IX. HAÝWANLAR, GUŞLAR WE MÖR-MÖJEKLER HAKYNDAKY MATALLAR
Agy – ak,
Garasy – gara,
Guýrugy – garyş sere. (Alahekek)
Agy bardyr,
Garry däldir.
Garasy bar,
Ýigit däldir.
Başy darakly,
Gyz däldir,
Burny simden
Sary gyz. (Hüýpüpik)
Agzy gyzyl begzada,
Dag aşanyn kim biler? (Kebelek)
Alty aýakly, diri maslyk. (Jykjyk )
Aňry sallan,
Bäri sallan,
Toty köýnek,
Ýeňi sallan. (Düýäniň guýrugy )
Aňyrsy tiken,
Bärsi tiken.
Nirä gitjek?
Ýoluň tiken. (Kirpi)
Asmandan gelýär allap,
Dört aýagyn sallap,
Düşjek ýerini belläp. (Tomzak)
Asty daş,
Üsti daş,
Dört aýak-da, bir baş. (Pyşdyl)
Asty gaty,
Üsti gaty,
Ortasynda – haram eti. (Pyşdyl)
Asty geçi,
Üsti keýik,
Burny sim. (Bagyrtlak )
Asty goýun,
Üsti geçi,
Burny polat,
Guýrugy gaýçy. (Garlawaç)
Asty goýun,
Üsti ýolbars.
Aýagy ýok,
Öwrülip bakar. (Ýylan)
Aşyk ilden ýokary,
Şana dilden ýokary.
Guşlarda bir guş gördüm,
Dyzy bilden ýokary. (Çekirtge)
Atasy syçan, enesi guş. (Ýarganat)
Aty astynda,
Tanapy üstünde. (Düşdüş)
Atym atdyr, bedew atdyr,
Arpa bersem, iýmezek,
Çörek bersem, doýmazak. (Ýaggarynja)
Atym atdyr,
Bedew atdyr,
Dişi ýokdur,
Dişlewükdir. (Garynja)
Aýagy agzyndan beter,
Awusy janyndan öter. (Büre)
Aýagy bar, at däldir,
Ysyrganar, it däldir,
Dört gözli, döw däldir
Guýy gazar, syçan däldir.
Çommalar, adam däldir,
Alty aýakly, algyr däldir,
Garadyr, garga däldir,
Ganatlydyr, guş däldir. (Tomzak)
Aýagy çarşak, gözi gedaý. (Towuk)
Aýagy inçe,
Guýrugy uzynja,
Boýny ýaşyl,
Reňki alaja. (Geçiguş)
Aýagy kätmen,
Syrty batman. (Ataýry )
Başy bar-da, saçy ýok,
Gözi bar-da, gaşy ýok. (Balyk)
Başy darak,
Guýrugy orak. (Horaz)
Başy gözsüz,
Öldürseň, gansyz,
Bedeni süňksüz,
Özbaşyna öý eder. (Ýüpek gurçugy)
Bedre-bedre bessejik,
Içinde gül dessejik.,
Haýwan kimin otlar ol,
Suw içmez neressejik. (Ýüpek gurçugy)
Bili-bili bürek at,
Bili inçe küreň at,
Daga-daşa degmez at,
Dalagy degse, ölmez at. (Garynja)
Bir derä girdim,
Dogry agaç tapmadym. (Geçiniň şahy)
Bir guş tutdum,
Jany ýok.
Kellesini kesseň,
Gany ýok. (Kebelek)
Bir haýwan bar, çölde gezer Ejizleriň etin iýer. (Möjek)
Birje tazym ýortagan,
Çuwal, torba ýyrtagan. (Syçan)
Bir kesewi bilen iki tamdyr ölçerýän. (Sygryň dili)
Bir lap-lap,
Kerki saplak,
Dört tyk-tyk,
Bir bulawaç. (Düýe)
Bir molla bar – bisünnet,
Hem parz okar, hem sünnet. (Horaz)
Bir zadym bar,
Gül diýseň, gülýär,
Gürle diýseň, gürleýär,
Öýkün diýseň öýkünýär. (Maýmyn)
Bir zadym bar, tyz-tyz eder,
Ýyly ýerde myr-myr eder. (Pişik)
Boýuna deňäp don biçseň,
Kelte geler boýuna.
