. Garaşsyzlyk alaýan döwürlerimiz on-on bäş tussagy ýatymlyk äkidip, bir obýektde işledýän eken. Türkmenistanyñ Garaşsyzlygyny dünýä jar eden güni ol:
- Ýigitler, şu gün ählimiz, sizdm, menem tussag däl! Erkin döwletiñ erkana ogullary! Garaşsyz ýurdumyza uzak ýaş diläliñ - diýip, buýsanç bilen seslenipdir.
Garaşsyz döwletiñ, Baky Bitarap döwletiñ gadyryny bileliñ! Şondam beýik mukaddeslik ýokdur!
▶ BAÝLAR BEG ÇYKSYN!
Ýetmiş-segsen ýyl baýlara gargap, tankytlap göwün solpusyndan çykyldy. Ynha, indi biziñ birentegimizde baýlygyñ köp bolsa baý diýilýändir diýilýän düşünje ýaşaýar. Arada bir üýşmeleñse biriniñ gaty baýandygy hakynda gürrüñ etdiler, gep salgyndan çen tutsañ, ol baýan adam daşary ýurtlara gidip lomaý haryt getirip, satdyrýan eken!
Beýle adamlara türkmende baý diýilmeýär, olar söwdagärdir, täjirdir, emma baý däldir!
Baýyñ öz derejesi, mertebesi bolýar!
Meniñ ejem pahyram, kakam pahyram garyp düşürilen baý çagalarydy. Sürgünem görüpdiler, jepa-da çekipdiler. Kakamyñ SSSR atly döwletimizden ölinçä içi sowaman geçdi. Olar geçmişde "Aýgytly ädimdäki" Gandym aga ýaly garybyñ bolmandygyny nygtaýardylar. Baýlar öz ilen-çalanlary bilen, ýakynlary bilen hatar tutup oturýar eken. Öz ýakynyna iş tapyp bermek, oña maşgalasyny dolamaga kömek bermek baýyñ jana-jan borjy bolupdyr, hatarynda gaty bir garyp bolsa, ol baý üçin namys bolupdyr.
Asyl baý bolmak üçin uly baýlygyñ hojalykda üç arka aýlanmagy hem zerur bolupdyr. Üç arkadan soñ baý çagalary dokmäde, göwni, kalby dok baý bolýar.
Geçmişdäki baýlaryñ asyllysynyñ matlaby diñe beýläñe baýlyk basmak däl-de, beg çykmak bolupdyr. Olar öz çagalarynyñ beg çykmagy üçin gaty ýokary terbiýe beripdirler. Şeýle baýlar, baý ogullary diñe öz obasynyñ däl, ýurdunyñ ykbaly bilen ýaşaýan adamlara öwrülipdirler. Şeýle baý, heý, öz oglunyñ täjirlik etmegine ýa bolmasa kazylyk etmegine ýol berermi? Emma häzir başga: "baýlaryñ" aglabasy çagasyny eýdip-beýdip ýuridiki fakultete ýa bolmasa bank işlerinde işlär ýaly Halk hojalyk instututyna okuwa salýarlar. Bu proletar zamanyndan galan göýdük psihologiýa: Ýurist bolsa, prokuror bolsa, sudýa bolsa hor bolmaz! Ýa bolmasa ogluna inomarka äberip, köşk ýaly jaý gurup bermek hem moda!
Ol nähili baý bolýar, eger ol baý haluna oglunyñ-gyzynyñ kazy bolup, para almagyny isleýän bolsa?! Ol nähili baý bolýar, baýlygy saklamany, köpeltmäni, baýlygy işletmäni öwretmän, "Bar jalaýlyk et" diýýän bolsa!
Allatagala sylap baýlyk berdimi - diýmek, seniñ öñüñde baýlygyñ birnäçe borçlary hem ör boýuna galar! Baýmyñ - ýurda eýe çyk! Zawod gur, fabrik gur, ildeşleriñ üçin iş ornuny döret!
Sosializmiñ müñlerçe-müñlerçs gerekmejek kärhanalary bardy, ýurt şol mahalam bilýärdi, şol edaralaryñ gerekmejek edaralardygyny. Emma işsizler ors bazarynda çigit çigitläp, hepbesizlik edip ýörmesin diýip açylypdy. Şol gerekmejek edaralar ýurdy garyp düşürdi, tozdurdy. Indi şol işsiz adamlaryñ zähmetinden peýdalanyp, öz işini ilerleder ýaly kärhanalary açyp, zawod-fabrikler açmak baýlaryñ wezipesi! Baýlygyñy şweýsar bankynda goýmak - baýlyk däl, hatda ol öz mähriban döwletiñe kast etmek!
▶ BAÝLAR ÝURDUÑ YKBALYNA EÝE ÇYKMALY!
On sekizinji-on dokuzynjy asyr rus taryhyny, rus edebiýatyny bilmeýän az-azdyr. Şol edebiýardan bir zada ünsüñizi çekeýin. Zawod eýesine, fabrikanta, pomeşiklere, millioner baýlara öz çagalaryny harby gullukçy etmek mertebe bolupdyr. M.Ý.Lermontowdan başlap, aglaba rus klassyk ýazyjylary baýyñ çagasydygyna seretmezden, harbydyrlar. Şol zaman rus klassyky edebiýatynyñ öñe çykaran gahrymanlarynyñ aglabasy harby adamlardyr. Emma bizde sähel özüni oñaran oglunuñ harby bolmagyny-ha beýlede dursun, hatda eýdip-beýdip harby gullukdan - watan öñündäki mukaddes borjundan alyp galjak bolup ýörler! Bu aýyp! Garyp bir hupbulwatan bolsa, baý iki hupbulwatan bolmaly! Eger baýlar, wezipeli adamlar öz ogullaryny-agtyklaryny harby gullukçy etseler, geçmiş dili bilen aýdanymyzda beg çykarsalar - onda Türkmenistanda harby gulluk borç bolman, beýik mertebe bolar!
