Sumbaryñ garagyrnagy

SUMBARYÑ GARAGYRNAGY

Il-günüme döneýin!
Bir öýden çykybilseñ bolany.
Ine, bu gezegem Gutlymyrat Begmyrat, Gündogdydyr Şyhberdi Köse, Abadan Aşyr, Juma Meñli, Babadyr Sona Aýyt, Goşa Sähet, Halmyrat, Amangeldi, Hudaýguly Hally, Hajy Goşa, Amandyr Rejep Oraz ýaly hemdemlerimiñ hemaýaty bilen Bamy - Ymarat - Gerkez - Çendir - Garakel - Ýartygala - Kyrkgyz böwür - Çakangala - Akdepe - Seýkel - Gyzylymam - Akymam - Gerkez döwür (Hanguly) - Garahan sebitlerini syrybam Gyzylbaýyra ýetdim.
Ine, "Gyzylbaýyr höwürtgedir, mal içinde ýumurtgadyr" diýdiren sahawatly toprak. Ynha, 1813-nji ýylyñ Remezan aýynyñ 19-na Dikildaş - Gorpolum - Ýeksarga - Naýbadaý - Absary - Törekli - Kürenolum - Öýlük - Gorgan (?) - Hajygowşan - Aktokaý aralygyna köklenip, meşhur Magtymgulymyzy iñ soñky ýoluna ugradan keramatly toprak.
Gyzylbaýra baran günümiñ ertesi, heniz dañyñ düýbem agarmandy. Ýerimden turşuma, suwunyñ ýüzi dumana gaplanybrak duran Sumbaryñ olumyndan indim.
Ine, Gyzyletregiñ meşhur Şarlawugy! Ana-da onuñ höwlümli silleriñ darkaşly demine döz gelmän, diklimligine opurylan uçutdan kertimsi kenary. Anhalykga-da, oñ düýe ýaly daşlary. Olaryñ arasyndan suwla-suwla pesede eñterilýän akymlaryñ derä sarsgyn salýan sesem asmandan aslyşarly.
Şeýdip, görülmedik gözelligi boýlaý-boýlaý, maýyllyga ýetişime nädip düşendigimem duýmandyryn. Suwa düşüşime, esliräk eglenip, yzyma dolansam, myhman ýerim Koý Annasähediñ ýüzi galagoplyrak.
- Bizem, Amantäç doganyñ bile "Gara dañdandan örüp, gonagymyz nirä gidäýdik-ä?" diýip, daşdan-içden sizi agtarybam ugradyk eý görmüş, Sumbar gapdaldan gelýäniñ görnäýdi.
- Aý, ýañy Şarlawuga baryp, "Gel, bir hezil edineýin-le" diýdim-dä.
- Haý-ha! Muña sered-ä?! Gije-girimem-ä däl, asyl gaýdyp, galan ömrüñe Sumbaryñ akawudynyñ gyrasynda-da görnäýmegin
- O näme üçin? Men-ä "At görse münjek, suw görse içjeklerden". Nire bolsa bolaýsyn, suw gabat geldigi, gurbaga ýaly, bir çümüp çykmasam, edil untabagymy aldyran ýaly-da.
- Nämäñi aldyran ýaly bolsañam, biziñ etrapda bir ýeke özüñ suwa düşäýmegin, oluma beýlekä girip, eşitdiñmi? Sebäp diýseñ, bu Sumbarda suwuñ gara gyrnagy bar ahyryn.
- Bä-ä. Şeý diýsene. Koý kaka, "Ümmülmez ummanlarda suw zagypalary (suw perileri) bar. Köpi gören, jany jenewut ýaly, aýrañjöwren kişiler ýañkylary tutuşyna, çygly esgä dolap esli wagt saklaýşyna, islän çakam jumag-ysnyşmasyny berjaý kylyp, soñam yzyna goýberer ekeni" diýip gulagyma degdi. Deştdir Börme gapdallarynda bolamda: "Isgender Zülkarnaýn biziñ töwerekleri basyp alanda, suw peri aýalynam ýany bilen äkelipdir. Oñam Spitamanyñ, ýagny garadan gaýtmaz türkmen Çepbe Temeniñ dogumly döwürdeşi bir çopan oglan ogurlapdyr. Ana, şondanam, Bährizen (deñiz zenany) - Bäherden ady galypdyr" diýen maglumata-da duşupdym.
