Ýazyjy Kakamyrat Ataýew bilen söhbetdeşlik

ÝAZYJY KAKAMYRAT ATAÝEW BILEN SÖHBETDEŞLIK

G. A.
— Salam, Kakamyrat aga. Söhbetdeşligi kabul edeniňiz üçin minnetdar!
Söhbetimiziň başynda özüňiz bilen gysgaça tanyşdyraýsaňyz.

K. A.
— Salam, Güller. Men 1971-nji ýylda doglan. 1988-nji ýylda orta mekdebi, 1993-nji ýylda Türkmen döwlet uniwersitetini gutardym. Dürli ýyllarda metbugatda we neşirýatda dürli wezipelerde işledim. Mary şäherinde ýaşaýan. Maşgalaly.

G. A.
— Sizi, esasan, prozaçy hökmünde tanaýarlar, emma käte onda-munda goşgularyňyz hem göze ilýär...

K. A.
— Çendan goşgy setirleriniň başyny çatýan-da bolsam, men şahyr däl. Owadan sözleriň toplumynyň goşgy formasyna salynmagy entek onuň poeziýa eseridigini aňladanok. Meniň goşgy diýip ýazýanlarym, ozaly bilen, proza dilinde aýtmagyň ebeteýini tapmadyk pikir-duýgularymyň beýany. Galyberse-de, prozada artykmaç ýaňramazlyk, sözüň güýjüni has önjeýli duýmak, sözleri jaýdar ulanmak ýaly endikleri ösdürmek üçin goşgy ýazmak peýdalymyka diýýärin.

G. A.
— Ilkinji eseriňiz metbugatda haçan çap bolupdy?

K. A.
— 1988-nji ýylda “Jeza” atly ýöntemje hekaýam çap edilipdi. Ýalňyşmaýan bolsam, ilkinji çap edilen hekaýam şo bolmaly. Ondan öňem bolar-bolgusyz goşgujyklary, hekaýalary ýazardym. Ýöne çynlakaý edebiýat bilen biraz soňrak, talyplyk ýyllary meşgullanyp başladym.

G. A.
— Proza bilen poeziýa bolan garaýşyňyz?

K. A.
— Edebiýatyň şu iki ugrunyň ýekeje umumy tarapy – söz bilen iş salyşýanlygy. Aslynda welin, bular bir-birinden has üzňe zatlar. Poeziýa tebigaty boýunça saza golaý. Goşgynam, sazam ýürek ýazýar. Goşgy bilen sazda tehniki taýdan meňzeşligem köp. Owazsyz, ritmsiz sazyň bolmaýşy ýaly, şolarsyz poeziýa-da bolmaýar. Poeziýanyň häsiýetli alamatlarynyň biri-de onuň şahyryň ruhy heserlenmesinden, kalbyndaky harasatdan döreýänligidir. Prozada ýagdaý başgaça. Epiki häsiýete eýe bolan proza eserleri anyk sýužet ýordumynyň esasynda ýazylýar. Onda adam häsiýetleri yzarlanýar, üsti durmuş wakasy bilen örtülen pikir, ideýa adam gatnaşyklary esasynda ýüze çykýar. Estetiki-emosional duýgulara her näçe baý bolsa-da, proza eseri ýüregiň däl-de, aňyň önümidir. Ýöne edebiýatyň çygry giň, epiki häsiýetli poeziýa eserlerem, lirika ýugrulan proza-da gabat gelýär. Beýlekileri bilemok, özüm-ä Çary Aşyryň “Ganly saka” triologiýasyna, Aman Kekilowyň “Söýgi” romanyna, Kerim Gurbannepesowyň “Taýmaz baba” poemasyna proza eserleri diýesim gelip dur. Tersine, Akmyrat Şirowyň “Söýgi halas eder” powestini kyssa bilen ýazylan arassa lirika hasap edýän.