Goý, biziñ baýlarymyz baýlygyñ eýesi - Genjim bolmasyn, baý bolsun!
Goý, türkmen baýlaryndan begler çyksyn!
* * *
Ýigriminji asyrda dünýäniñ proletarlarynyñ millionlarçasy birleşip, döwlet agdaryp, baýlary talap, ganyñ üstünde kuwwatly döwlet gurdular, şol döwletem segsen ýyl hem ýaşap bilmedi. Syýasatçylar onuñ ýüz-de bir sebäbini çykardylar, ýöne hiç birem kesekiniñ baýlygynyñ esasynda ganyñ üstünde gurlany üçin gyzyl imperiýany synandyr öýtmediler!
Kesekiniñ bedibagtlygynyñ üstünde öz bagtyñy gurup bolmaýar.
Haram baýlyk proletariata-da nesip etmedi, olaryñ kuwwatly imperiýasyna-da.
Ýaşuly adamlaryñ "baýlygymy döwlet diýip berewer, Tañrym" diýip edýän doga-dileginiñ mazmunyna ýaşuly bolup düşünýärsiñ!... Sowet imperiýa synyp, baýamaga rugsat berildi. Baýamagyñ ýollary arçalyp ýerden-suwdan jyda düşürilen halkymyza ýer, suw murra-mugtuna berildi. Döwlet emlägi kem-kemden hususy emläge geçip başlady. Eýýäm uly-uly baýlar döredi. Dana halkymyz "Gyradeñlikden Hudaý saklasyn" diýýändir. Baýlar hem döresin, begler hem. Baýamaga ýol berlenine ýañy on ýyl bolup barýar, emma eýýäm "Pylany baý garyp düşüpdir" diýip hem eşidilýär.
Ol nähili beýle!
"Baýlyk eliñ kiri, geler, geçer" diýlenimikä?
Meniñ pikirimçe, şu arada baýap, eýýäm garyp düşüp ýetişýän adamlaryñ bir hatasy bar: olar baýlyga özüni taýynlap bilmändirler! Haram keýpi-sapa, neşe, der dökülman gazanylan baýlyk, köki ýok baýlyk gelipdir-geçipdir!..
Bir jöhit: "Eý, Alla, meniñ lotoreýa biletime "Wolga" utdur" diýip, Hudaýyñ halys ýüregine düşüpdir. Hudaý çydaman:
- "Wolga" utduraýyn, ýöne sen ilki lotoreýa bir edin - diýenmiş!
Baýlygyñ gözli çeşmesi bolsun! Onsoñ daglarda kiçijik çeşmejiklerden bulaklaryñ, çaýlaryñ döreýşi ýaly baýlyk, döwlete dönüp, derýa bolup akar! Ol çeşmejik näme? Ol çeşmejik - öz işiñi ýola goýmak! Ädikçi ýaly ädik işine şeýle bir ökdeläp, öñüñe kişi geçirmeli däl! Haryt öndürýän harydyny dünýä standartyna ýetirip, öñüne haryt geçirmeli däl. Baýlyk bir tarapdan gelip, beýleki tarapdan gideninde hem önüm öndüren adam baýamak bilen! Gazanmany öwrenen adam sowmany hem öwrener!
* * *
Asuda, abadan Watanymyzyñ topragy keramatdyr. Ol dindara öz namazlygyndan hem ezizdir! Bu erkana toprakda ýaşyl tugumyz peýwagtyna parlaýança berlen pidalar möçbersizdir.
Men özümize degişli iñ bir ýönekeý ýa-da oýa düşmeýän ýitgilerimizi aýdyşdyraýyn. Ýetmiş ýyl ýüzläp-ýüzläp ýazyjy, hudožnik, kompozitor, teatr hem kino işgärleriniñ üç-dört nesli zähmet çekip, yhlasyny, ylhamyny bagyş edip, ömrüni gijeler şem ýaly ýakyp tükedip ýazdylar, eser döretdiler, emma...
Ol eserleriñ aglabasy SSSR atly netikaza imperiýa bilen taryhyñ gatlagyna gitmeli boldy. Şu asyryñ içinde türkmen döredijilik işgärleri iki ýola edebiýaty, sungaty noldan, ýañadan ak kagyzdan ýazyp, döredip başlamaly boldular! Biziñ bu ýitgilerimiz hem hele-müçük däldir! Ýöne bir zat köñle ynjalyk berýär, biziñ mundan buýana ýañadan, tarp ýerden başlan edebiýatymyz hem, sungatymyz hem öz halkymyz, öz ýurdumyz, öz Watanymyz, öz bagtymyz üçin döredilýär!
Bu örän uly bagt!
Nobatguly REJEBOW,
"Türkmenfilm" kinostudiýasynyñ redaktory.
# edebiyatwesungat_99
__________________________________
[1] J.Ilmyradowyñ "Türkmenistanym" goşgusy, saýtdaky linki:
http://www.kitapcy.ga/news/turkmenistanym/2018-06-30-816
[2] Akmyrat Hojanyýaz "Saýradylmadyk şeýda / Şahyr J.Ilmyradowyñ sowet döwründe gören muşakgatlary", makalanyñ saýtdaky linki:
http://www.kitapcy.ga/news/sayradylmadyk_seyda/2018-10-18-2891
0
