Güýç we hökmürowanlykmy, parahatlyk we adalatmy?

GÜÝÇ WE HÖKMÜROWANLYKMY, PARAHATLYK WE ADALATMY?

Erazm Rotterdamskiý (çepde) bilen Nikkolo Makiawelli

Öz şahsy syýasy taryhymyñ käbir aýgytlaýjy pursatlarynda ýokarky makala sözbaşy bolan meseleler bilen garşylaşanymda mümkinçilik tapdygymdan käte Rotterdamskini we Makiawellini täzeden okamaga, biri-birleri bilen deñeşdirmäge, dürli taryhy şahslara, halkyñ özara gatnaşyklaryna, häkimiýetçi alamatlaryny gözlemäge mätäçlik duýupdym.
Makiawelli "Hökümdarynda" häkimiýeti elde saklama, giñeltme we pragmatistik üstünlik syýasatyny ähli açyklygy bilen orta atan bolsa, Rotterdamskiý "Däliligiñ tarypynda" hökümdarlardan we halklardan ähli adamlaryñ dost-doganlyk arkaly kemala getirjek jemgyýetini öz şahsy we egoistik isleg-meýillerinden ýokarda tutulmalydygyny ündeýär.
Makiawelli üçin gara güýç we hökmürowanlyk iñ esasy zat bolup durýar. Rotterdamskiý üçin bolsa parahatçylyk we adalat.
Şeýlelikde 1500-nji ýyllaryñ Renessans döwrüniñ iki beýik akyldarynyñ syýasy garaýyşlary dünýä syýasatynyñ iki esasy formasy hökmünde düşünje münberine çykypdyr. Makiawelli güýç we hökmürowanlyk syýasaty bilen, Rotterdamskiý bolsa ahlaga, adalata, gumanizme we parahatçylyga goldanýan ynsan pelsepesi taryhdaky ýerini alypdyr.
Rotterdamskiý hökümdaryñ hudaýlaşdyrylmaly däldigini, tersine, onuñ Hudaýyñ hyzmatkäri hökmünde döwletiñ ýolbaşçysy, ahlak düşünjeleriñ we ýaşaýyş-durmuş formalarynyñ siwmoly bolmalydygyny aýdýar.
Makiawelliniñ gözünde syýasat ahlak bilen baglanyşdyryp bolmajak derejede doly özbaşdak ugur bolup durýar.
Hökümdar çäkleriniñ nämediginiñ kesgitlenmesiniñ oñaýsyz bolan romantiki ynsanperwer hyýalbentligiñ ýerine her dürli duýguçyllykdan daş häkimiýet gatnaşyklary arkaly ruhy ylmyñam ähli mümkinçiliklerinden ahyryna çenli peýdalanyp, dolandyrýan adamlarynyñ güýçli we ejiz taraplaryny ýurt we döwlet üçin ulanma ýagdaýyndadyr.
Döwletiñ bähbitlerine gezek gelende dogrumy ýa ýalñyş seljerip durmaly däl, bu dünýäde öz halkyñ ýetip biljek iñ ýokary sepgidine ýol arçamaly we başga halklaryñ üstünde agalyk sürmeli.
Makiawelli üçin häkimiýet we häkimiýetiñ giñeldilmegi iñ ýokary wezipe bolup durýar, üstünlik bolsa halkyñ hökümdarynyñ iñ wajyp hakydyr.

• Araçäkler gan we gylyç bilen çekilende...

Taryhy hakykatlar üstünlik täjini tebigy taýdan Makiawelliniñ güýji beýgeldýän garaýşyna sowgat etdi.
Ýewropanyñ taryhy taryhy ösüşine parahatsöýüjiligiñ tarapdary, adalat duýgusyna bagly, ylalaşdyryjy, hakykatçyl Rotterdamskiniñ syýasy garaýşy däl-de, Makiawelliniñ "Hökümdarda" öñe süren - adamyñ üstünden basmagyñ hasabyna islendik mümkinçilikden peýdalanýan gara güýç we hökmürowanlyk syýasaty çelgi bolup hyzmat etdi.
Aýratynam Günbataryñ agalyk sürüji synplary ýüzlerçe ýyllap adamkärçilikli duýgulara ýer goýmaýan syýasat sungatyny Makiawelliden öwrendiler.
Millionlap adamyñ öldürilmegi we basyş astyna alynmagy bilen üpjün edilen "güýçliniñ parahatçylygy" hemişelig-ä dowam etmedi, ýöne ýurtlaryñ, halklaryñ, synplaryñ adalat düşünjesiniñ döwresinde agzynyñ birikmegine gönükdirilen gumanizm prinsipi-de adamzadyñ amala aşmadyk utopiýasy bolup galdy.

• Emma dünýä uly, tebigat döredijilikli we baýdyr

Adamda bolan her bir zadyñ tebigatda garşylygy bar. Uly ynsanperwerligiñ ýurdunda bütin ynsanperwer meýillere, bütin düşünjelere ýer bar.
Hiç mahal üstün çykmadyk düşünje-de, bu dünýäde dinamiki we nobatyna garaşýan "gizlin" potensial iteriji güýç hökmünde öñe çykyp biler.
Iñ aşyp bolmadyk we ýatdan çykarylmadyk ideallar hem heniz amala aşmadyklardyr. Bir düşünjäniñ heniz amala aşmadyklygy şol düşünjämiñ ýeñilendigini we ýalñyşdygyny subut etmeýär, mejburylyk we gijikmeler zerarly mejburylygyny ýitirmeýär.