G. A.
— Siziň pikiriňizçe, XX-XXl asyr türkmen prozasynyň we poeziýasynyň läheňleri kimler?

K.A.
— Prozada Tirkiş Jumageldiýew. Poeziýada Gurbannazar Ezizow, Atajan Annaberdiýew, Nobatguly Rejebow. Ussat ýazyjy-şahyrlarymyz az däl, sanawy uzaltmaly bolsa, Atajan Taganyň, Kömek Kulynyň, Juma Hudaýgulynyň, Akmyrat Şiriň, Akmuhammet Welsaparyň, Atamyrat Atabaýewiň, Mämmetnazar Babanazarowyň, Gurbandurdy Orazowyň, Çary Ýegenmyradowyň, Şähribossan Geldimämmedowanyň, Seýitmyrat Geldiýewiň, Laçyn Pürjäýewanyň... atlaryny agzasa bolar.

G. A.
— Siz eserde hyýaly keşbi döretmegiň tarapdarymy ýa-da real obrazlary janlandyrmaga köp ýykgyn edýäňizmi? “Ýolaýryt” diýen hekaýaňyzyň baş gahrymany hyýaly keşp. Şo hekaýa barada iki agyz aýdyp bilmersiňizmi?

K. A.
— Gürrüňsiz, obrazlary janly durmuşdan alyp döretmegiň tarapdary. Ýöne käte hekaýanyň esasy pikirlerini adaty durmuş wakalarynyň fonunda beýan etmek mümkin däl. Şonda pikiriň hatyrasyna hyýalkeşlige ýüz urmaly bolýar. “Ýolaýryt” diýen hekaýam gönüden-göni şoňa mysal. Hekaýa ölen gyzyň dilinden gürrüň berilýär. O gyzy söýen oglan ara düşen aýralygyň yzasyna döz gelip bilenok. Ölüp giden gyzyň zaryny çekip, örtenýär, köýýär. Dünýe bilen seri ýok. Dälilik hetdine ýetýär. Hatda özüne el galdyrmak hyýalyna münýär. Şeýle bolansoň, gyz mazaryndan çykyp, oglanyň ýanyna gelýär. Emma onuň üçin ot-elek ýanyp-bişip ýören oglan gorkusyndan titräp, burça gysylyp otyr. Gyzyň sowallaryna jogabam berenok, asyl çaltrak çykyp gidenini kem görenok. Diýmek, biz üçin iň bir eziz, iň bir mähriban adam ilki-hä ölüp, soňam bir gudrat bilen dirilip geläýende-de ony pikir edişimiz ýaly kabul edip bilmejek ekenik. Diýmek, yzyna gaýdyp geläýende-de ölen adama dirileriň arasynda orun ýok ekeni. Ölüler dirileriň diňe hakydasynda, hyýalynda, ýatlamasynda, düýşünde ýaşaýar...

G. A.
— Kakamyrat aga, sizi tanaýşymyz boýunça ýaşlaryň döreden eserlerine syn bereniňizde, çynlakaý çemeleşip, janygyp düşündirýärsiňiz (köp ýerde özüm hem şaýat boldum), şonda size garşy tarapdan ters jogap gelende, näme pikir edýäňiz?

K. A.
— Bada-bat “Men nädogry düşünäýdimmikäm? Ýalňyşýan bolaýmaýyn?” diýip pikir edýän. Özümiňkiň dogrudygyna göz ýetiren wagtym düşündirmäge synanyşýan. Ýöne garany ak edip görkezmek üçin köre-körlük bilen aýak depip dursalar, ümsüm yza çekiläýýän. Gowy eser hemişe özüni özi gorap bilmeli. Awtor haýsy-haçana çenli öz eserini gorap gezsin? Umuman, edebiýatda dürli garaýyşlaryň, çapraz pikirleriň bolmagy tebigy ýagdaý. Hut şol çapraz garaýyşlar hem kämillige ýol arçaýar, ösüşe badalga berýär. Jedelsiz edebiýat boljakmy?

