Söz manysyn biler bolsañ...
▶ ÇYRAGPAÝADAN ÇARPAÝA
Türkmen dilinde çar sözi bar. Gelip çykyşy boýunça ol pars dilindäki "dört" manyly "çar" (çahar) sözüne degişlidir. Aslynda onuñ "dört" manysy bolsa-da, biziñ günlerimizde dört sözüniñ ornuna, nega-da bolaýmasa, ulanylmaýar.
Türkmen dilinde çar sözüniñ giñ ýaýran ýeri klassyk şahyrlarymyzyñ eserleri we halk döredijiliginiñ nusgalarydyr. Şonuñ üçin bolsa gerek, çar bilen utgaşyp gelen sözleriñ emele getiren düzümleriniñ ençemesinde poetizm-şahyranalyk öwüşgini, ýokundysy bar. Türkmen diliniñ sözlüklerinde-de çar bilen ýasalan sözleriñ bir topary hasaba alnypdyr.
■ Öñi bilen sözlügiñ bu söze beren düşündirişine üns bereliñ.
"Çar" pars diliniñ "çahar" diýen sözünden bolup, türkmen dilinde "tarap, ýan" sözleri bilen "dört" sözüniñ dogry manysynda ulanylýar.
Sözlükde bu sözüñ gepleşige mahsusdygy hem bellenýär. Hakykatda, çar diñe bir "tarap, ýan" sözleri bilen ýa-da diñe bir gepleşigiñ çäginde däl, eýsem onuñ ulanyş çygry aýdylanlardan has giñdir.
■ Gowusy, düzüminde çar bolan käbir sözleriñ geçen ýoluna, ulanylyşyna, aýratynlyklaryna seredeliñ.
Köp maşgalalarda dördünji oglunyñ adyna "Çary" sözüni ýantap dakýarlar. Bu ýagdaýda özüniñ "dört" manysyndan uzaklaşanok. Çärýek ýa-da çeýrek (dörtden bir), çaryýar, çarşenbe, çargat (aýallaryñ başa atynýan uly ýüñ ýaglygy) ýaly sözlerde-de ol ullakan özgerişe sezewar bolmandyr, emma käbir sözde öñki manylaryndan daşlaşandygy äşgär bolýar. Mysal üçin, gadymy Yspyhan şäherindäki (häzirki Eýranyñ topragynda) ir wagtlardan bäri meşhur bolan we Çarbag atlandyrylan çynarly alleýa soñra köp ýerde uly-uly baglaryñ "Çarbag" atlandyrylmagyna sebäp bolupdyr. Çarbag türkmen halk döredijiliginiñ nusgalarynda-da köp gaýtalanýar. Türkmen dilinde çarbag "gezelenç, seýil edilýän ýer, park" (seýilgäh) ýaly manylara eýe. Türkmen dialektleriniñ käbirinde çarbagyñ "howly", "haýat" kimin manylary-da bar.
Çarşak aslynda "çar" we "şah" sözlerinden düzülip, dört dişli guraly añladypdyr. Indi gural sekiz dişli-de bolsa, öñki çarşaklygyna galdy. "Äpişgäniñ, gapynyñ we ş.m. daşyndaky dörtburç gurşawy, söýe" manyly çarçuwa sözünde sonky bölek "çuwa" aslunda "agajy" añladypdyr.
Ösüşiñ gyzykly we çylşyrymly, aýlawly ýoluny sözlüklerde hasaba alynmadyk, emma halkyñ dilinde giñ ýaýran "çertek" sözi başdan geçiripdir. Çertegiñ ýasalyşy, gurluşyk materiallary dürli ýerlerde tapawutly bolşy ýaly, haýsy maksat üçin niýetlenişi hem meñzeş däl: ol, esasan, dört sany agaç dikilip, üsti we käýerlerde taraplary basyrylýan telär, çatmadyr. Çertek aw etmek üçin buky, ýelden-günden, ýagyşdan-ýagmyrdan penalanar ýaly kölege-ykyşak ýer bolup hyzmat edýär. Çertek örän sadaja "gurluşyk" bolup, köp wagt ýa-da material talap etmeýär.
Çertegiñ aslyny yzarlasañ, pars dilindäki "çartag"[k] sözüne barýar. Çar "dört" we "tag"[k] "üsti gümmezli çar tarapy açyk "gurluşygy" añladýar. Adyndan çen tutsañ, onda bu "gurluşyk" ilki-başda dört gümmezli bolupdyr. Şeýle "gurluşyklar" belli şahsyýetleriñ guburynyñ üstünde-de salnypdyr.