• Ahlak ideallary we syýasy romantizm dowam edýär

Rotterdamskiniñ ahlak ideallary we adalat düşünjesi, gumanizmi, parahatçylyksöýüji pozisiýasy ynsan pelsepesi Renessansyñ şindizem dowam edýän Orta asyr gymmatlygy derñewini aşmaga ýakyn jemgyýetçilik-taryhy şertleriñ önümidi diýen ýaly kesgitleme berilse, megerem, ýalñyş bolmasa gerek.
Özüni täzelemek isleýän her bir asyr idealyny ilki bir şahsyýetde görkezýär...
Şoña görä hem "Rotterdamskiý özüni täzelejek bolýan eýýamyñ - Renessansyñ "gizlin ruhy" küýseginiñ nusgasy" bolup durýardy.
Her asyra we döwre ruh berýän ýa-da ýaşan asyrynyñ we döwrüniñ ruhy bolan nusgalyk şahslar bar.
Şol nusgalyk şahslar Rotterdamskiý bilen birmeñzeş şahsyýete eýe bolmasalaram, ýaşan döwürleriniñ bir-birine meñzeş uly jemgyýetçilik problemalaryna belli bir pozisiýada seredýärler, çözgüdini gözleýärler.
Halklaryñ "aşygynyñ alçy gopýan" pursatlary bolýar.
Beýik Oktýabr rewolýusiýasy bilen başlap, XX asyryñ ikinji ýarymyna çenli uzaýan döwür sosializmiñ we rewolýusiýalaryñ döwrüdi.
Häkimiýeti bir ýana taşlap, hakykaty we adalaty dünýä ýaýmaga ömrüni bagyş eden Çe Gewara Kubanyñ we Latyn Amerikanyñ rewolýusion göreşini şindizem täsirini ýetirip duran ruh berýärdi.
Dünýäniñ iñ geosyýasy nokadynda ýerleşýän ýurtlardan Türkiýe hem şeýle üýtgeşmeden azat däldi. 1960-1980-nji ýyllar aralygynda tutuş jemgyýetçilik halk gatlaklaryna aralaşan millionlaryñ hereketliligi öñe çykypdy.
Köpçülikleýin awy (охота за перетаскиванием) ýatladýan gabaw we yzarlama şertlerinde raýdaşlyk üçin Gyzylderä "ölüme giden" Mahir Çaýan, Türkiýedäki rewolýusion göreşiñ ruhuny görkezýän nusgalyk şahsdy.
A Kemal Pire näme diýjek?
Türk halkynyñ azatlygyny kürt halkynyñ azatlygynda hasaplaýan Kemal Pir türk-kürt doganlygy ruhunyñ tohumlaryny ekýär, XXI asyrda bu tohumlar halklaryñ problemalarynyñ umumylaşmagynyñ üstünden "türkiýelileşme" formasynda ösdürýär.
Gandi, Mandela ýaly Aziýadan Afrika çenli aralykda ýaşan asyrynyñ we döwrüniñ ruhuny görkezýän nusgalyk şahslary artdyryp bolar.

• Adalatdan we wyždandan binesip gara güýç syýasaty dowam edýär

Hawa, dowam edýär... Makiawelliniñ gara güýç syýasaty dowam edýär, üstesine häli-häzirem örän güýçli keşbe girip...
Imperialistik hökmürowanlaryñ, her tüýsli eksplutatirleýji "güni güýçlileriñ" özüni alyp baryşlaryny kesgitlemegini dowam etdirýär.
Hatda ezilenleriñ hatarynda, aýratynam başlangyçda ýa-da ýakyn hökmürowanlyk arzuw-hyýallarynyñ "güýçlülik illýuziýasy" pursatlarynda syýasy çemeleşmeleri nukdaýnazaryndan öýkünjeñlikden we döredijilikden daş epigonlar köp gabat gelýär.
Halklaryñ erkinleşmesiniñ öñi şeýtany pygyllar arkaly baglanýar. Adamlar jemgyýetçilik basyşy astynda köplenç syýasy partiýalara tarapdarlyk etmekden başga alaç tapanok.
Ähli ykdysady, sosial, syýasy çaprazlyklar güýç we hökmürowanlyk gatnaşygyna görä baha berilen ýerinde, halk köpçülikleriniñ we şahsyñ jemgyýetçilik durmuşynyñ arasyndaky pozisiýasy-da hökmürowan tutumyñ içinde baha berilýär.
Özümiz görüp ýörüs... Güýç we hökmürowanlyk gatnaşyklarynyñ täsiri astynda şeýle bir ýagdaýa gelýär welin, öz halkyna garşy milletçilik we dinbazlyk edýän galp tarapgöýlerden geçip bolanok.

• Gara ýüzler hemişe "gutardy" diýdiler, gutardymy?

Gutarmady, heniz ol dawa heniz dowam edip dur we ýeriñ ýüzi yşkyñ ýüzi bolýança dowam ederem.[1]

*Makala Stefan Zweýgiñ "Ertiriñ taryhy", "Monte", E.Rotterdamskiniñ "Däliligiñ tarypy", Makiawelliniñ "Hökümdar" eserlerinden peýdalanylyp, käbir jümleleri sitata alnyp ýazyldy.
[1] Adnan Ýüjel "Ýeriñ ýüzi yşkyñ ýüzi bolýança", birinji neşir, Ankara-1986 ý.

Jelaletdin JAN.

Duşenbe, 03.04.2023 ý.