Türkmeniñ dini birdir

TÜRKMENIÑ DINI BIRDIR

Eger ýaşap ýören bolsa, öñümizdäki 2020-nji ýylyñ başynda tegelek togsan ýaşamaly uly söz ussady Sapargeldi Annasähet Iner ogly Garaşsyzlyk ýyllarynda täze edebiýatyñ - milli edebiýatyñ kemala gelmegi üçin özüniñ zehinini, yhlasyny, gujur-gaýratyny gaýgyrman ömrüniñ soñky minutlaryna çenli abyrsyz uly işleri etdi. Onuñ romanlarydyr, powestlerini, hekaýalarydyr publisistik makalalary täze türkmen edebiýatynyñ özenidir diýsek, hakykatdan daş düşmesek gerek.
1999-njy ýylyñ ahyrky günlerinde Ruhyýet köşgünde Ählitürkmen ýaşulularynyñ IX Maslahatynyñ, Halk Maslahatynyñ, Umumymilli "Galkynyş" hereketiniñ bilelikde geçiren mejlisine gatnaşmak Sapargeldi Annasähet Iner ogluna hem miýesser edipdi. Ussat ýazyjy Türkmeniñ täze taryhynda görlüp-eşdilmedik ol ajaýyp syýasy waka we Halk Maslahatyndan gelip çykýan wezipeler bilen bagly ençeme publisistik makalalary döredipdi. Olaryñ arasynda ykdysady Maksatnama, türkmen dili hem-de dinimiz, atuw jezazynyñ ýatyrylmagy bilen dahylly makalalar bar. Halypa ýazyjynyñ türkmen halkynyñ dini ynanjynyñ birdigi hakynda ýazan makalasy şu günlerde hem öz gymmatyny artdyrmasa, peseldenok.
Halypa ýazyjymyzyñ miras goýup giden edebi hazynasyny toplamak işleriniñ çäginde www.kitapçylar.ga edebi-çeper we taryh saýty onuñ 2000-nji ýylyñ 4-nji fewralynda ýurdumyzyñ "Edebiýat we sungat" gazetinde çap edilen "Türkmeniñ dini birdir" atly makalasyny okyjylaryna hödürleýär.

* * *

2000-nji ýylyñ bosagasynda ajaýyp bir wakanyñ şaýady boldum. Ruhyýet köşgünde geçirilen ymgyr uly Halk Maslahatyna gatnaşmak maña-da miýesser etdi. Meniñ pikirimçe, türkmen milleti özüniñ ençeme müñýyllyga çeken taryhynda şu çaka çenli şeýle ägirt möçberde döwlet ýygnanyşygyny geçiren däl bolsa gerek. Seredilen meseleleriñ belentligi-de taryp edip añyrsyna çykardan uly. Prezidentlik ygtyýarlygyny möhletsiz uzaltmak, ölüm jezasyny ýatyrmak, "Türkmenistanda durmuş-ykdysady özgertmeleriñ 2010-njy ýyla çenli baş ugry" bolan Milli maksatnamany oñlamak we başgalar.
"Ruhyýet köşgünde üç güne çeken mejlisiñ dowamynda esasy synyñ oturan zat näme?" diýip sorasalar, men: "Milli ruhuñ dabaralanmagy, deñiz joşguny ýaly gomlap galmagy" diýip jogap bererdim. Halk wekilleriniñ, obalardan gelen ýaşulularyñ, dindar adamlaryñ göwün isleglerini örän hyjuwly aýdýanlygy, hemmesiniñ bir maksada ymtylýanlygy täsindi. Halk Maslahaty mukaddes Remezan aýynda bolup geçdi. Köşgi dolduryp oturan jemagatyñ köpüsiniñ agzy beklidi. Soñky döwürde agyz beklemek gullukçy adamlara-da adat bolupdyr. Dini-yslamyñ talabyna görä, oraza tutýan musulman kişi Hudaýyñ halaýan aogap işlerine ymtylmaly, ýer-ýurduna hem il-halkyna agzybirlik, asudalyk, päli düzüwlik islemeli, hoşniýetlilik, halallyk, rehimdarlyk wagyz etmeli. Maslahata gatnaşan roza-namazly musulmanlaryñ hut şeýle pikir-duýgy bilen gelendigi olaryñ ýüzünden hem hereketinden görnüp durdy.