Jahana pişme seçende
Hiç kim barmaz toýuna. (Düýe halygy , gumalagy)
Buz gyradyr, buz gyra,
Buz gyra soltan eýesi,
Çekgesinden tutdurmaz,
Keýki soltan eýesi. (Ýylan)
Buz üsti bülküldik,
Burma gara silkildik,
Muny tapan Abdybek,
Burunlygy ak ýüpek. (Gamyşly köldäki balyk)
Çekişikdir derisi,
Dört aýagyn gerişi. (Gurbaga)
Çil-çil atym, çil atym,
Müllänini kim biler?!
Ýedi saraý içinde.
Gulunlanny kim biler. (Syçan)
Çit köýnekli gyňyr gul. (Zemzen)
Çuwal ardynda ýagly ýumak. (Syçan)
«Çy-çy» eder, çybyga gonar,
«Dun-dun» eder, doga eder,
Altyn gaşly, äleme başly,
Ony bilen ýüz ýaşly. (Balary)
Çygyr ýerde goýun gezer. (Garynja)
Çykyp gitdi bir azy,
Syrtyndadyr mykrazy . (Garlawaç)
Çypar donuň astynda,
Gyzyl donly gyz ýatyr. (Tilki)
Dagdan iner dal kimin,
Butlary bogdak kimin. Egilip suw içip bilmez,
Çekirär owlak kimin. (Gurbaga)
Dagyň gary,
Bagyň nary,
Atasynyň ogly,
Enesiniň äri. (Horaz)
Daşdan görsem, bir ýüp,
Ýanyna gelsem, müň ýüp. (Atyň guýrugy)
Däne görse kastynda,
Mydam haltaň astynda. (Syçan)
Däne tapsa, «gyk-gyk» eder,
Kesek salsaň, «wak-wak» eder. (Towuk)
Diriden öli dogar,
Öliden diri çykar. (Towuk, ýumurtga, jüýje)
Dört adam barýar,
Sakaly gaýrak. (At aýagy we sekili)
Dört aýakly,
Düýeden güýçli. (Pil)
Dört bulawaç,
Iki tiň-tiň. (Düýäniň aýaklary, gulaklary)
Dört burçly sandygym,
Agdarsamam, dökülmez,
Düňdersemem, dökülmez. (Sygyryň emjegi)
Dört çapar,
Birin açar,
Birin ýapar. (At, atyň dört aýagy)
Dört el köke ýapar,
Agyzy ýandak çapar. (Düýe, aýak yzlary, onuň ýandak iýmegi)
Dört guluň sakaly gaýrak. (Atyň aýaklarynyň çokullary)
Dört aýal nan ýapyp dur,
Biri ýagyrna depip dur. (Sygryň dört aýagy we guýrugy)
Dört mergen bir guýa ok atar. (Sygyr sagmak)
Dört okaram tap-da tap,
Birin aç-da, birin ýap. (At toýnagy)
Dört sütünli gapymyz,
Nätanşy geçirmez. (It)
Dört taýagy bar,
Uzyn gamçysy bar,
Dört bulagy bar,
Goşa naýçasy bar,
Adama peýdasy bar. (Sygryň aýaklary, guýrugy, emjegi, şahy)
Dünýäde ähli zadyň ady bar,
Bir zadyň ady ýok. (Pişigiň çagasy)
Düşegiň aşagynda dört bogursak. (Sygryň emjekleri)
Düşek astynda oýnam pişme. (Düýäniň emjegi)
Düýbi bir, sapagy müň. (Atyň guýrugy)
Düýe dyz,
Garynja yz,
Doňuz boýun. (Çekirtge)
Dyrnaý-dyrnaý dyrnalar,
Bag güllände ýorgalar.
Eti haram, çorbasy halal
Biliň, muny çagalar. (Balary)
Elek elär,
Egri basar,
Maňlaýy tüňňi,
Gözi ýeser. (Aýy)
Elinde oragy,
Syrtynda çöregi. (Tomzak)
Entden-ä, mentden,
Sesi geler kentden.
Sakaly etden,
Burny polatdan. (Horaz)
Ertekim erte bolar,
Guýrugy kelte bolar. (Towuk)
Ertir gider Leýli han,
Agşam geler Leýli han.