G. A.
— Bir eseri tamamladym diýeniňden soň, daşyndan pikir, syn almagyň tarapdarymy ýa-da göni metbugata bermeli diýen pikirdemi?

K. A.
— Elbetde, meniň özüm-ä ilki bilen tanyş-bilişlere okadýan. Köpçülige hödürlemezden öňürti galamdaşlar bilen pikir alyşmak, olaryň degerli bellikleri esasynda esere täzeden göz aýlamak diňe bähbit getirýär. Çap etdirmäge hiç wagtam howlugamok. Ýazan eseriňi gyzgyny bilen okyja ýetirip bilseň, oňa ýetesi zat ýok. Ýöne ähli ýazanyň çap bolubam duranok...

G. A.
— Başgalaryň pikiri esasynda eserdäki göwnüňize jaý ýerleri üýtgedýärsiňizmi?

K. A.
— Ýok, üýtgedemok. Eger öz göwnüme jaý bolsa, nämüçin üýtgedeýin?

G. A.
— Şahyr öwgi diýilýän zada nähili garamaly?

K. A.
— Ýaňy ýola düşüp ugran şahyra üýşüp “Sen genial şahyr bolduň! Seň ýazýan goşgulaň ýöne-möne zat däl, barypýatan şedewr!” diýiberseler, oňa başga kesel gerek däl. Güp ynanar-da, sähel salymda, bagyşlaň welin, ýeňilkelle gyzyň gününe düşäýer. Çünki öwgi ýaly gulaga ýakymly zat ýok. Öwgiň öňünde süňňüni saklap biljek adamam az-azdyr. Boş öwgüler, ýalan mahabatlar şahyryňam, onuň döredijiliginiňem ganym duşmany. Öwgi adamda gedemligiň, men-menligiň döremegine sebäp bolýar. Elbetde, şahyryň eden gowy işlerini, bitiren hyzmatlaryny görmezlige salmaly däl. Gerek ýerinde hoş sözüňi-de aýtmaly. Ýöne bular şahyryň diňe peýdasyna bolmaly.

G. A.
— Öwgi barada aýtdyk, Kakamyrat aga, indi döwgi, tankyt hakda hem aýdyp geçäýeli.

K. A.
— Tankytmy? Öňi bilen bellemeli zat, bizde köplenç edebi tankyda birtaraplaýyn düşünilýär. Has dogrusy, tankyt eseriň kemçiligini aýtmalydyr diýen düşünje bar. Ýok, edebi tankydyň baş wezipesi öwmegem däl, döwmegem. Edebi tankyt eseri ilik-düwme seljerip, açyp bermeli, awtoryň dörediji hökmünde eden açyşlaryna ünsi çekmeli, kem-käslikleri, bärdengaýtmalary ýüze çykarmaly. Bular ozaly bilen awtoryň, galyberse-de beýleki galam eýeleriniň peýdasyna degerli gollanma bolmaly. Häzir biziň edebiýatymyza howaýy, delilsiz, umumy öwgüler däl-de, anyk teoretiki tankyt derwaýys. Tankytsyz edebiýaty hanjak barýanyny saýgarmaýan, eli hasasyz köre meňzetse bolar.
G. A.
— Şahyr aga: "Şahyryň ykbaly şeýle: jepa şahyryňky, lezzet il-günüňki" diýip belläp geçipdir. Siz halka lezzet bermek üçin şol ykbala kaýylmy?

K. A.
— Dogrusyny aýtsam, elime galam alyp, ýazmak derdeserine ulaşanymda kimdir birine lezzet bermek barada pikirem etmändim. Şeýle pikir soňam bolmandy. Elbetde, ýazan zadyňy okasalar, lezzet alsalar, oňa ýetesi zat ýok. Bu belli bir derejede çekilen zähmetiň ýerine düşendigini hem aňladýar. Halkyň rahat ýaşaýyşy, eşretli durmuşy üçin tükeniksiz jebri-jepalara döz gelip, janyny orta goýanlar kän. Emma eserlerini diňe halka lezzet bermek maksady bilen ýazýan, ömürboýy jepaly ykbaly meýletin saýlaýan adam barmyka? Bilmedim. Ilçilikdir. Edil özüm-ä "Kim üçin ýazýaň? Nämüçin ýazýaň?" diýen sowallara henize-bu güne çenli göwne makul jogap tapyp bilemok. Mahal-mahal isleýşimçe ýazyp bilmeýänligim üçin ejir çekýänligim welin çyn.