Çartag[k] sözüniñ ikinji böleginiñ "tag" gelip çykyşy hakynda pikirler birmeñzeş däl. Köp ylmy derñewlerde onuñ arap diline degişlidigi nygtalýan bolsa, pars dilindäki işlerde "tag" sözübiñ parsyñkydygyny we şondan hem arap diline aralaşandygy tassyklanýar. Tag sözüniñ gelip çykyşy hakynda biziñ öz pikirimiz bar. Bu sözüñ gadymy döwürlerde türkmen dilinde döräp kämilleşendigini (häzirki "dag" irki wagtlarda "tag" şekilinde bolupdyr), soñra pars we arap dillerine aralaşandygyny ençem fakt bilen delillendiripdik. Onuñ subutnamasy hökmünde-de tahýa we tekje sözlerini görkezipdik (Seret: "Tekje we tahýa bir kökdenmi?" / "Türkmen dili we edebiýaty" žurnaly, 1994, N"4).*
Çartagyñ gurluşynyñ we görnüşiniñ sadalygy onuñ bir topar halklaryñ diline ýaýramagyna, manylarynyñ üýtgemegine getiripdir. Çartak ady gündogar halklarynyñ ýaşan territoriýalaryndaky daglyk ýerleriñ iñ belentliklerinde-de gabat gelýär. "Görogly" eposyndaky Çardagly Çandybili hem şunuñ bilen deñeşdirmek mümkin ~ Çartag ~ Çardag.
Söwda ýerlerinde agaç jaýlaryñ, ammarlaryñ çartak atlandyrylyşy ir wagtlarda peýda bolupdyr. Şulary nazara alsañ, onda wagtyñ geçmegi bilen teläriñ, balkonyñ, jaýlaryñ üstüniñ (ýokarsynyñ) çartag atlandyrylmagy kanunalaýyk ýagdaýdyr. Çartag irki döwürlerde türki dilleriñ üsti bilen slawýan dillerine-de aralaşyp, otag, jaý ýaly manylara eýe bolupdyr (çertog). Rus dilindäki häzirki "чердак" bolsa, jaýyñ ýokarsyny (üçegi) añladýar. Häzirki zaman türkmen dilinde gadymy çartak iki görnüşde duş gelýär:
1. çertek, 2. çerdak (rus dilinden geçen).
Çar türkmen dilindäki "çarwa" we ondan ýasalan "çarwadar" sözlerinde-de bar. Bularda soñky bölek "wa" aslynda "aýak" manyly "pa" görnüşinde bolup, ikisi bilelikde "çarwa ~ dört aýakly at, düýe, eşek, gatyr" kimin ýükçi iri haýwanlary añladypdyr. Pars dilinde çarwadaryñ manysy ~ "at, düýe, eşek, gatyr" ýaly iri haýwanlar bilen ýük çekýän adam.
Türkmen dilindäki "çarşaw" we "çarpaýa" (galmak) sözlerinde birinji orunda çar sözüniñ bolmagyna garamazdan, onuñ "dört" manyly çar bilen hiç hili ilteşigi ýokdur: plar diñe fonetiki hadysalaryñ netijesinde meñzeşleşen sözlerdir. Pars dilinde "çadorşäb" ýorgan-düşekleri dolamak üçin peýdalanylýan bölek parçany, matany añladýar. Şol diliñ gepleşiginde "çarşäb", "çarşäf" şekilinde aýdylyşynyñ ýüze çykmagy onuñ türkmen dilinde "çarşaw" görnüşinde ornaşmagyna sebäp bolupdyr. Ol türkmen dilinde manysyny-da özgerdipdir: çarşaw ýaglyk ~ aýallaryñ başyna atynýan kerpiç-kerpiç nagyşly ýüpek we ş.m. ýaglygy. Dialekt materiallarynda "çarşow" sözi "çarçow" görnüşinde-de gabat gelýär.
■ Sözümiziñ ahyrynda ýene-de bir söz ~ sözbaşdaky "çarpaýa" (galmak) hakynda gysgajyk gürrüñ edeliñ.
Türkmen dilinde pars dilinden geçen iki sany "çarpaýa" bar. Sözlükde onuñ birine düşündiriş tapýarys: "dört aýakly agaç krowat". Bu pars dilindäki çar "dört" we paýa "paýa, aýak böleklerinden düzülen", "dört aýakly, dört aýagynyñ üstünde duran" manyly çarpaýa sözüne gabat gelýär. "Atyñ iki art aýagynyñ üstüne galmagy" manyly çarpaýa galmak añlatmasynyñ hem agzalan çarpaýa (dört aýakly krowat) sözünden emele gelendigi dogrusynda sözlük maglumat berýär. Añlatmanyñ manysy bilen (iki art aýagynyñ üstüne galmak) çarpaýa sözüniñ manysyny (dört aýagynyñ üstünde duran) bir "öýjüge" sygdyryp bolmaýar. Añlatmanyñ gelip çykyşyny pars dilindäki "çäragpa" we "çäregpaýe" sözleri aýdyñlaşdyrýar. Bularyñ ikisi hem manydaş ~ çyranyñ aşagyna goýulýan paýa, aýak. Türkmençä geçirseñ, çärag - "çyra" we pa, paýe, ~ "aýak", "paýa". Pars dilinde adamyñ birine intizar dikelip durşunyñ ýa-da atyñ art aýaklarynyñ üstüne galyşynyñ çyragpa (çyragpaýa) meñzedilişi häli-şindk gabat gelýär. Çyragpa (çyragpaýa) aýdylyşda gysgalyp, türkmen dilinde "çarpaýa" şekilinde özleşdirilipdir. Şeýlelikde, çar sözüniñ gatnaşmagynda emele gelen düzümler ösüşiñ tapawutly ýollaryny geçip, manylaryny özgertseler-de, olary biri-birine golaýlaşdyrýan semantik baglanyşyk saklanýar eken.
Atageldi ÖWEZOW,
professor.
# watan_99
0