Ýöne, Koý kaka, "Suwuñ garagyrnagy" diýip welin eşitmändim-dä.
- Eşitmeseñ eşider ýörersiñ-dä. Sen entejik näme görýäñ?..
Şondan soñ Balkan Kakabaý, Esen Atak, Şiridir Gurban Gulmämmet, Halnabat Mämmetnazar, Meretmyrat Gurban, Annatäç Öwez, Orazmämmet Amantagan, Täçnabat Sopy ýaly ýalawlylara ýüz tutup ýörşüme, ahyry garagaçly Gazakbaý aga duşdum.
- Suwgyrnagymy? O bardyr bu soramyñ suwlarynda. Kakam Nurly molla Orazmämmet ogly-da Şarlawugyñ ýokary ýanyndaky Duzolumdan geçende ony görüpdir. Şonda aty horguryşyna, saklatman, alyp gaçypdyr. Soñ oña "Bo-how! Sen gaty bagty getiren. Ol biziñ birnäçämizi ald-a" diýenler.
Şarlawukly Otuz Döwlet oglam jeññelde goýun bakyp, Gürgene günaşym siwa inendiklerini ýatlady:
- Şonda bir gün süýr günortanlar goşa suwuñ garagyrnagy geldi. Öz-ä çüwýalañaç. Saçam açyk. Endam janam suwamaý tüý. Biz onuñ eline bişirilen kellebaşaýagy tutdurdyk welin, gönümel yzyna gidiberdi. Agzy bimaza bora çemeli görgüliniñ.
Inergaýdyrakly (baýathajyly, ýagny, gyzyletrekli) Musa Bally bolsa, diñe Sumbardyr Gürgende däl, eýsem Etrekde-de suw adamsynyñ bardygyny belläp, olaryñ biriniñ Daşburun güzerinde (olum - ýasga - güzer) ýaşaýandygyny ýatlady. Ol bimahal-kämahal suwa baran oglan-uşagy heläkleýärem ekeni.
Bir günem däne äkelýän iki dogan garañky gatlyşyberende o ýerde düşläp, ýañy bir ýazylyp-ýaýrap ugramazmy. Edil şo halatam bir geñ jandar suwdan çykyşyna, olara tarap ýönelýär. Şonda hälkileñ birem ony tüpeñleýär. Ertesi görseler, ol suw eýesi - garagyrnak ekeni.
Ine, şeýdip irmez awçylyga salyp ýörkägem, Gurbanmämmet Geldi, Abdyrahman Söýün, Täçdurdy Toýly ýaly göwni gowulañ goldawy arkaly biz şarlawukly şofýor Mämmet Hajygylyja duşduk. Ondan Gaýtarmyş ata, Gurbuşdyr Gulan ata, şeýle-de Teke gyrlana dahylly köp-köp maglumatlary ýazga geçirdik.
Hawa, huşy metdalygy bilesigelijilige sepleşen Mämmet aga nusga alamaly kişileñ kowmundan. Ýöne ýaşulynyñ Altyn, Kümüş, Tylla atly gyzlarynyñ dokan halylaryn-a däl, eýsem gol girizip eden iki ýüzli keçelerinem hiç zatdan peslär ýaly däl.
Biz Mämmet aga bilen Sumbardyr Çendiriñ akabasynyñ birigýän ýerini synlamaga-da gitdik.
- Önler şu taýda-da, ýañky soraglaýan gara gyrnaklaryñ adamlara köp duşupdyr. Olar süñksüz ýaly, özem julkuldap, edil meşigiñ bar-da. Gözem biri-birine golaý. Gaty siñe synlaýmasañ aýal-erkegem aýyl-saýyk etdirmeýän bora çemeli. Içinden ýalyn ötüren, gajymaldan belet adamlaryñ-a olardan haram tüýem tisginmändir. Bek bogşuna, ýañkylaryñ bokurdagynyñ aşagyndaky şaýy pul ýaly tegelek halkanam alypdyr. Onsoñ näme, o görgülem, öñküsi ýaly suwa çümüp, o taýda ýatmadan-a elli bizar, beýke ýanda boýurganyp oturar ekeni-dä, hiç ýana gidibilmän.