G. A.
— Esasy, şahyra ylham gelende ýazylýar diýýärler. Eýsem, özüňe zor salyp hem eser döredip bolarmy?

K. A.
— Endik diýip bir zat bar. Dowamly işlemek, basa oturyp ýazmak endigi. Şu endige eýe bolan şahyr ylham gelerine garaşyp oturmaýar. Ol hemişe diýen ýaly taýyn. Bu, esasan, uly şahyrlara mahsus ýagdaý. Ýaş şahyrlarda ýagdaý başgaçarak. Olaryň özüne zor salyp ýazan zady emelsiz, ýasama bolýar. Men iň bolmanda goşgynyň tehniki tärlerini, tilsimlerini ele almagyň, tejribe toplamagyň, basa oturyp işlemek endigini ösdürmegiň we ýene-ýeneleriň hatyrasyna, ylham gelse-gelmese, yzygiderli, dowamly ýazyp durmaly diýen pikiriň tarapdary.

G. A.
— Ýaş döredijileriň goşgularyny okaýarsyňyzmy? Olar hakda näme aýdyp bilersiňiz? Ýaşlara berjek maslahatlaryňyz!

K. A.
— Wagt tapdygymdan okaýan. 20-30 ýyl mundan ozalky ýagdaý bilen deňeşdirsek, häzirki ýaş şahyrlar san babatda artykmaç, hil babatda-da pes däl. Islendik auditoriýada, uly şahyrlaryň öňünde ýaýdanman, çekinmän okap boljak goşgulary ýazmaga ukyply ýaş şahyrlarymyz az däl. Edebiýat jemgyýetçiliginde ýoň bolan bir söz bardy. “Geljegine umyt bildirilýän ýaş şahyrlar” diýlerdi. Şu sözi häzirki ýaşlardan Goçmyrat Orazberdiýew, Mukam Muhamow, Mätgurban Mätgurbanow, Enwer Nyzamow, Sapa Hommadow, Musa Illiýew, Aşyr Hanow, Allanur Çaryýew, Gurbanmyrat Meredow, Wepa Pirnepesow, Agageldi Italmazow, Sanjar Ataýew, Muhammet Bekgiýew, Suraý Babanyýazowa, Bilbil Çaryýewa, Şirin Gurbanowa... dagylar babatda-da ulansa bolar. Galanynam, näme, ýaşap ýörsek, wagt görkezer. Kämil şahyr asmandan gaçanok. Eliňe galam alan bolsaň, özüňem ýazman oňup bilmeýän bolsaň, ümzügiň ileri bolmaly, taplanybermeli. Onuň üçinem aldygyna okamaly. Nobatguly Rejebow aýtmyşlaýyn, “tä äýnege çenli okamaly!” Ýöne saýlap okamaly, okan zadyňy süzgüjiňden geçirip, hökman bir zatlar alyp galmaly.

G. A.
— Şahyr özüne buýsanmalymy?

K. A.
— Elbetde! Men-ä özüne buýsanmaýan şahyry göz öňüne-de getirip bilemok. Ýöne buýsanjyňam çägi bar. Öz başarnygyňa aşa ýokary baha kesmek buýsanjyň serhedinden çykyp, gopbamlyga, men-menlige ýazýar. Seniň şahyrlyk buýsanjyň eden işleriňe, bitiren hyzmatlaryňa laýyk bolsa, iň gowusy, ana, şol. Puşkiniň öz lirasy bilen özüne ölmez-ýitmez ýadygärlik gurandygy barada ýazan “Ýadygärlik” diýen goşgusyny okap görüň. Eger ony ortagürp derejeli, adaty şahyr ýazan bolsa, “Beh, bi näme ýaman uly gepleýä-le?” diýerdik. Sergeý Ýeseniniň 29 ýaşynda “Men Russiýaň ady belli şahyry” (“Что в далеком имени – Россия – Я известный, признанный поэт”) diýip, uly buýsanç bilen ýazyşy ýaly, orta çykyp gygyrybermäge her öňýeten şahyryň gaýraty çatmaz. Ony diýmek üçin Puşkin ýa Ýesenin bolmaly.