Dürli-dürli çöplerden,
Düwme ýasar Leýli han. (Düýe)
Ertir gider şämälik,
Agşam geler şämälik.
Dürli-dürli otlardan,
Düwme ýasar şämälik. (Goýun we gumalagy)
Eý, Hudaýyň buýrugy,
Arkasynda guýrugy,
Jansyzdan janly dogar,
Ol-da Hudaý buýrugy. (Towuk, ýumurtga, jüýje)
Ägi bar-da, tikini ýok. (Ala sygyr)
Äri geýer gyzyl elwan,
Aýaly hem ak juwan. (Sülgün)
Gamyş ýükli gara erkek. (Kirpi)
Ganaty bar, guş däldir,
Suw düýbünde daş däldir. (Balyk)
Gany ýok-da, jany bar. (Garynja)
Garaja oglan guýy gazar. (Tomzak)
Garaja oglan günde bazara gider. (Garynja)
Garaja oglan hoz oýnar,
Gyş oýnamaz, ýaz oýnar. (Tomzak)
Garaja popuş,
Çuwala ýapyş. (Siňek)
Garakçy men, çapar men,
Ysyrganyp tapar men.
Iki towsup, bir böküp,
Öz awumy gapar men. (Möjek)
Garaklary ýiti otdan,
Ýüregi jöwher polatdan. (Möjek)
Gara öýe gar ýokmaz. (Itiň burny)
Garny bar-da, erni ýok. (Siňek)
Garynja kimin garaly baş döredi, Eginni deňläp, goşun tutup ýöredi.
Sarsgynyndan otlar-çöpler gurady,
Orakjasyn dişläp gelýän ol näme? (Çekirtge)
Gaýadan gamyş sallanar. (Düýäniň guýrugy)
Gaýradan gelýän alaň dek,
Gözleri şa peleň dek,
Ýaýraýyşy ýylky dek,
Çommalyşy tilki dek. (Çekirtge)
Gaýradan gelýän alaýhan,
Guýrujagy bulaýhan,
Hekgil-hükgül aýakly,
Segsen dürli taýakly. (Oklukirpi)
Gaýradan gelýän al peri,
Gulaklary ýel peri.
Gaýnar onuň garagy,
Demirdendir ýüregi. (Möjek)
Gaýradan gelýän arap han,
Aýagy gülli jorap han,
Salmaň ony öýňüze,
Öýüňizi haraplar. (Doňuz)
Gaýradan gelýän gök eşek,
Üsti ýaşyl epmeli, Epme kümüş eýerli. (Gök çekirtge)
Gaýradan gelýän hök-hök,
Boýny uzyn, gözi gök,
Baý-baý, onuň parlaýşyny
Parsy bolup sözläýşini. (Durna)
Gaýradan gelýän kyrk eşekli,
Çatda-çatda ýol ýörär.
Üsti bökderi ýükli,
Bökderi bilen ýorgalar. (Çekirtge)
Gider-gider, nar gider,
Asta gider, bar gider,
Guşlarda bir guş gördüm, Ýedi ýyl bogaz gider. (Gotan )
Gije-gündiz uça bilmez,
Aýagy ýokdur onuň.
Biwagt ryzkyn awlar, Ýelegi ýok ganatynyň. (Ýarganat)
Gorp ýykyldy,
Ýandak asyldy. (Teneçir)
Gök atyma münüp bolmaz,
Ala gamçym düwüp bolmaz. (Ýolbars, ýylan)
Gözi mawy,
Toýnagy awy. (Pişik)
Gulagym otdan gyzyl,
Ädigim etden gyzyl. (Sakyrtga)
Gül üstünde owadan gyz aýdym aýdar. (Bilbil)
Gündiz agzy dynmaz,
Gije eňegi dynmaz. (Sygryň otlamagy, gäwişemegi)
Gündiz ýatyp, gije gezer,
Garaňkyda gözi görer. (Ýarganat)
Gür tokaýyň içinde
Bili bagly oglan gezer. (Çybyn)
Gyl-gyla baý guzlady,
Gaty sümek getirdi.
Gaty sümek guzlady,
Gyl-gyla baý getirdi. (Towuk, ýumurtga, jüýje)
Gyrdan gelýän kyrk eşek,
Hytda-hytda ýorgalar.