Ine, biziñ başlygymyz Anna Begnyýaz pahyr weli, Igdirolumda suwa düşüp durka, garagyrnak gelip garsa gujaklanda, tisginip ýüregi ersip-towlanany üçin, dessine-de ýogaldy-da. Gulagy göründen ýaña, görgüliñ. Özem o ýagdaý 1961-nji ýylda bolaýypdy öýdýän - diýen Mämmet aga sözüni soñlady.
Soñkusy ýyl Gyzylbaýra düşemde bolsa, köne aşnam Koý kaka bilen Keşer Amanyñ maşynyna münşümize ýola çykdyk. Çimli deräni syraý-syraýam Ýalawaç dagyndaky Gaýtarmyş ata gonamçylygyna ýetdik. Şonda Koý kaka Gaýtarmyş atanyñ Nur atanyñ ogly, Gözli atanyñam agtygydyny aýtdy. Ine, bir günem Gaýtarmyş ata dagy okap otyrka, üstlerine ýagy dökülmezmi. Şonda halypalary: "Haýsy şägirdim bu bela nägehanyñ merkini berip bilerkä?" diýenden Gaýtarmyş ata daş çykypdyr. Ondoñ ilk-ä, töwerek gap-garañky bolýar. Yzyndanam apy-tupan turup ýer-gök lerzana gelýär. Ine, şeýdip ýowmul ýagyny gaçyransoñam, ýañka Gaýtarnyş ata ady galýar.
- Sag bol, Koý kaka. Ine, Keşer akga bilen Gaýtarmyş ata äkeldiñiz. Ählu garry enelerimiziñ ýoluna zat aýdyp, sygynyşyna çagyryp ýören Gaýtarmyş atasynyñ gelip çykyş gadymylygynam eki-köki bilen äşgäre getirdiñuz. Bu zatlar üçin ikiñizem ýamanlyk ýüzüni görmädiñiz! Ogullaryñyzyñ arkasyny gaşap, yzyñyz jañly kerwene dönsün!
- Şu zatlary ile ýetirmek üçin derläp, kirläp, çorlap öwrenýäniñe, senem sag bol! Ýöne bir zat-la, jan ini! Näme, bir ýerde soragyñr bolsa "Koý kaka, Koý kaka" diýip, diñe maña berýäñ-le. Keşerdenem sora ahyryn. Biýem, suw gyrnagyny gören Keşer-ä.
- Aý, ýog-a!?..
- "Aý ýogañ" niräñ gürrüñi. Ondan buýanam, ynha, Keşeriñ özi.
Şonda garaýagyzdan görnümli, daýawdan deşlek her barmagy goşarym ýaly Keşer akga añylar-añylmaz ýylgyryşyna çaýly käsesini ýerde goýdy.
- Mundan ýedi-sekiz ýyl öñdi-le. Igdirolumdam Çimli deräñ ugrundaky toklylara suw çekýädim. Ine, bir günem dañdan ümüş-tamyşda suwa indim. Maşynyñ ýüzüni akawuda tarap öwrägetdin, kiçi çyrada goýşuma, ony suw sorar ýagdaýa getirdim. Soñam maşynyñ yzyna geçip, "Gel, bir çilimem çekäýin-le" diýen pikire gelip-gelmänkäm, ýeñse gapdalymdan bir şalpyldy eşidildi. Onda-da göwnümde ýekeje al-asdar ýok. "Aý, Huny oglanlañ biridir-dä. Arkamdan gelip oýun edip, gorkuzjak bolýandyr. Hany, göreli bakaly, kim-kimi gorkuzýarka?" diýşime, ýedi-sekiz sany otlyçöpi çugdamlap, çyzaýmaly edip goýdum. Haçan-da hälki şalpyldy edil açmazyma geliberende-de otlyçöpleri çakyşyma, azzatda-mazzat yzyma öwrülsem... Gör-ä! Çüw ýalañaç, göwsi-mämeleri dagy şem-şeýle güýlüp gyrkaýmaly çöpürlik suw gyrnagy. Elimdäki otdan haýýaty göçendir-dä. Aýallaryñka kybapdaş çirkin ses edişine; sökseräýmezmi tözli sagrysyny titrekledip ýazzyny beräýdi, suwuñ içi bilen. Menem mündüm söbügine, özüniñkidenem elhenç gykylyk gopduryşyma. Şo barmana-da suwa urdy welin, gara-çyrasy görnäýsin-dä. O wagta gorky-ürki ýadyma-da düşenok. Ýöne ýene ýola düşüp, dört-bä kilometr geçdim weli, birhili baldyrlarymyñ eti titir-titir edip, injik süñkümden sypyp barýan ýaly, öýe geldim welin, "Waý, saña nä döw çaldy. Asyl, dodaklaryña uçuk dagam gaýnap gidipdir-le; jan Alla" diýşine, tas çörekçimiñem gözi dört bolupdy.
