Osmanly hanedany hakykatdanam gaýylardanmy?

OSMANLY HANEDANY HAKYKATDANAM GAÝYLARDANMY?

"Direliş. ÄRTOGRUL" teleserialy diñe bir ekranlaşdyrylan ýurdunda däl, eýsem türki dilli respublikalaryñ taryh söýüjileriniñ we kino muşdaklarynyñ arasynda türkmen taryhyna bolan uly gyzyklanmany döretdi.
Dört ýyllap dowam eden bu teleserial tamamlanansoñ, onuñ dowamy hökmünde ekranlaşdyryljak "Gurulyş. OSMAN" teleserialyna häzirden sabyrsyzlyk bilen garaşylýar. Ýakynda Türkiýäniñ "ATV" teleýaýlymynda "Gurulyş. Osmanyñ" başlanjakdygy habar berildi. Osman Gazy Türkmeniñ rolunda "Ajaýyp asyr" ("Muhteşem Yüzyıl") taryhy teleserialynda hem Baly beg Türkmeniñ roluny ussatlyk bilen oýnan meşhur aktýor Burak Özçiwit çykyş eder.
Teleserial baradaky pikirleri bir gapdala goýalyñ. Türk teleýaýlymlaryna yzygiderli tomaşa edýänler gowy bilýändir: eger üns berýän bolsañyz, Türkiýe Respublikasynyñ Prezident tugrasynda taryhda döredilen 16 beýik türk(men) döwletini añladýan 16 sany ýyldyz ýerleşdirilendir. Taryhda döredilen 70-den gowrak (hatda, taryhçylaryñ soñky maglumatlaryna salgylansak, 100-den agdyk) döwlet döreden türkmeniñ we türki halklaryñ taryhy näme üçin 16 döwlet diýip alynandygynyñ düşnüksizligini hasaba almamyzda-da, tugrada asla türkmen däl Samanylar dinastiýasynyñ (pars-täjik hanedanlygy) alnyp, Osmanlylara garanda türkmençiligi has gowy saklan Sefewi türkmen döwletiniñ näme sebäpli 16 ýyldyza girizilmändigine düşünmek kyn... Megerem, bu osmanlylaryñ alawy-gyzylbaş konfliktinden gözbaş alyp gaýdýandyr?.. Taryh öç almak üçin däl-de, ybrat almak üçin öwrenilmelidir we öwredilmelidir. Eger taryhy konfliklere garap, geçmişden öýkelemeli bolsa, gyzylbaşlardan iñ köp sütemi häzirki Türkmenistanyñ çäginde alty-ýedi asyrlap dagynyk halda ýaşan türkmen taýpalary görüpdi. Türkler Teýmirleñi türkmenler we özbekler bilen birlikde özleriniñ ortalyk buýsanjy hasap edýän bolsalar, edil Sefewiler döwletini berkarar eden Ysmaýyl Hataýy Türkmen hem biziñ ortalyk buýsanjymyz hasaplanmalydyr. Elbetde, bu onuñ eden syýasy jenaýatlarynyñ we sünnilere garşy eden gabahatlyklarynyñ üstüni örtmek manysyna gelmeýär. Öz gezeginde Osmanly soltany Ýowuz Selim hem alawy türkmenleri ýanamakda Ysmaýyl Hataýynyñ sünnilere eden zulmundan birjigem pes durmandy. Taryhçy Zeýnel Joşar Ýowuz Selimiñ döwründe kyrk müñden gowrak alawy türkmeniñ öldürilendigini ýazýar. Bu mezhep dawasyna degişli gürrüñ we bu dawa türkmen halkyna agzalalykdan başga zat getirmändi. Muña şu nukdaýnazardan seretmek we ybrat almak gerek.
Aşakda Osmanly dinastiýasynyñ gaýylardan däl-de çepnilerdendigini subut etmäge çalyşýan alawy türkmen alymlarynyñ käbir orta atan pikirlerini dykgatyñyza ýetirdik. Elbetde, Osmanlylaryñ gaýylardandygyny subut edýän maglumatlaryñ hem ýeterlik bardygyny ýatdan çykaryp bolmaz. Ýöne biz bu makalanyñ çäginde alawy türkmen alymlarynyñ pikirlerini başga çaklamalar bilen garşylaşdyrmazdan bermegi makul bildik. Geljekki makalalarymyzda Osmanlynyñ gaýylardandygyny subut edýän delilleri hem mümkin boldugyndan dykgatyñyza ýetireris.
Taryh barada söz açylanda bir zady unudýarys: Aslynda taryhda gurlan türki döwletleriñ ählisini türkmenler guran, olary ýykanlaram ýene türkmenler. Ýagny gurýanam türkmen, ýykýanam... Diñe yslam taryhyndan bärki döwüri alanymyzda-da Garahanlylar, Gaznawylar, Seljuklylar, Horezmşalar, Garagoýunlylar, Akgoýunlylar Teýmirliler, Altyn Orda, Osmanlylar, Sefewiler, Bahadyrlylar, Owşarlar, Gajarlar... ýaly birnäçe türkmen döwleti güýç birikdirip, daşarky duşmanlara garşy göreşmegiñ deregine, biri-birini ýykyp döredi, biri-birine garşy göreşdi. Bu gynandyryjy ajy hakykat şu günki gün olaryñ birini söýüp, birini ýigrenmeklige bahana döretmeýär. Bu taryh biziñ taryhymyz, ajysy-da biziñki, süýjüsi-de. Biz taryhdan sapak almaly, taryhda bolan ýalñyşlyklaryñ, agzalalyklaryñ gaýtalanmazlygy üçin, tarapgöýçüliksiz we taryhy iñ dogry şekilde nesillerimiziñ añyna guýmaly, bar ünsümizi ýaşlary merdana ata-babalarymyzyñ ruhunda terbiýelemäge bermeli.
Osmanlylar gaýy-da bolsa, garageçili-de bolsa, çepni-de bolsa öz türkmenimiz, olar biziñ buýsanjymyz! Osmanlylar türkmen taryhynyñ iñ buýsançly sahypalaryny altyn harplar bilen ýazdylar. Şol sanda Ysmaýyl Hataýy-da türkmen, Teýmirleñem türkmen. Gyzylbaşlar bilen taryhda duşmançylykly pozisiýada bolduk diýip, edermen Hataýyny parslara - şaýylara berjek aladamyz ýok, zalym hökümdar bolupdyr diýibem Teýmirleñi saýrylaşdyryp bilmeris.