Üsti ýaşyl egmeli, Egme kümüş eýerli. (Hozanak )
Gyzyl gülüň teýinde,
Gyzlargül ejem otyr. (Sülgün)
Gyzyl-gyzyl çykyndyk,
Gyrdan aşsa kim biljek. (Kebelek)
Gyzyl-gyzyl garyndy,
Gyr aşanyn bilmedim.
Rejeli, agzybir
Dag aşanyn bilmedim. (Çekirtge)
Gyzyl-gyzyl gyranym,
Gyr aşanyn kim biler?
Gyzyl ýüzli bagdadym,
Dag aşanyn kim biler? (Kebelek)
Gyzyl meýdanda gyzaryp otyr,
Daramaga daragy ýok,
Dazzaryp otyr. (Horaz)
Hažžygy haja gitdi,
Bilmedim küjä gitdi,
Bir ýumurtgaň içinden,
Kyrk-elli jüýje çykdy. (Garynja, garynjanyň hini)
Hasa kör-ä, hasa kör,
Samandan böwrek ýasar. (Eşek)
Hasyndadyr hasynda,
Derýalar ýakasynda.
Guşlarda bir guş gördüm,
Döşleri arkasynda. (Leňňeç)
Haý, atym, haý-haý atym,
Ala jully taý atym,
Arpa bersem iýenok,
Suwsuz ýerde gezenok. (Gurbaga)
Haý, atym, haý-haý, atym,
Bili inçe haý, atym,
Öz rysgynyň yzynda
Dag-daşdan taýmaz atym. (Atgarynja)
Haý, atym, haý-haý, atym,
Ot bersem, iýmez atym,
Suw bersem, içmez atym. (Hudaýaty)
Haýwan höwer,
Kädi köwer. (Pyşdyl)
Hekemi çöp başynda,
Alty aýagy bar,
Älemi daşynda. (Hozanak)
Heň eder, heň-heň eder,
Heňler dagynda gezer,
Arap ädik aýakda,
Ynsan kastynda gezer. (Çybyn)
Huw-huw eder,
Huw dagynda gezer,
Arap ädikli gezer,
Altyn tüýdükli gezer. (Ary)
Hüll-hülli,
Burny gylly,
Merjeni atly,
Baldyry tüýli. (Garynja)
Hymmyl-hymmyl, hym derýa,
Hymmylanyn kim bilýär? Ýedi perwan içinde, Ýelinlänin kim bilýär? (Syçan)
Iki gözi bilen
Goşa ýabak eteginde,
Içinde ýok içegesi,
Ýumurtgasy garnynda. (Leňňeç)
Ilsiz ýerde it uwlar. (Hüwi)
Iki kişi garawul durar,
Bir kişi çöpleme çöplär. (Düýäniň iki örküji, kellesi)
Ilerden gelýär iş-işşe,
Iýjegi hyşa. (Towşan)
Ilerden gelýän hök-hök,
Boýny uzyn, gözi gök. (Körmüş )
Iki tutam,
Belli tutam.
Başy aýryk,
Gyzyl tutam. (Geçiniň aýagy)
Iki tyň-tyň,
Bir süm-süm,
Bir bulawaç. (Düýäniň gulagy, burny, guýrugy)
Iki serçe çyrpynar, Emma uçup bilmeýär. (Haýwanyň gulaklary)
Ikisi ýola bakýar,
Dördüsi köke ýapýar,
Otuz ikisi ýandak çapýar. (Düýe)
Jaňly sagat heň eder,
Gijäni iki bölüp,
Her bölegin deň eder.
Soňky sapar gygyrsa,
Bir enaýy daň eder. (Horaz)
Jygyl-jygyl ýörişli,
Ýany gara gylyçly. (Gök garga)
Kekeji gyşyk,
Çöregi çişik. (Tomzak we onuň höregi)
Kellesi bar, şahy ýok,
Gözleri bar, gaşy ýok. (Balyk)
Kellesi uly, akly kändir,
Bili inçe, özi handyr. (Garynja)
Kowsam, örä gitmez,
Satsam, pula ýetmez. (Siňek)
Kölegesiz guşum bar. (Balyk)
Köpri astynda dört kösük. (Sygryň emjegi)
Köpri astynda dört tikeç
Dördüsi-de deň tikeç. (Düýe emjegi)
Köpri astynda sallançak. (Sygryň ýelni)
Köpriniň düýbünde
Kör eneň iňňe satar. (Kirpi)
Köse uzyn, özi gök,
Takdyryndan gözi ýok. (Ýüpek gurçugy)
Küle çykar, gygyrar,
Deň-duşlaryn çagyrar. (Towuk)
Kyrk günlük ömri bar
Dört uka emri bar. (Ýüpek gurçugy)
Kyrkysy gaçar, biri gapar. (Düýe gumalagy, düýäniň otlamagy)
Mataljygym man eken,
Dyrnajygy on eken. (Towşan)
Mataljygym man iki,
Dyrnajygy on iki.
