Faşizme garşy "Ak gül": Ölüm permanlarynyñ segseninji ýyly

FAŞIZME GARŞY "AK GÜL": ÖLÜM PERMANLARYNYÑ SEGSENINJI ÝYLY

"Ak gül" ençeme ýylyñ dowamynda faşizme garşy göreşiñ baş düşünjeleriniñ birine öwrüldi...
Režimiñ buýruklaryny ýerine ýetirmekde ýeke pursat hem ikirjiñlenmeýär. Ol şonuñ üçin saýlanyp-seçilip alynýar we Berlinden Mýunhene ýollanýar. Oña sudýa Roland Freýsler diýilýär...
Sudýa. Ýöne hukuk we wyždan onuñ üçin ikinji orunda. Gitlere wepalylyk, faşistik režime hyzmat Freýsler üçjn mukaddes borç.
Freýslere Mýunhende üç ýokary okuw jaýynyñ talybyny soraga çekmek tabşyrylýar.
1943-nji ýylyñ 19-njy apreli... Sud işine seredilen güni.
Segsen ýyl öñ, şu gün.

• Uruş we ýalanlar

Adam hukuklary aýak astynda. Konstitusion hak-hukuklar we azatlyklar, iñ esasysy-da añ-düşünje we söz azatlygy gysaçda. Metbugat tutuşlygyna olaryñ öz elinde. Adamlaryñ durmuşyny kesgitleýän gorky-howsala, mähelle basyşy, sensura ýurtduñ bar ýerini gurşap alan.
Millionlarça adamyñ ölümine sebäp bolan wagşyýana uruş iñ soñky tizliginde dowam edýär, emma urşy näletlemegiñ jezasy ölüm.
1933-nji ýyl we ondan soñky on iki ýyl... Germaniýa...
Gitlerçi faşizm... Nemes halkyny it edip oýnaýar, jümle-jahana garşy uruş yglan edýär. Gitleriñ iñ uly ýalanlarynyñ biri taýýar: "Bize çozjak bolýarlar. Biz özümizi goramak üçin söweşýäris".
Gije-gündiz gulagynyñ düýbünde şular ýaly ýalanlar gygyrylyp durlansoñ, nemes halky-da bu ýalanlara we başga-da toslamalara ynanmaga başlaýar.
Urşuñ başynda Ýewropada çozan çem gelen ýurduny basyp alan nemes goşunlary belli bir wagtdan soñ hemme frontda ýeñlişe uçraýar. Muña garamazdan nemes radiolary we habar beriş serişdeleri biragyzdan: "Uruşda biz üstün çykýarys. Dünýä nemesleriñ öñünde dyza çökýär".
Hatda... sowet we amerikan esgerleri Berliniñ alkymyna gelip dirän, Berlini basyp alan wagtynda-da, habar beriş serişdeleri nemes halkyna ýalan sözlemekden el çekmändir: "Frontlarda Germaniýanyñ ýeñşi baýram edilýär".
Ýalan, ullakan ýalan... Faşizmiñ iñ güýçli propoganda serişdesi.

• Gitler we aýallar

Uruş dowam edip durka Gitleriñ iñ uly nyşanalarynyñ arasynda aýal-gyzlar bar. Nädip?...
"Eý, beýik nemes aýallary!" diýip aýallara ýüzlenýän Gitler aýal-gyzlary her gezeginde ýedi gat ýeriñ teýine sokýar:
"Aýallaryñ ýeri öýüdir, olaryñ borjy çaga dogurmakdyr, her aýal azyndan iki-üç çaga dogurmalydyr".
Täze doglan her bir çagany Gitler özüne berlen "sowgat" hasaplaýar.