G. A.
— Halypalaryňyz?

K. A.
— N.Gogol, A.Çehow, M.Şolohow, W.Şukşin, N.Dumbadze, T.Jumageldiýew.

G. A.
— Kakamyrat aga, egindeş ýazyjy-şahyrlar bilen söhbetdeş bolup oturanyňyzda, diňlemegiň tarapdarymy ýa-da diňe sizi diňleseler kem göreňzokmy?

K. A.
— Umuman, diňlemegiň tarapdary. Ýöne belet temam barada gürrüň edenlerinde diňlemäge bisabyr. Gürrüňdeşim ýalňyşsa, onuň kimdigine garamazdan, sözüni şarpa bölmek häsiýetimem bar.

G. A.
— Käbir adamlaryň aýratyn halaýan zady – hobbisi bolýar. Sizde şeýle hobbi barmy?

K. A.
— Eger hobbi diýip atlandyryp bolýan bolsa, bar. Okamak! Kitap, gazet, žurnal... “Demirçi demir hakda, kömürçi kömür hakda” diýlişi ýaly, esasan edebiýat barada köp okaýan. Öň elime ilen zady okan bolsam, indi saýlap okanymy kem göremok. Üýşüp ýatan elpe-şelpe wagt hem ýok. Müň ýyl ömür berlende-de, dünýäň saýlama edebiýatyny okap aňyrsyna çykybiljek gümanyň ýok.

G. A.
— Kakamyrat aga, siziň pikiriňizçe öýkünme ýa-da terjime häsiýetli goşgulary döretmäge şahyryň hukugy barmy?

K. A.
— Elbetde, bar. Edebiýatyň taryhynda öýkünme, täsirlenme, wariasiýa ýazan şahyrlar sanardan köp. Özi-de bu düýn ýa şu gün tapylan zat däl, telim ýüzýyllyklar bäri dowam edip gelýän edebi däp. Gündogar edebiýatynda başga şahyryň goşgusyna nezire ýazmak hemişe ýörgünli bolupdyr. Klassyky edebiýatda nezire ýazmak başga şahyry gaýtalamak däl-de, onuň bilen şahyrlyk ukybyňy, ussatlygyňy deňeşdirmek derejesinde görlüpdir. Deňeşdirip görerin diýseňiz, Nesimi, Nowaýy, Jamy, Magtymguly, Mollanepes ýaly uly şahyrlaryň ýazan nezirelerini okap görüň. Täsirlenmek, öýkünmek meselesinde biziň şu günki edebiýatymyzda käte gelşiksiz ýagdaýlara duş gelýäs. Ýaş şahyrlaryň arasynda kişiň goşgusyndan delje pikirleri gyrp-çyrp edýänleri, setir ogurlaýanlary bar. Edebiýat plagiatçylygy hiç mahal hiç kime abraý getirmändi, mundan buýana-da getirmez.

G. A.
— Siziň “Terjimeçilik gowy zat, emma keseki kişä, kesekiň pikirine hyzmat etmekdir. Öz pikiriňi, öz duýgyňy aýan edip bilmezlikdir” diýen ýalyrak sözleriňiz hem ýadymda...