Dile ýarar dili bar,
Dil üstüniň meňi bar. (Zemzen)
Matalym bar, mäliki,
Barmaklary on iki,
Tüpeň degse tüýi ýok,
Guýrujagynyň maýy ýok. (Eşekýassyk )
Möjejig-ä möjejik, Endam jany tikenjik,
Ony hiç kim ellemez,
Agzy doňuzyňkyjyk. (Kirpi)
Mydam suwda şakgyldar. (Gurbaga)
Myňňyl gaç-da, myňňyl gaç,
Ysyn al-da, gaýra gaç. (Sakyrtga)
Namazsyz azan aýdar,
Bir iliň mollasy. (Horaz)
Oba içinde gyzyl molla. (Horaz)
Ojak başynda kumgan ,
Iki gözüni ýumgan. (Pişik)
Ol depäniň üstünde,
Ybraýym Soltan otyr,
Ýaş guzynyň etini,
Ýaga bulap iýip otyr. (Goýnuň öýkeni, ýüregi)
Ondakga, mundakga,
Ýüwrüp çykdym ýandakga.
Aýagyma tiken urdy,
Oturdym ýyglamakga. (Jikjiki )
Ondakdan, mundakdan, Eşegim ýükli ýandakdan. (Kirpi)
Orakdan egri,
Okdan dogry. (Ýylan)
O taýdan bir jan barýar,
Iki tabakda don barýar. (Pyşdyl)
Otun iýip suwdan gaçan,
Başga otdan iýmän geçen. (Ýüpek gurçugy)
O ýany kakda,
Bu ýany kakda,
Şakgyldy begi otagda. (Gurbaga)
Oýlasa oýly,
Sözlese sözli,
Aýtsa agyzly,
Adamyň dosty. (Totuguş)
Oýmul-oýmul ýörişli,
Maýpyl-maýpyl gezişli,
Ýany gara gylyçly. (Gara garga)
Öwür-öwür yzy ýok,
Daýanmaga dyzy ýok,
Çillirmişde gyşlamyş,
Hamy bar-da, tüýi ýok. (Balyk)
Öýde bir mahluk
Syçana eder saklyk. (Pişik)
Öz ryzkynyň yzynda
Dag-daşdan taýmaz atym. (Atgarynja)
Pakyr kişi penada,
Possuny samanhanada. (Tilki)
Petik burçda öýüm bar,
Berk gurnalan torum bar. (Möý)
Porsy kölde it üýrer. (Gurbaga)
Reňki ala, bir ýeser,
Ýörese, garny ýer basar,
Bilmeseň, saňa derdeser,
Bilseň, özüňe bereýin. (Pyşbaga)
Sakgaly bar, murty ýok. (Geçi)
Satsam sana geçmez,
Kowsam örä gitmez. (Siňek)
Saz oýnar-a, saz oýnar,
Gyş oýnamaz, ýaz oýnar. (Gurbaga)
Sekiz aýakly sergezdan,
Depä çykyp mal gözlär. (Sakyrtga)
Sekiz köpegiň biri ýok,
Sekizi segsen boldy. (Möý ýumurtgasy)
Sergezdan syryk götär. (Itiň guýrugy)
Serraby saýlap alar,
Dony yzynda galar.
Elli gün oýun söýer,
Ahyry öz başyn iýer. (Ýüpek gurçugy)
Suwdan çyksa, öler ol,
Suwa girse, ýüzer ol.
Aýagy hem eli ýok,
Ganat bilen oňar ol. (Balyk)
Suwsuz ýerde gezmezek,
Arpa-bugdaý iýmezek.