Merhemetli Prezidentimiz özüniñ maslahatda eden çykyşynda diniñ hem dindarlaryñ türkmen jemgyýetinde tutýan ornuny, bu barada Türkmenistanyñ Konstitusiýasynda berkidilen düzgüni ýene bir gezek ýatladyp geçdi, ýagny, 11-nji maddada aýdylyşy ýaly, "Dini guramalar döwletden aýrydyr we olaryñ döwlet işlerini ýerine ýetirmegine ýol berilmeýär". Beýle diýildigi, elbetde, ýüzi nurana ýaşulular millete bähbitli işlerden çetde durmaly diýmegi asla-da añlatmaýar. Gaýtam, tersine, bizde döwletli tutumlaryñ hemmesi aksakallaryñ gol galdyryp ak pata bermesi, ýagny ýagşy dileg etmesi bilen başlanýar. Olar meýletin hemaýatçy. Sebäbi sekiz ýyl mundan owal ýurduñ Garaşsyzlygy bilen bilelikde, ata-babalarynyñ dinini gaýdyp alan dindarlarymyzyñ Saparmyrat Türkmenbaşa minnetdarlygy çäksiz. Olaryñ terbiýeçilik işinde berýän goldawy hem az däl. Halallyk, ynsaplylyk, kanagatlylyk, rehimdarlyk, agzybirlik, oñşuklylyk, söýenişik, ejizi goldamak, watançylyk..., ine, olaryñ wagy edýän zatlary. Hudaýhon, musulman kişä gopbamlyk, bady-howalyk, özüni başgalardan ýokary tutmaklyk, belent wezipä talaş etmeklik, tükenmez baýlyga kowalaşmak, dyzmaçlyk, şöhratparazlyk, dawagärlik ýatdyr. Arkaba-arka gadymdan gelýän işan-mollalarymyz türkmene kaýyllyk, şükranalyk, kanagatlylyk, sabyrlylyk ýaly oñat häsiýetler öwredipdir. Ak işanyñ, Töre ahunyñ, Mahmyt işanyñ, Orazguly işanyñ, Çary ahunyñ hem beýleki meşhur din hadymlarynyñ agtyk-çowluklary şu gün hem köne dessur bilen hiç ýana gyşarman ýöreýärler. Şol ýörelgäni sähelçe üýtgetjek bolmak meýli biziñ musulmanlarymyzda nägilelik döredýär. Emma halkara gatnaşyklarynyñ iññän ösen döwründe, dünýä habarlarynyñ ýyldyrym çaltlygynda ýaýraýan zamanynda, azda-kände keseden täsir ýetmänem duranok. Yslamyñ bir ýarym müñýyllyga ýakyn taryhynda dine girizilýän täzelige bid'a (bigdat) sözi soñ-soñlar "tersalyk", "ýoldan azaşmak" manysyna eýe bolupdyr. Ynsanyñ özüne erk etmek erkinligini wagyz eden Magbad el-Juhani, Gaýdan ed-Dymaşky, Jahm ibn Safwan üçüsi 700-nji ýyl bilen 745-nji ýyl aralygynsa jezalandyrylyp öldürilipdir.
Şu gün biziñ türkmen jemgyýetimiz hemmetaraplaýyn, şol sanda din meselesinde-de özüniñ agzybirligi, asudalygy bilen bütin dünýäniñ ünsüni özüne çekýär. Başga ýerlerdäki bulam-bujarlygy, dawa-jenjeli, uruş-çygyryşy göreniñse, biziñ ýagdaýymyz bimöçber şükür ederlikli hem guwanarlykly. Pähim-paýhasyñ gyzmaçlykdan, dyzmaçlykdan agdyk gelýäni uly döwletliligiñ nyşany.
Şeýle-de bolsa, köpüñ içinde ýek-ýarym hokga çykarmaga synanyşýanlary hem, "tokaý otlap at gazanjak bolýanlar hem gabat geläýýär. Şolaryñ biri hakda men durup geçmekçi.
