Gurbanlyga garşy wegetarian musulman hereket

GURBANLYGA GARŞY WEGETARIAN MUSULMAN HEREKET

Kesilen kesildi. Indiden soñ jedelleşip-galmagallaşyp, gürrüñi süýndürip oturmagyñam hiç hili manysy ýok. Emma indiki gezek gurbanlykda mal kesmezlik üçin birgiden sebäpler bar. Üstesine muña dini sebäplerem girýär.
Çünki talaplary doly berjaý edip gurbanlyk edilýänem bolsa, zamanabap maldarçylyk senagaty, haýwanyñ etini haram yglan edip biljek derejede zalym. Kuranyñ gönüden-göni mal öldürip gurbanlyk etmegi buýrup-buýurmandygy baradaky mesele welin aýry bir sebäp.
Meselem, haýwan hukuklaryny goramak meselesi muña gowy sebäp bolup biler. Elbetde, biologiki sebäpler-de bar: biz adamlar etçi, diñe et iýip oñmaly diýip ýaradylmadyg-a. Haýwan hak-hukuklaryny goraýan PETA-nyñ alyp barýan işleriniñ çäklerinde gurbanlykda mal öldürlişigine garşy çykýan, hatda wegetarianlygy goldap çykyş edýän musulman ruhanylaram bar.
Haj zyýaraty döwründe her ýyl 1.5 million mal öldürilýär. Saud Arabystanda şertleriñ mümkinçilik bermeýändigi üçin bularyñ agramly bölegi daşary ýurtlardan getirilýär. Awstaliýadan we Täze Zelandiýadan gämilere ýüklenip müñlerçe goýun getirilýär. Goýun janawerler hyryn-dykyn ýagdaýda, aç-suwsuz, ezýet-horlukda Jiddä gelip düşýär. Janawerleriñ bir bölegi ýolda keselläp, yssydan, bir bölegi-de biri-biriniñ aşagynda galyp-depgilenip ölýär.
Mekgä baryp gowşanlaram nähili buýrulsa şolar ýalam öldürilýär. Emma 1.5 million malyñ diñe 600 müñe golaýy Yslam ösüş bankynyñ üsti bilen garyp ýurtlara ugradylýar. Galanlary kesilip atylýar, zaýalanýar. Ýagny keýpine gan akdyrylýar, gurbanlyk etmek maksady bilen däl.
Soñam gurbanlyk malyñ etini gowurýarlar. Hüseýin Hatemi hojanyñ aýdyşy ýaly mukaddes Gurban baýramy sözüñ doly manysynda gowurma şüweleñine öwrülýär.
Ynha, Täze Zelandiýadan başlanyp, Mekgä çenli uzalan ýoluñ pellesinde öldürilen malyñ etini "halal" kyljak ýekeje esas ýok. Sebäbi malyñ huşundan giderlip damagynyñ çalynany ýeterlik däl, onuñ ezýet çekdirilmezden ulaldylmagy we äkidilmegi gerek. Janawerleriñ biri-biriniñ gözüniñ öñünde öldürilmegem munuñ üstüne urna.