* * *

Osmanly hanedanynyñ gaýy boýundan gelip çykandygy baradaky pikir gutarnykly subut edilen pikir däldir.
"Oguznamada" türkmenleriñ nesilbaşy atasynyñ Oguz handygy aýdylýar. Oguz hanyñ alty ogly bolupdyr. Olar: Gün han, Aý han, Ýyldyz han, Gök han, Dag han, Deñiz han. Oguz hanyñ iñ uly ogly Gün han. Gün hanyñ ogly bolsa Gaýy han. "Oguznama" görä hanlyk Oguz handan soñ Gün hanyñ hakydyr we ondan soñ ähli türki taýpalara hökümdarlyk etmek hukugy Gün hanyñ ogly Gaýy hana degişli. Osmanly hanedany-da, ynha, şol Gaýy handan gelýär. Bu şejeräni Osmanly soltany Myrat II-niñ döwründe 1440-njy ýyllarda taryhçy Ýazyjyzada orta atypdyr.
Ýazyjyzadanyñ aýtmagyna görä, Osman Gazynyñ döwründe türkmen boýlary toplandy we Oguzhanyñ wesýetine eýerip, Gaýy hanyñ neslinden bolan Osman Gazyny han saýladylar. Bu hekaýat 1440-njy ýyllarda öñe sürülipdir.

• Bu pikir näme üçin orta atyldy?

Emir Teýmirleñ Osmanlyny ýeñlişe duçar edenden soñ, Ýyldyrym Baýezidiñ ogullaryna öz hökümdarlygyny ykrar etdirdi.
Teýmirleñiñ ogly Şahruh Osmanly soltany Myrat II-niñ döwründe oña jüpbe (halat) ugradyp, öz hökümdarlygynyñ ykrar edilmegini talap etdi. Çünki Teýmirleñ we onuñ ogullary hakyky türkmen bolansoñ, özlerini Oguz hanyñ neslinden saýardylar we baş hökümdarlygyñ özlerine degişlidigini öñe sürerdiler. Bu pikire garşylyk bermek üçin "Oguznama" eposyny peýdalanan Myrat II özüniñ teýmiriler hanedanyna garaşly däldigini görkezmek isledi.
"Oguznama" eposyna salgylanan Myrat II Osman Gazynyñ Oguz hanyñ neslinden gelýändigi baradaky gipotezany oñlady.
Edil Ysmaýyl Hataýy Türkmeniñ Osmanlylara garşy üstünligini görkezjek bolmagyñ hatyrasyna, öz añyrsyna- türkmendigine göz ýumup, şejeresiniñ Hezreti Alydan (r.a) gaýdýandygyny öñe sürüşi ýaly, Soltan Myrat II-niñ gaýy boýy baradaky düşünjesi hem Teýmirleñiñ nesliniñ gönüden-göni Oguz handan gelýändigi baradaky pikire garşy öñe sürlen syýasy bähbitli pikirdir. Osmanly türkmenleri gaýy boýunyñ tamgasyny Fatih Soltan Mämmet döwründe ulanmaga başladylar. Şol wagtdan başlap, ýygy-ýygydan şazadalara Oguz we Gorkut atlary dakylyp başlandy.
Osmanlynyñ gaýy tiresinden gelip çykandygy jedelli meseledir. Munuñ Osmanly hanedanlygyny beýgeltmek üçin orta atylan pikir bolmagy-da gaty mümkin.
Bir gezek Osman Gazy öz adyna hutba okatmak isläpdir. Şonda oña öz adyna hutba okatmak üçin Seljukly türkmen soltanyndan idin almagyñ gerekdigini aýdýarlar. Osman Gazy özüniñ Gök Alp hanyñ neslindendigini we özüniñ hiç kimden idin almaga borçly däldigini aýdýar.
Osman Gazynyñ öz aýdanlaryna gulak gabartjak bolsak, onsa Gök Alp (han)yñ neslinde gaýy diýen tire-de ýok.
Gök hanyñ ogullary şulardyr:
1. Baýat;
2. Peçeneg;
3. Çowdur;
4. Çepni.
Osmanly, megerem, bolsa bolsa Çepnilerden bolmaly.
Osmanly döwletini guranlaryñ başga türkmen taýpasydygyny orta atýanlar hem bar. Mysal üçin, siriýaly türkmen taryhçysy Sadun Köprüli Osmanlyny garageçili türkmen taýpasynyñ gurandygyny ynamly taryhy maglumatlary orta atmak bilen subut edýär[1]
Teýmirleñiñ we onuñ ogullarynyñ özlerini hakyky türkmen hasaplamaklary hem ýöne ýerden däl. Sadun Köprülä salgylansak, teýmiriler hanedanyndan hasaplanýan Muhammet Zahyreddin Babyr baýatlaryñ bahadyrly tiresinden bolupdyr. Diýmek, dünýä taryhynyñ iñ beýik harby serkerdeleriniñ biri hasaplanýan Emir Teýmirleñ hem bahadyrly türkmen tiresindendir.[2]