Golaý günlerde "Çyraýly hatyn", "Ak şuñkar", "Galandar" atly oguz hekaýalarymy ýazyp tamamladym-da, argynlyk duýup, kelläme dynç bermek üçin, toý-sadaka ýaly märekeli ýerlere köpräk gitmäge başladym. Aýratynam oba ýerlerinde uly üýşmeleñlerde gozgalýan gürrüñler gyzykly. Garaşsyzlyk ýoluna ynamly gadam basan milletiñ göwün isleglerini, arzuw-meýillerini añmak ýazyjy üçin ymgyr ähmiýetli. Lezzet alyp diñläp oturmaly.
Emma bir gezek gulagym şeýle bir eşitmedigini eşidendir welin, häzire-bu güne çenli-de özüme gelip bilemok! Beýik şahyryñ aýdyşy ýaly, "Toba eýläñ, gözüm bir ýaman gördi!.." Bir kimerse apbasy ýaly gözlerini oýnakladyp, ala galstugyny silkeläp, şeýle bir güp-güp gürleýändir welin, uly mähelle depesinden daş ýagdyrylýan ýaly, ýapbaşyp sus oturandyr.
- Durmuş filosofiýasy bize nämäni öwredýär? Taryhy ösüşiñ dialektikasy bizden nämäni talap edýär? - diýip, ýañky kimerse leksiýa okaýan alymyñ dyzmaçlygy bilen jemagatyñ añ-düşünjesine hüjüm edýärdi. - Biz dogmatizmiñ ýesiri bolup, Kuranyñ dilinde, gylyç bilen getirilen arap dilinde Hudaýa ýüzlenýäris. Arap dili aslynda biziñ nämämize derkar? Öz milli dilimizde ýüz tutanymyzda Alla bize düşünmez öýdýäñizmi? Täze asyrda namaz okamany-da, beýleki dini däp-dessurlary berjaý etmäni-de türkmen dilinde alyp barmaly! Şeýtsek, ýerem hopmaz, asmanam inmez, hiç zadam bolmaz! On altynjy asyrda Germaniýada din dessurlary üýtgedilende, kyýamat gopmady ahyryn!
1400 ýyl bäri Hak tagalanyñ arap dilinde beren kelamyny şol dilde okap-uýup ýören gadymy milletiñ şu günki nesillerine bu wagşyýana mojuk gürrüñi gulagy bilen eşitmek, gör, nähili günädi hem eýmençdi! Depesinde gök gürlän ýaly bolan mähelle, delalat isläp, Işan aganyñ ýüzüne seredýärdi. Işan aga bolsa howpurgap, ýetişip bildiginden: "Toba estagpyrylla! Toba estagpyrylla!.." diýip sanaýardy.
Ýigit çaglary türkmeniñ beýik ruhanysy Hezreti Orazguly işanyñ ymam edinip namaz okan, häzir togsandan ätläp geçen Amanguly aga sesini sandyradyp, çäksiz ýigrenç bilen aýdypdy.
- Sen şeýtanyñ şägirdi diýsäni, milletiñ jynsyny üýtgetmäniñ kasdyna çykypsyñ-da! Ýer-suw reformasy geçiren ýaly edäýjek-dä?!
- Hawa-hawa! Dini reformasiýa! On altynjy asyrda Germaniýada başlanan dini reformasiýa Angliýa, Şotlandiýa, Daniýa, Şwesiýa, Norwegiýa, Gollandiýa, Finlandiýa, Şweýsariýa, Çehiýa, Wengriýa ýaly ýurtlarda katolik dinini protestant dinine öwürdi. Bizem dini dessurlarymyzy öz dilimizde berjaý etsek, gowy bolar.
- Sen biziñ ene süýdi bilen emer-damarymyza siñdiren dinimizi ýoýup ýok etmegi maksat tutunypsyñ. Saparmyrat Türkmenbaşynyñ öz halkyna gaýdyp beren dinini siz ýene-de yzyna almakçymy? Allatagala yslam dinini arap dilinde iberýän diýip Kuranda aýdypdyr ahyryn! Heý, musulman ýurtlarynda namazy öz dilinde - gazakça, gyrgyzça, özbekçe, tatarça, parsça, owgança, çeçençe, lezgiçe okap ýören barmy? Ýok, seniñ ýüregiñde ýaman maksadyñ bolmaly. Sen tüpbozar bolmasañ, meniñ zat bilmedigim!