K. A.
— Şoňa meňzeş bir zatlar diýen bolmagym mümkin. Terjime babatda meniň şahsy pikirim şeýleräk: Aýdaly, ynha, sen bir şahyryň goşgularyny terjime edýäň. Öz bilşiň ýaly, çeper eser sözme-söz terjime edilmeýär. Goşgudaky iň bir ownujak zatlara çenli türkmen dilinde hemmelere düşnükli bolar ýaly derejede berilmeli. Şeýle bolansoň, terjimeçi hökmünde sen öz hususy duýgularyňy, şireli söz düzümleriňi, täsin metaforalaryňy, meňzetmeleriňi, hatda, täze kapyýalaryňa çenli sarp edýäň. Öz hususy tapyndylaryňy öz döredijiligiňde ulansaň gowy dälmi? Dogry, terjimeçilik hem sungat. Onuň terjimeçi üçin tapylgysyz tejribedigini, okyjy üçin, umuman edebiýat üçin peýdasynyň hele-müçük däldigini inkär edip bolmaz. Men terjimäniň ähmiýetine kembaha garamak meýlinden daşda. Ýöne käte gowy şahyr Ahmet Gurbannepesowyň Sergeý Ýeseninden eden terjimelerini okap, “Ahmet aga şuňa sarp eden hususy tapyndylaryny ulanyp, özi goşgy ýazan bolsa nähili bolardy? Bir tomluk oňat goşgulary döredip bilmezmidi?” diýip pikir edýän. Ahyrynda-da “Beýle bolsa, Ýesenini kim türkmençe gepletsin? Aslynda Ahmet Gurbannepesowyň kämil şahyr hökmünde orta çykmagyna Ýeseninden eden terjimeleri sebäp bolan bolaýmasyn” diýen sowallara jogap tapyp bilmän, bu meseläni özümçe “ýapýan”.

G. A.
— Bir döwürler W.Maýakowskiý “şahyrlary arassalamak” diýen bir çäre geçiripdir. Maksat – gowşak ýazýan şahyrlary belli bir wagtlyk ýa-da mydamalyk goşgy ýazmakdan mahrum etmek. Çärede şahyrlary sahna çykaryp, goşgy okadyp, syn berip, “gowşak şahyr” diýip hasaplanlaryna ýazmak gadagan edilipdir. Siziň şahsy pikiriňizçe, bu çäreler näderejede dogry?

K. A.
— Aslynda her kim öz başarýan işini etse gowy. “Özüni bilen weli” diýen söz bar. Ýöne, hany, özüni bilýän, tanaýan barmy? Üssesine-de, goşgy ýazmagy hiç kime gadagan edip bolmaz. Ýazybersinler! Ähtimallyk teoriýasyna esaslansak, goşgy ýazýan müň adamyň arasyndan iki-üç sany güýçli şahyr çykýar. Muny az görmeli däl, hiç zat çykmasa nätjek? Meseläniň başga tarapy, at, baýrak, şöhrat gazanmak üçin ýazýan goşguçylaryň köpelmegi bilen poeziýanyň gadyr-gymmaty peselýär. Munuň başga çäresini gözlemeli. Maýakowskiniň “gadaganlyk” çäresine bolsa, hä diýip biljek däl, oňa hukugymam ýok. Sebäbi, hala gowy ýazsyn, hala gowşak, goşga baş goşýanlar iň bolmanda oňat okyjy-ha bolarlar diýen pikirim bar. Şundan ötri, awtorynyň kimdigine garamazdan, goşgudan edilýän talap gowşamaly däl.

G. A.
— Kakamyrat aga, gyzykly söhbetdeşligi okyjylar köpçüligine ýetireniňiz üçin çäksiz minnetdar! Berkarar döwletimiziň Bagtyýarlyk döwründe arassa asmanly, agzybir, parahat ýurdumyzda, Hormatly Prezidentimiziň saýasynda mundan beýlägem täze-täze eserleri döredip, bize hem-de geljekki nesillerimize ýetirip durmagyňyzy arzuw edýärin. Köp sag boluň!

K. A.
— Sag boluň! Siziňem işiňiz ileri!

Söhbetdeşligi ýazga geçiren: Güller ATAÝEWA.