• 400 çadyr hekaýaty

Osmanlynyñ nädip döreýşine dogry göz ýetirmek üçin Altyn Orda döwletiniñ taryhyna ser salmak gerek. Altyn Ordada iñ sözi geçginli güýçli serkerde Nogaý handyr. Altyn Ordanyñ hanlaryny Nogaý han dolandyrypdyr.
Berke hanyñ hökümdarlygynyñ ahyrky ýyllarynda Nogaý han Wizantiýa garşy Bulgar soýuzyny döretmek üçin Trakýa gidipdir.
Nogaý han öz täsirliligini berkitmek üçin çaltlyk bilen günorta we demirgazyga ýaýylmaga çalyşýardy hem-de güýç toplaýardy.
Nogaý han Baty hanyñ ölüminden soñ 1287-nji ýylda Gypjak hanedanlygynyñ arasynda agzybirligi we jebisligi üpjün etmäge özüne ýörite ygtyýarlyk berlendigini öñe sürdi.
Nogaý han Bosfor bogazynyñ töwereginde Ilhanlylara garşy Altyn Ordanyñ goldawyny alýan birnäçe türkmen begliklerini gurdurdy.
Nogaýyñ alyp barýan üstünlik harby operasiýalary birnäçe ýyllap dowam etdi we ähli garşydaşlaryny ýeñdi. Emma özi 1299-njy ýylda tagt ugrundaky dawalaryñ pidasy boldy.
Nogaý bilen Togtamyşyñ arasynda Altyn Ordada häkimiýetiñ başyna geçmek ugrunda tutaşan dawanyñ 1299-njy ýylda Togtamyşyñ peýdasyna tamamlanmagy Osmanly türkmen döwletiniñ gurulyşyny çaltlandyrdy.
Altyn Ordanyñ goşun serkerdesi Nogaýyñ Ulusyna garaşly 10.000 çadyrlyk türkmen hojalygy Sary Saltyk tarapyndan Wizantiýanyñ töwereklerine ýerleşdirildi.
“Mundan beýläk Babaýy-abdal derwüşleriñ Balkanlardaky merkezi daýanç nokady boldy.
1299-njy ýylda Nogaý aradan çykanda, türkmenler howandaryny ýitirdiler”.
Nogaýyñ özi musulman bolansoñ, Sary Saltygyñ aýdan-diýeni bilen hereket edipdir.
On müñ çadyrlyk türkmen topary soñ-soñlar gagauz (gök oguzlar) adyny alypdyr.
Osmanly türkmen döwletiniñ gurulmagynda esasy rol oýnanlaryñ biri-de Sary Saltygyñ türkmenleri bolan Nogaý hanyñ esgerleridi.
Osmanly türkmen döwletiniñ gurulmagy üçin gerekli şertleri üpjün eden Nogaýdyr, gatnaşan güýç bolsa Sary Saltykdyr Şeýh Edebaly ýaly onlarça derwüşdir.
Şeýle-de Karesi ogullary türkmen begligini guranlaram Nogaýyñ esgerleridir.

____________________________________________
[1] Sadun Köprüli "Osmanly imperiýasyny guran garageçili türkmen taýpasy, oýmagydyr", maglumat üçin seret:
http://www.kitapcy.ga/news/gozum_gozlerine_dusse/2019-04-07-6406
[2] Sadun Köprüli "Beýik türkmen oýmak-tirelerinden - baýat boýundan bahadyrly tiresi", maglumat üçin seret:
http://www.kitapcy.ga/news/buyuk_turkmen_oymak_asiretlerinden_bayat_boyundan_bahadirli_asireti/2019-06-05-7249

# Internet maglumatlary esasynda taýýarlandy.