- Haý, ýaşuly! Siz köneçe pikir edýäñiz! - diýip, köpbilmiş eñterip oturdy. - Ertiriñ talabyna düşüneñzok! Biz dinimize milli röwüş berip, ähli musulman halklara görelde görkezmeli...
Sadaka berýän goja mugallym geplemsek myhmanyñ üstüne egildi-de, onuñ gulagyna çawuş çakdy. Ony nätanyş bir adamyñ köçä çagyrýandygyny aýtdy. Ol: "Häzir gelýän" diýip, derwezeden çykdy-da, soñ gaýdyp gelmedi. Gören adamlaryñ aýtmagyna görä, köçede ony urjak bolan ekenler. Galstugyndan silkeläp, ýüzüne tüýkürenmişler. "Dagy-duwwara biziñ obamyza aýagyñ düşse, toýnagyñy gyrkarys!" diýip gorkuzanmyşlar.
"Taryhy haýdadyp ösdürmek" barada dyzmaç gürleýän pyýadanyñ şahsyýeti meni uly ünjä goýdy. Agzyny açanda "Platon, Sokrat, Aristotel, Gegel, Feýerbah..." diýip uludan gep urýar. Bütin jemgyýetiñ ykbalyny çözüp bilýän sosiolog, filosof däldirin öýdenok özüne. Hemme zada pitjiñ atyp, ýolgörkeziji bolan bolýar. Hakyky alym ynamdar çeşmelere salgylansa, bu özüniñ ýalan-ýaşryk toslamalaryna salgylanýar: "Türkmençe gürlände, araplar öz diline düşünen ýaly düşünýämiş", "Gezip ýören bir lekgende türkmen dilinde näçe prosent arap, näçe prosent pars sözüniñ bardygyny aýdanmyş", "Pylanmyş-pysmydanmyş..." Bu kişiniñ esasy aýratynlygy onuñ sowatsyzlygydyr. Diline çolaýan taryhy wakalaryny düýbünden bilmeýänligidir, ylmy analizden şermendeligidir. Mysal üçin onuñ bir tassyklamasyny alyp göreliñ. Hamala, on altynjy asyryñ başynda Germaniýada geçirilen dini reformasiýa - Injiliñ hem aýat-dogalaryñ milli dilde berjaý edilip başlanmagy - nemeslere Galkynyş berenmiş. Emma katolik mezhebinden protestant mezhebine geçilmeginiñ nähili gyrgynçylyklar bilen dowam edendigini, şol gyrgynçylygyñ Irlandiýada şu günem gutarmandygyny ol bilenok. Katolik-protestant dawasy aýratynam Fransiýa bilen Polşada jemgyýetiñ kül-peýekun bolmagyna getirdi. Ýüz müñlerçe adamyñ gany akdyryldy.[1]
Belkem, gitlerizm bilen faşizmem, ol närsäniñ pikiriçe, nemes galkynyşyna girýändir?! Millionlarça bigünä bendeleriñ 2-nji Jahan urşunda ýok edilmegem, ýewreýleriñ jyns hökmünde paýhynlanmagam şol "Renessansyñ" netijesimikä? Ýañra pyýadanyñ nemes taryhyny bize mazamlamagy öñem köp görgüler gören türkmen halkyny çukura iteklemek dälmidir? Onuñ wolýuntarizmi, awantýurizmi, ekstremizmi biziñ agzybir, bitewi jemgyýetimize ulu howp salýar.