• "Añyrsy ýoklar"

Ýekirilýän diñe aýal-gyzlar däl, şol bir wagtyñ özünde intelligensiýanyñ wekilleri.
Okap-ýazyp bilýänleri faşizm özüniñ ganym duşmany hasaplapdyr. Aýratynam dünýäde nämeleriñ bolup geçýändigini bilýänler, özbaşdak pikir ýöredip bilýänler, her bir aýdylan zada güpbe ynanman, ilki ony barlap-seljerip görýänler Gitleriñ iñ ýigrenýän adamlarynyñ başyny çekýär.
Şolar ýaly derejede...
Faşistik döwrüñ iñ köp ýüzlenilen sözlügi "Brokhausda" intelligent sözüniñ kesgitlemesi şeýle: "Añyrsy bolmadyk, döredip bilmeýän adam".
Sözlüklere çenli faşizme hyzmat etme boýunça üýtgedilýärdi, sözler we düşünjeler many ýoýulmalaryna uçradylýardy.
"Uruş bes edilmeli, hökümet iş başyndan gitmeli" diýýän intelligentler ölüm jezalarynyñ berilýän meýdançalarynda jan berýär.

• Üç talyp

Basyşlara, adalatsyzlyga, ýalan-ýaşryk toslamalara garamazdan...
Elbetde, bulara ynanmaýanlar, hakykaty görýänlerem bardy.
Olaryñ üçüsi Mýunhende Lýudwig Maksimillians adyndaky uniwersitetiñ medisina fakultetiniñ talyplary Aleksandr Şmorell, Gans Şoll, Kristof Rrobst atly ýakyn dostlar.
Üç dosta soñabaka filosofiýa professory Kurt Huber ýaly başga-da birnäçeleri goşulypdyr. Olar özara duşuşyp, diýdimzor režimi, urşy, faşizmi näletläpdir.
Üç dost gürrüñdeşliklerini kagyza geçirip, listowkalar görnüşinde jarnamalar taýýarlapdyr. Jarnamalaryñ ady önden taýýarlanyp goýlupdy: "Ak gül jarnamalary".
Nämüçin "Ak gül"?..
Parahatçylygyñ, söýginiñ, günäsizligiñ, arassalygyñ, sadalygyñ simwoly hökmünde "Ak gül".
Faşizme garşy ýazylan bu jarnamalary Mýunhene we şäher etek etraplara paýlaýardylar.
Belli bir wagtdan soñ toparyñ düzümi ulalýardy. Sungat işgärleri, işewürler, dürli kärde işleýän adamlar gatnaşýar. Emma toparyñ hamyrmaýasy ýokarda ady agzalan üç talyp.

Ýokary okuw jaýynda listowkalaryñ atylan howlusy

• Derwezebanyñ hyýanaty

Jarnamalary poçtanyñ üsti bilen paýlaýyşlary ýaly ýokary okuw jaýynyñ içinde-de paýlapdyrlar. Koridorlaryñ, auditoriýalaryñ, basgançaklaryñ ugrunda taşlapdyrlar.
Günleriñ bir güni okuw jaýynyñ balkonyndan aşak, howla zyñypdyrlar.
Faşizme garşy göreş jarnamalary.
Jarnamamy?.. Düşünjemi?.. Faşizme garşymy?.. Gitlere garşydaşmy?..
Howla zyñylan jarnamalary uniwersitetiñ derwezebany gören badyna Gestapo şugullapdyr.
1943-nji ýylyñ 19-njy apreli. Talyplary soraga çekmek üçin hukuk kada-kanunlaryny aýagyna ýapyşan tozança-da görmeýän yñdarma faşist sudýasy Roland Freýsler Berlinden Mýunhene gelýär.
Sorag etmekmi?.. Sudmy?.. Hukukmy?.. Goranyşmy?..
Şol döwür bularyñ barsy gury söz!.. Faşizmde hukuk döwleti bolmaýar, gadagançylyklar kanuny döwleti bolýar.
Bu näme diýmegi añladýar?..
Hukugyñ sumat bolmagy, adalatsyzlygyñ kanunylaşdyrylmagy.
1943-nji ýylyñ 14-nji apreli...
Watan dönükligini etmekde we Gitlere dil ýetirmekde aýyplanyp sud edilen talyplary Freýsler şol gün ölüm jezasyna höküm edýär.
Ölüm permany şol gün gilotina bilen ýerine ýetirilýär.