• BEÝDIP ÖLDÜRMEK HARAM

Haýwanlaryñ hak-hukuklaryny goraýan iñ uly halkara PETA guramasynyñ alyp barýan işleriniñ çäginde gurbanlykda mallaryñ usulsyz öldürilmegine garşy çykýan, hatda wegetarianlygy goldap çykyş edýän musulman ruhanylaram bar. Olar www.islamveg.com atly web saýtda yslamyñ we wegetarianlygyñ biri-birine utgaşykly bolup biljekdigini görkezmäge jan edýärler. Olaryñ biri-de Aly Muttaky. Ol "Gurbanlyga yslamy nukdaýnazardan garamak" makalasyndw haj zyýaratynda öldürilen mallaryñ barsynyñ haramdygyny öñe sürýär. Çünki yslam kada-kanunlaryna laýyklykda mallara ýetişdirilýän ýerinde gowy seretmek we olary agyryp-ynjytmazdan, horlamazdan mylakatly çemeleşip öldürmek gerek.
Şeýle-de haj zyýaratynda öldürilýän mallaryñ ýetişdirilmegi Täze Zelandiýanyñ ekosistemasyna zyýan berýändigindenem beter, wagşyçylykly şertlerde äkidilmegi-de adamkärçilige sygmaýar. Ýagny, 1400 ýyl öñ bolmadyk şertler orta çykýar. Şol döwrüñ şertleri bilen biziñ döwrümiziñ şertleri başga-başga bolandygy üçin, käbir düzgünlere gaýtadan seretmek gerek.
Muttakynyñ pikiriçe, Kuranda haýwanlaryñ adama azyk hökmünde berilmegi wagt we ýer şertlerine görä kesgitlenen bolmaly. Çöl ýerlerde ýaşaýan adamyñ ýaşaýşy üçin şol ýeriñ janly-jandarlaryndan peýdalanmagy gerek. 1400 ýyl owalyñ Arabystanynda dört aýaklylardan başga iýere zat bolmandygy-da belli. Kuran adama haýwanyñ etini halal kylanda, şol bigünä janawerler üçin döredip boljak iñ gowy şertleri-de işläp düzüpdir.
Şeýle-de Muttaky Kuranda gurbanlyk mal öldürmegiñ gönüden-göni emredilmändigini öñe sürýär. Kuranda aýdylýan gurban "pidakärlik etmek" manysyny berýär. Ýagny Allanyñ eçilen naz-nygmatlaryny ýaşaýan jemgyýetiñ bilen paýlaşmak. Emma modern dünýäde bu ritual indi manysyny ýitirdi diýen ýaly, gaýtam luzumsyz gan kölçeleriniñ döremegine we tebigatyñ harlanmagyna sebäp bolýar. Etiñ ýürek kesellerine ýol açýandygyny-da nygtap geçen Muttaky soñky geçirilen barlaglara esaslanyp, wegetarianlaryñ has sagdyn adamlardygyny aýdyp sözüni jemleýär. Muña garamazdan dünýä boýunça wegetarianlaryñ iñ az çykýan topary musulmanlardyr.

• PYGAMBERI DIÑLÄNOKLAR

Döwürdeş yslam alymlaryndan B.A.Masri-de yslamyñ haýwanlara bolan garaýşyny beýan edýän "Islamic Concern for Animals" kitabynda musulmanlaryñ Hezreti Muhammediñ (s.a.w) haýwanlara hoşgylaw çemeleşmelidigi baradaky öwüt-ündewlerine gulak germeýändiklerini aýdýar. "Eger mallar ýetişdirlende, daşalanda, öldürlende ýa-da zulma uçranda olaryñ etini haramdyr. Malyñ damagy çalnanda düzgünler doly berjaý edilýänem bolsa, haýwan haýsydyr bir ezýete uçrasa, eti bize haramdyr." diýýär.

• Aslynda biz etçilem däl ahyryn

Örän paradokslaýyn ýagdaý, emma hakykat. Adamyñ beýnisi - gadymyýetde ata-babalarymyz ot iýmekden el çekip et iýmäge başlansoñ ösüp başlapdyr. Emma adam biologiki taýdan etçil ýaradylmandyr.
Adam eti çigligine iýmeýän ýeke-täk jandar. Aw etmek üçin penjämiz, kesiji ötgür dişimiz ýok. Elimizde her dürli ýarag bolmasa, iýmeg-ä beýlede dursun, haýsydyr bir haýwany ele salyp güýlmegimizem mümkin däl. Iýmit siñdiriş sistemamyz et iýýän jandarlaryñkydan ep-esli uzyn, et iýýän keýikleriñkä meñzeş gurluşy bar.
Waşingtonyñ Worldwatch institutynyñ hünärmenlerinden Braýn Halweýl antropologik görkezijilere esaslanyp, adamda aşa köp et iýme isleginiñ bolmazlygynyñ gerekdigini aýdýar. Et sarp edijiligi medeniýet we ýerli tebigy şertler bilen baglanyşykly dörän zat. Meselem, eskimoslar ýaşaýan tebigy şertlerine görä ýeke gysym ösümlik iýenok. Emma adamyñ iýmit siñdiriş sistemasy lif derejesi ýokary gök ösümlikleri iýmäge has amatly görünýär. Adamda döreýän ýürek agyrylary we düwnük ýaly keselleriñem aşa köp et iýmekden ýüze çykýandygy çaklanýar.

24.02.2002 ý.

Aýşe ÖZEK KARASU.