Şol närsäniñ taryhdan şermendeligini subut etmek üçin, onuñ Orsyýetde 1653-1660-njy ýyllarda bolup geçen dini reformasiýasynyñ netijesini hem bilmeýändigini aýtmak gerek. Patyşa Alekseý Mihaýlowiçiñ hem patriarh Nikonyñ dine üýtgetmeler girizmegi ors jemgyýetinde paýhynçylyk döretdi. Ors jemgyýeti darka ýaryldy. Tragiki reforma "Raskol", ýagny, "darka ýarylmak" diýen at aldy.[2] On müñlerçe dindarlar, köne mezhep starowerler bosgun bolup tokaýlara siñdi hem yzarlaýjy goşun tarapyndan özleriniñ agaç jaýlarynda ýakylyp öldürildi.
Şonda orslaryñ dinine girizilýän täzelikler kän zadam däldi: iki barmak bilen çokunman, üç barmak bilen çokunmak, "Isus" ýazman, "Iisis" ýazmak, "Alliluýýa" sözüni iki gezek däl-de, üç gezek gaýtalamak!

■ Näme üçin şu sähel üýtgeşmeler ors milletini uly heläkçilige eltdi?

Bu ýagdaý diniñ konserwatiwligi bilen bagly. Halkyñ dinine degmek howpludyr. Halk köp kynçylyklara çydaram, çydap gelýärem. Emma onuñ dinine degseñ, hiç çydamaz! Türkmenistanyñ agzybir, bitewi jemgyýetinde darkaş geçirjek bolmak - bu pyýadanyñ añyp ýa añman edýän synanyşygy agyr jenaýatdyr!
Halkyñ añ-düşünjesine gara ýel ýaly şowlap girmek gerek däl. Bu mesele uçursyz medeniýetliligi, seresaplylygy, aýawlylygy, edalylygy talap edýär. Munda ekstremizme, awantýurizme, spekulýatizme ýol bermek bolmaz! Şunuñ ýalylaryñ ýoluny kesmek zerur. Ol dini reforma geçirmek diýen bolup, wezpeparazlykly maksat yzarlaýar. Ata-babalarynyñ dinini satuwa çykaran bu ýaramaz adam kimedir birine ýarawly gürrüñ edýändirin öýdýär.
Ony köneden tanaýanlaryñ biri (obadaşy diýseñem boljak) "onuñ ýüzünde haýa-şerimiñ ýoklugyna bir üns beriñ" diýýär. Dogrudanam, görseñ, ýüzüniñ ýedi gat hamy sypjyrylan ýalydyr. Edil burnundan soýulan tilkiniñ bedeni ýaly ýalçaryp durandyr. Apbasy pisint gözlerinde diñe bihaýalyk, men-menlik, äsgermezçilik bardyr.
1960-70-nji ýyllarda men ors darkaşynyñ pajygaly taryhyny gadymdan galan bir kitap arkaly öwrenipdim. Kitaba "Prototop Awwakumyñ öz eli bilen ýazan ömürnamasy"[3] diýlip at berlipdi. Mundan başga P.I.Melnikowyñ (Andreý Peçerskiniñ) "Darkaş hakda hatlar"[4] diýen eserinde-de on ýedinji asyryñ ikinji ýarymynda Orsýedi sarsdyran wakalar barada çuññur gürrüñ berilýärdi. Awwakumyñ kitabyna dolansañ, onda öz dini ynançlary üçin gaýduwsyz göreşen ýanbermez ruhanynyñ jebri-jepalardan, aýylganç azaplardan doly ömri hem wesýeti beýan edilýärdi. Birehim patyşa hem onuñ daşyna üýşen zulumkär emeldarlary Awwakumy ýolundan dänderjek bolup, onuñ özüni, aýalyny, ýaş çagalaryny 14 ýyllap Sibirde urup-ýenjip, açlyk çekdirip horlapdyrlar. Katorgada ruhanynyñ iki ogly ölýär. Şonda-da ol "Şeýtanyñ şägirtlerini" paş ediji wesýetnamalar ýazmasyny togtatmandyr. Onuñ tutanýerliligini syndyryp bolmajagyna düşünensoñlar, ony Moskwa gaýtaryp getirip, köp ýalbarýarlar. Ahyrynam, göwnedip bilmänsoñlar gaýtadan has erbet ýere - tundra sürgün edýärler. Şol ikiarada ors patyşasy ölýär. Bu ölümi Awwakumyñ gargyşy bilen bolan zat hasaplap, ony Ak deñiziñ içindäki uzak hem çola adada, Bilbilgöýä monastyrynda 1682-nji ýylyñ 14-nji aprelinde ýanyndaky üç pikirdeşi bilen bile diriligine ýakyp öldürýärler.[5]
Men şu ýerde Bilbilgöýä monastyrynda şondan 255 ýyl soñ bolan ýene bir hasratly wakany ýatlaman geçip biljek däl. Türkmeniñ meşhur ogullary Seýitmyrat Öwezbaýew, Kümüşaly Böriýew, Orazmämmet Wepaýew 1937-nji ýylyñ 27-nji oktýabrynda, hazlawuk ýelli sowuk gije, mähnet harsañ daşlaryñ arasynda NKWD-niñ "üçlüginiñ" hökümi bilen atylyp öldürildi.
