Russiýa-Ukraina çaknyşygy giñäp barýar, emma köpleriñ garaşyşy ýaly däl

RUSSIÝA-UKRAINA ÇAKNYŞYGY GIÑÄP BARÝAR, EMMA KÖPLERIÑ GARAŞYŞY ÝALY DÄL

Has giñ zolakda kökleri Sowet Soýuzynyñ dargamagyna baryp direýän birtopar ownuk çaknyşyklaryñ ody tutaşýar.
Şeýle çaknyşyklaryñ täzeden başlamagy köp derejede Russiýanyñ agressiw niýetiniñ bardygyny görkezmeýär. (AP)

Russiýanyñ Ukraina çozmagy diñe onuñ döwlet hökmünde aman sypyp-sypmajagy hakdaky gorkyny däl-de, çaknyşyklaryñ geriminiñ giñäp biljekdigi gorkusyny-da gorjady. Aýratynam, Gündogar we Orta Ýewropada Russiýanyñ Ukrainada durup-durmajagyna diñe NATO-nyñ "Sowuk uruşdan" soñky öñe süýşmelerine ýumruk salgamak üçin günbatara tarap süýşjegi hakdaky howatyrlanmalar bardy.
Urşuñ ilkibaşlarynda ABŞ-nyñ we ýewropaly ýaranlarynyñ Ukraina harby goldaw bermekde ýaýdanmaç görünýändigi, Russiýany öjükdirmekden gorkýandygy aýdylýardy. ABŞ we ýewropaly ýaranlary özbaşdak döwlet hökmünde Ukrainanyñ goragynda daşardan kömek soramaga hakynyñ bardygyny ykrar etdi, emma Günbatar bileleşiginde bu kömegiñ nähili bolmalydygy we nähili aşyrylmalydygy boýunça düşünişmezlikler bardy.
Pribaltika döwletlerinde we Polşada Russiýanyñ gözünde belli bir derejede soñky nyşana bolup biljekdigi ynanjy bar. Birleşen Korollyk (Britaniýa) olaryñ amigosy (janköýeri) ýaly hereket etse-de, Fransiýa, Germaniýa, ABŞ has göwünsizdi. ABŞ-nyñ ýa-da aslynda NATO-nyñ özüniñ etmek islän iñ soñky zady - Russiýany bu urşy NATO garşy göreş hökmünde garamaga çagyrmakdy.
Munuñ özi, elbetde, Russiýanyñ çaknyşygy soñky tapgyrlarda NATO tarapyndan dolandyrylýan "wekilçilik urşy" hökmünde kesgitlemeginiñ öñüni alyp bilmedi.
Bolup geçýän zatlaram (iñ azyndan tehniki adalga bilen) şular ýaly. Günbataryñ harby goldawy Ukraina akyp başlanda, Russiýadan muña duşmançylykly päsgelçilik döretme jogaby berilmedi. Munuñ Russiýanyñ elindäki ýerleriñ üstünden bitewileşen nokatlara hüjüm etme ukybynyñ ýoklugyndanmy ýa-da NATO-nyñ 5-nji maddasyna esaslanan garşylygy möwjedip biljek ýalñyşlykdan gorkýanlygyndanmy gelip çykýandygy entek doly belli däl.
Munuñ özi (we rus goşunynyñ urşuñ mesaña görkezip duran şowsuzlyklary) Üçünji jahan urşuna, hatda Ýewropada ýadro urşuna alyp barjak ýatlatmalaryñ uruş dowam etdigiçe azalandygyny görkezip biler. Iñ bolmanda häzirlikçe. Ukrainanyñ (Günbataryñ goldawy bilen) birtopar adamyñ çaklaýşyndan has güýçlüdigi, Russiýanyñ bolsa has gowşakdygy belli boldy.
Munuñ bilen birlikde urşuñ häzire çenli tutaşyp ýa-da NATO-nyñ ýewropaly agzalaryna ýaýrap gidibermezligi hiç ýaýramajakdygyny ýa-da has beter netijelere getirmejekdigini añlatmaýar.
Uruş ýaýrajagyny ýaýrady: ýöne köpleriñ garaşan formasynda däl.