Saz-söhbetiň içinde
Gyş düşenni duýmazak. (Gurbaga)
Sübsedir guýrugy,
Uzyn gije gezmeläp, Ýer süpürmek buýrugy. (Tilki)
Süňksüz sopy ýer gazar. (Gurçuk)
Süýdünden sargan bolar,
Ýüňünden ýorgan bolar,
Öýmüziň düşegi
O-da ýüňünden bolar. (Goýun)
Süýri kelle sümmüldewik,
Süýt bişende nirä gitdiň?
Garny ýaryk garkyldawuk,
Gar düşende nirä gitdiň? (Durna)
Şildir-şildir suw akar,
Sürmeler atyn ýakar. (Teneçir)
Şire-şepbik tarhany,
Hemme içerä höwürdir.
Garaňkydan gaçagan
Halany gap böwürdir. (Siňek)
Şyrkyl-şyrkyl çepekli,
Yzy goňur kepekli. (Sygryň paşmagy)
«Tak» etdi, tabaklandy,
«Güp» etdi, göbeklendi. (Kömelek)
Takyr täj-ä, takyr täç, Eli hamyrda, özi aç. (Tomzak)
Takyr ýerde tazy oýnar. (Garynja)
Tes-tegelek gyzyl daş,
Gyzlar görki şondadyr.
Gijeler tagat çeken
Bilbil owaz ondadyr. (Hüwi)
Tümen iki tüýsi bar,
Guýrugynyň misi bar. (Tilki)
Ugur-ugur yzy ýok,
Daýanmaga dyzy ýok,
Hamy bar-da, tüýi ýok. (Balyk)
Ussalar-a ussalar,
Ussalar özün beslär.
Asmanda bir guş bar,
Içegesin çöşlär. (Düşdüş )
Uzakdan geler hök-hök,
Burny uzyn, gözi gök.
Haý-haý, onuň ýortuşy,
Supra-sanaç ýyrtyşy. (Syçan)
Uzakdan görsem, hök-hök,
Ýanyna barsam,
Boýny uzyn, gözi gök. (Pyşbaga)
Uzyn sakgally özi,
Mydam ekinde gözi. (Geçi)
Uzyn-uzyn urganym,
Ujun tutup durganym.
Ters aýakly täjigül,
Tersin bakyp durganym. (Leňňeç)
Wyz-wyz edip uçar ýörer.
Gülden güle göçer ýörer.
Onuň ýygnan hazynasy.
Çaý başynda hezil berer. (Balary)
Ýaldyrawuk aý ýaly, Egriligi ýaý ýaly,
Zäheri bar möý ýaly. (Ýylan)
Ýamasy bar-da, tikini ýok. (Ala mal)
Ýap içinde gulan gygyr. (Gurbaga)
Ýaýraýşy ýylky ýaly,
Çommalyşy tilki ýaly. (Bezbeltek )
Ýaz çykanyn bildiren,
Süleýmana akyl beren. (Baýguş)
Ýeke baýyň dört ogly, Epeý basyp barýa-la.
Ortasynda ýetim gyz,
Odun ýygyp barýar-la. (Düýe)
Ýer astynda at kişňär. (Byzaw )
Ýer astynda ýagly sanaç. (Gurçuk)
Ýer astynda ýagly ýumak. (Körmüş)
Ýer astynda ýüňli sanaç. (Syçan)
Ýer aşagynda gara çybyk. (Ýylan)
Ýol üstünde ýagly çybyk. (Ýylan)
Ýol üstünde ýagly köke. (Ýylan)
Ýol ýatyra-a, ýol ýatyr,
Ýol üstünde pil ýatyr.
Ak galanyň içinde
Ybraýym soltan ýatyr. (Goýun)
Ýük astynda sermenek,
Çalyp tutdum men gulak.
«Eý, waý, meniň gulagym,
Agyrdy-la dyrnagym». (Pişik, syçan)
Ýüz, müňden kändir sany,
Öldürseň çykmaz gany. (Eşekýassyk)
Zigir-zigir aýagy bar,
Segsen demir taýagy bar. (Kirpi)
Zuw-zuw barar,
Zuw-zuw geler,
Alhamyn okar,
Galbirin dokar. (Ary, onuň öý salşy)
Taýýarlan: Nury SEÝIDOW.