Ine, biz şu ýerse bolşewikler partiýasynyñ sowet zamanasynda döreden jemgyýetçilik darkaşynyñ möçbersiz derejede ýaýbañlanmasynyñ - bu taryhy betbagtçylygyñ üstünden gelýäris. Zamananyñ akyl-paýhasy, namysy-ary, wyždany diýip, özüne mahabatlandyryp at beren kompartiýa öz garamagyndaky milletlere näme öwretdi? Baýlary, han-begleri, işan-mollalary synp hökmünde ýok etmäni, adamlary biri-biriniñ garşysyna öjükdirmäni, kesekiniñ aýagyndan şugulnama ýazmany, goñşularyñdyr tanyşlaryñ bagty ýatansoñ heşelle kakmany, ata çyka namysjañ ýigitleri "basmaçy" atlandyryp çölde gyrmany, ata-baba gelýän däp-dessurlardan ýüz döndermäni, arakkeşligi, zynahorlugy hem başga-da köp nogsanlary halkyñ añyna ornaşdyrdy. Graždanlyk uruşlarynda, GULAG-yñ konslagerlerinde millionlarça bigünä bendeler nähak öldürildi.
Kompartiýanyñ salan darkaşy tutuş sowet halkynyñ, şol sanda türkmen halkynyñ-da başyna agyr musallat bolup indi. Ömrümiñ 60 ýylyny kommunistik zulmuñ astynda geçiremsoñ, meniñ özüm ymgyr kän zatlara şaýat. Biziñ türkmen halkymyz millet hökmünde ýitip ýok bolmanyñ bosagasyndady.
Indem ynha, Ruhyýet köşgüne ýygnanan halk wekillerine syn etdigiñçe syn edesiñ gelýär! Ýurdumyzda agzybirlik, ýürekdeşlik, jebislik höküm sürýär. Milli bähbidiñ, asudalygyñ hemme zatdan belent tutulmagy göwnüñi guwandyrýar. Biziñ jemgyýetimizde başga ýol bolup hem bilmez. Dinimizem birdir, pikir-duýgularymyzam birdir, ýolumyzam birdir!

_____________________________________
[1] Katolik-protestant dawasynyñ taryhda bolup geçen özara gyrgynçylykly wakalaryny giñişleýin öwrenmek üçin şu saýtdaky "Hristian taryhynyñ ajy hakykatlary" atly makala seret:
http://www.kitapcy.ga/news/hristian_taryhynyn_ajy_hakykatlary/2019-06-11-7305
[2] Seret: "Darkaş" ("Раскол") 20 bölümlik rus teleserialy, 2011.
[3] Kitaby okamak üçin link:
http://tvereparhia.ru/biblioteka-2/zh/2345-zhitiya/21497-zhitie-protopopa-avvakuma-im-samim-napisannoe-1891
[4] P.Melnikowyñ eserlerini okamak üçin link:
http://dlib.rsl.ru/viewer/01003947260#?page=1
[5] XVII asyryñ rus dini reformasyny we onuñ netijelerini giñişleýin öwrenmek üçin aşakdaky görkezilen linke seret:
Кутузов Б. Церковная реформа XVII века: трагическая ошибка или диверсия?
http://www.kitapcy.ga/news/cerkovnaja_reforma_khvii_veka_tragicheskaja_oshibka_ili_diversija/2019-07-03-7484