Bolýan zatlar we köp möçberde Ukrainadaky hem-de onuñ ýolbaşçylyk edýän dogry syýasy gyzyklanma bilen mediýa gyzyklanmasynyñ gizleýän zady - has giñ sebitdäki Ukraina-Russiýa urşy ýaly kökleri Sowet Soýuzynyñ dargamagyna esaslanýan birnäçe ownuk çaknyşygyñ täzeden janlanmagydtr.
Şunuñ bilen bir hatarda Ukrainanyñ tersine şeýle çaknyşyklaryñ täzeden başlamagy köplenç halatda Russiýanyñ agressiw niýetini däl-de, güýçli Russiýanyñ ýokdugyny ýa-da gowşakdygyny görkezýär.
Iñ howatyrly endişe Sowet Soýuzynyñ dargamagy netijesinde orta çykan çaknyşyklardan biri bolan Daglyk Garabagda Ermenistan bilen Azerbaýjanyñ arasyndaky çaknyşyklaryñ täzeden möwç almagydyr. Bu şol bir wagtyñ özünde Russiýa faktorynyñ iñ köp göze olýän düşünişmezligidir. Russiýa 2020-nji ýylda 6 müñden gowrak adamyñ wepat bolan çaklañrak urşundan soñ iki tarapyñ arasynda çaknyşygy bes etmäge araçylyk edip, parahatçylyk güýçlerini ugradypdy. Has soñra Azerbaýjan Ermenistanyñ elindäki Daglyk Garabagdan ep-esli bölegi yzyna aldy (iñ azyndan Bakunyñ aýtmagyna görä).
Geçen aý Azerbaýjanyñ (belki-de, energetika üpjünçiliginde ÝB-niñ täze söýgüli ýurdy bolma statusyna galmagyñ we Türkiýäniñ yzygiderli goldawyndan peýdalanmagyñ berýän batyrgaýlygy bilen) has öñe süýşüp, Ermenistan Daglyk Garabagynyñ serhet bozulmasy diýip baha beren zadyna jogap berenden soñ mesele gaýtadan örboýuna galdy. Russiýa Ukrainada has köp eglendigisaýy we Türkiýäniñ goldawyndaky Azerbaýjan onuñ ejizligini syzdygysaýy bärde dartgynlylyk güýjärli görünýär.
Kawkaz barada aýdar bolsak, ruslaryñ gowşaklygy Gürjüstandaky rus tarapdarlygyny edýän iki ilatly nokada-da ýiti täsirini ýetirdi. Günorta Osetiýa Russiýa birikmek meselesinde referendum geçirmegi meýilleşdiripdi, ýöne beýleki ilatly nokat Abhaziýa bolsa Russiýa birikmek ideýasyny inkär etdi. Maý aýynda täze hökümetiñ düzümi referendumy goýbolsun etmäge mejbur boldy. Munuñ özi Russiýanyñ Gürjüstana zorlukly integrasiýalarynyñ öñüni almak üçin giren 2008-nji ýyldaky uruşdan aoñ garaşsyzlyklaryny ykrar eden ilatly zolaklarynyñ indi Russiýany öñkä garanda has az we gowşak islenýän howandar hökmünde görýändiklerini görkezýär. Ýa-da Russiýa özüne bolan gyzyklanmany ýitirýär. Mundan soñ ýagdaýlar nähili bolanda-da, dartgynlylygyñ gowşamagy o diýen mümkin däl.
Alty hepde mundan öñ has gündogarda, Özbegistanyñ Garagalpagystan sebitinde gazaply tolgunşyk bardy: birgiden adam öldi, ýüzlerçesi ýaralandy. Tolgunşygyñ özbek hökümetiniñ sebitiñ özygtyýarlylygyny kemeltmek we bölünip aýrylmak hukugyny aradan aýyrmak maksady bilen Konstitusiýa üýtgeşmeleri girizmek hakdaky tekliplerine garşy geçirilen protest demonstrasiýalaryny basyp ýatyrmak üçin güýç ulanandygy sebäpli dörändigi aýdylýar.
Häzirlikçe üýtgeşmeleri girizmekden el çekildi. Emma käbirleri gutulgysyz ýagdaýda garagalpak protestleriniñ añyrsynda Russiýanyñ uzakdaky elini gördi, çünki çaknyşyklara Özbegistanyñ sowet döwründäki agalyk sürüji täsirinden daşlaşmaga eden synanşyklarynyñ soñky tapgyry hökmünde baha berildi. Munuñ özi Sowet Soýuzynyñ dargamagy netijesinde garaşsyzlygyny alan Orta Aziýa döwletleriniñ arasynda üçtaraplaýyn dartgynlylygy hem-de Russiýa bilen Hytaýyñ arasyndaky regional täsir bäsdeşligini alamatlandyrýardy.
Has uly zat bolsa, şeýle partlamalaryñ bir gezeklik wakalar bolmakdan zyýat sebitleýin güç deñagramlylygynda emele gelen üýtgeşmeleri alamatlandyrmagydyr. Şunça köp rus gyzyklanmasynyñ Ukraina gönükmegi-de şeýle pursatlaryñ biri bolmagy ahmal.
Şuña meñzeş ýagdaý etniki serbleriñ awtoulaglaryna täze belgileri (Kosowanyñ garaşsyz döwlet hökmündäki pozisiýasyny berkitme tagallalarynyñ soñky tapgyry) dakmakdan ýüz öwren Kosowadaky soñky çaknyşyklarda hem gaýtalanyp biler. Russiýanyñ Serbiýa sahylyk bilen berýän goldawy göz öñüne tutulanda, düýp sowal rus gowşaklygynyñ Kosowa ÝB we NATO goldawyna daýanyp özüni gorama mümkinçiligini döretdimi ýa-da Russiýanyñ Ukrainada başdan geçirýän kynçylyklarynyñ öwezini dolmak maksady bilen sowet döwrüniñ propogandasynda aýdylyşy ýaly "bulançak akýan suwlarda arzan balyk awlamaga" dyrjaşýarmy diýen sowaly bolubam biler.
Şular ýaly düýbünden başgaça we köplenç halatda bulaşyk meselelerden orta çykýan pattern bar: Sowet Soýuzy dargandan soñ jedelli ýa-da başyboş galan ýerlerde durnuksyzlygyñ täzeden janlanmagy. Ha Balkanlarda bolsun, ha Kawkazlarda, ha-da Orta Aziýada - has uly razlomdaky ownuk çaknyşygam has uly täsirleri döretme howpy bar. SSSR-iñ darganyna otuz ýyl bolanam bolsa, häzirem spazmalary döredip dur we Ukrainada Russiýanyñ başyna näme gelende-de bu spazmalar şonlugyna galmaz.

Meri DEŽEWSKI,
daşary syýasat boýunça žurnalist / @IndyVoices

Sişenbe, 13.09.2022 ý.

* Makala mümkin boldugyndan hakyky nusgasyna ýakyn görnüşde terjime edildi. Beýan edilen pikirler "kitapcy.ru" saýtynyñ editorial ugruna dahylsyzdyr.