Ertesi köşäm düzüwlenip keremaralykda hälki garagyrnagyñ yzyny yzlasam, aýagynyñ dyrnaklary edil itiñki ýaly ýere girip gidipdir. Ýöne, gynançly ýerj aradan on-on bäş gün geçip-geçmänkä, ony Ýylyjañ ýanda balyk tutýan serhetçiler atyp alaýypdyr-da..."
Soñ men bu zatlar dogrusynda marçakly şägirdim Ýazberdi Kadyryñ ýanynda dil ýaramda:
- Onuñ ýaly bolda, biziñ ýaşulymyz bilenem gürleşip göräýmeli ekeniñ - diýşine, kakasy Kadyr aga duşurdy.
- Suw adamlar-a, aslyýetinde, Amyderýadyr Murgapda-da bolupdyr. Biziñ kelte kakuw barmaklarynyñ arasy perdeli, aýagylapy, topugy ýokdan, biçüwi tagaşyksyzrak bir tanşymyz bardy. Adyna-da Mömi diýerdiler. Ýerligem Çarhabyñ ileri ýanyndaky Bulamakdan. Orakdyr pil ýasamak dagy çep elinden gelýän akly dana kişidi özem. "Asyýany eýdip däl, beýdip dişe ahyryn" - diýip, janygýandygam şu günki ýaly ýadymda. Ýöne häsiýeti hüýlüräk bolansoñ, ugruna kowup, uguny ýekeläýmeseñ, gürrüñem bermezdi. Ine, bir saparam ýañky Mömi:
- Men näme ile meñzeş däl-le? - diýip, käbesine ýüzlenmezmi. Şonda ejesi:
- Wah, jan guzym. Atañ üçünji heleýi bolamsoñ idi-issiwat edip, kän bir göwnümem görenokdy. Ine bir günem, keçjallyk tapyp, süýt ýaly aý-aýdyñ gije Murgabyñ ýakasynda otyrdym. Şonda bir ýürek ýargynç, düýşe girginç äteñet suwdan çykyşyna gönümel ýanyma geldi. Añymamamyñyma garamanam ýorgan ýakynlygyny etdi. Agzy tagam tapandyr-da, soñ-soñlaram ýanyma gatnamasyny goýmady. Tañrydan gizlemedigimi, nädeýin, bendesinden ýaşyryp. Ana, sen şol peläket - suw adamsynyñ ogly, jan guzym - diýşine gönüsinden gelipdir.
Hawa, "Görülmedik illerden eşidilmedik gep çykar" diýenleri, Garagyrnak hakdaky bu söhbet açmanyñ käbir kişileri geñirgendiräýmegem mümkin. Ýöne özüm-ä, ýalan ýabşyrmany ýele ýanyndanam geçirmeýän, ynsaby täretli, kalby sahawatly her bir türkmen aksakgalyndan alan maglumatyma ynanýan. Oña tenem berýän. Ondan buýanam näme "Il gözi terezi". Goý, suw gyrnagy dogrusyndaky bu jeme gelmelere-de okyjylar käniniñ paýhas mizany adyl baha bersin.

Ümür ESEN,
mirasgär.