• Gitlere sowgat

Ertesi gün 20-nji aprel Gitleriñ doglan güni.
Talyplaryñ ölüm permany, permanyñ şol gün ýerine ýetirilmegi şol wagtyñ Germaniýasynda şeýle teswirlenipdir:
"Gitlere berilen doglan gün sowgady!.."
Faşizmiñ garşysynda adamlar hamana ruhlaryny satýan, akyllaryndan azaşýan şahsy aýratynlyklary owulýan, ýeke taraply propoganda ýagyşynyñ astynda aýdylan hemme zada ynanýan ýalydy. Ynanmaýanlaram pikirlerini beýan edenlerinde kellelerini çapgy ýassygynyñ aşagyndan tapmaly bolýardy.

• Ýokary okuw jaýynda sergi

"Ak gül" ençeme ýylyñ dowamynda faşizme garşy göreşiñ baş düşünjeleriniñ birine öwrüldi. "Ak gül" fondy guruldy.
Milletparazlygyñ güýjeýän ýurtlarynda "Ak gül" ýygy-ýygydan ýatlanýar, bu barada kinofilmler surata düşürilýär.
Ýakynda Mýunhendäki uniwersitetde "Ak güle" bagyşlanyp sergi açyldy. Faşizmiñ gürrüñ berilýän, şol döwre degişli dokumentleriñ ýerleşdirilen sergisi.
Listowkalaryñ merdiwandan zyñylan balkonynyñ aşagynda "Ak gül" stendi bar.
Bu stendde kiçijik wazada köplenç hakyky ak güller goýulýar.
Bu gün 19-njy aprel, segsen ýyl öñ ölüm permanlarynyñ berilen güni.
Sergiden aýratynlykda sud mejlisiniñ geçirilen Adalat köşgünde şu gün ýatlama çäresi bar.
Faşizmiñ ýuwtduran hunabalaryny ýatdan çykartmazlyk üçin başga ýurtlara nusga bolsun diýip segsen ýyldan soñam zal şo durşuna saklanýar.

Mýunhende "Adalat köşgünde" "akgülçilere" garşy bolan sud mejlisinde serginiñ açylyş çakylygy: "Sözde nemes halkynyñ adyndan".

• Nusgalyk fotosurat

Sergidäki fotosuratlaryñ biri faşistik sudýa Freýslere degişli.
Yzda nemes faşizminiñ nyşany gamaly haç, öñünde duran üç adamyñ ortasyndaky şol. Gitler salamyny berýär. Gitleriñ adyndan ýörite sudlarda ýörite kanunlaryñ talabyny ýerine ýetirýär.
Şol döwür ol şan-şöhrat, dereje, wezipe eýesidi, emma taryh häzir ony näletlemek bilen ýatlaýar. Edil faşizmi näletleýşimiz ýaly.

Faşist sülçi 1944-nji ýylda geçirilen dabarada (ortada)

Bellik: Bu maglumatlary nemes liseýinden tanşym Emel Huber ugradypdyr. Professorlyga ýeten we häzir Germaniýada ýaşaýan Emeliñ "Faşizme garşy göreş: Ak gül" atly çap edilen makalasy bar. Men bu ýazgymda şol makaladan peýdalandym. Fotosuratlary (aşakky üçüsini -t.b.) Emel hanym ugratdy. Oña çäksiz minnetdarlygymy bildirýärin. Makalamda haýsydyr bir kemçilik bar bolsa, bu elbetde meniñ öz goýberen säwligimdir.

Ýalçyn DOGAN.

"T24" internet gazeti, 19.04.2023 ý.