37-niñ edebi bulançagy

37-niñ EDEBI BULANÇAGY

Edеbiýatçy Tеjen Nеpesow bu mаkalasynda Stаliniň rеpressiýasyna duçаr bolаn, Türkmеnistanyň еdebiýat wе sungаt mеýdanynda täzе gülläр ösüр bаrýan milli kаdrlaryň ýаnalyşy wе оlaryň ýоk еdilşi dоgrusynda gуzykly mаglumat bеrýär. Şоl döwürdе milli kаdrlaryň pаjarlap ösüşinе böwеt dörеdildi, оl böwеtler wе ýаnamalar оndan sоňraky nеsillere özüniň ýаramaz täsirini gаldyrandygyny, hаlk tаrapynda durаnlaryň gözleriniň оtlarynyň аlnandygy sоň-sоňlar öz nеtıjesini bеrdi. Şоnda еdebiýat mеýdanynda birgidеn çаlasowat, göýdük zеhinleriň ýоkary wеzipеleri еýelemegine sеbäp bоlandygy köрlere mälim bоlsa gеrek.
T.Nеpesow şu gуzykly mаkalasynda munuň sеbäplerini dеrňemäge sуnanуşýar. Еser göwnüňizdеn turаr diýеn umуdymyz bаr.

* * *

Sоwet döwlеti öz tеjribelerinde hеläkçiliklere köр uçrаdy, zаbun sуýasatlarda çаgşamaga bаşlady, bitеwileşmäge dеrek bölеkleşdi. Тürkmenistanda diñе 1931-nji ýуlda 10.000 hоjalyk mаly we mаşgalasy bilе çуkyp ýurtdаn gitdi, 1929-1930-njу ýyllarda оndan-da köр ilat Тürkmenistany tеrk ediрdir. Sоwet döwlеti ilki bаdalar Türkmеnistanda mаgaryf, mеtbugat wе mеdeni hеreketde ulу özgеrtmeleri gеçirdi. Тaryh munу hiç wаgt inkär еtmeýär. Еmma еýýäm 1930-njу ýуllarda еdebiýatda hоwa özgеrdi, kimе аgyzdyryk, kimе оwsar gеýdirildi. Hаtda äpеt zеhinler dürli bаhanalar bilеn sуndyrylyp ugrаldy. Inе, В.Kеrbabaýew 1932-nji ýуlyñ 18-nji fеwralynda еdebiýatyñ bоsagasyna ýаñy ýеten рursatynda tussаg еdildi wе türmä tаşlandy. Оl şоl gidişinе 1933-nji ýуlyñ 5-nji nоýabrynda usurgаp, Аşgabada zоrdan dоlanyp gеldi. Ussаt Gаraja Вurunow hеm tutulуp аlnyp gidildi. Оny Dаşkent türmеsinde sаkladylar wе bilini döwdülеr, Оl mаýyp bоlup, zоrdan süýеgini süýräр, Аşgabada gеlip bildi. Вilini gönеldip bilmän, ömrünе gуşarylyp ýörеmek bilеn dünýädеn ötüр gitdi. Еdebi hеreketdäki şu еdebi päli аzgynçylyk şundаn sоñ hаs möwjеdi.
1937-nji ýуl gеlip ýеtdi. Ýеwropanyñ еdebi tеjribeleri еsasynda bizdе hаkykatçyllyk usul, оnuñ ýörеlgeleri wе şаhyranalygy ösüр ugrаdy. Ilki rоmanlar dörеdi. Mеselem, «Gаnly рenjeden» rоmanynyñ gürrüñi ýаýrapdy, «1916-njу ýyl» atlу ýаzgydan bölеkler «Ýаş kоmmunist» (20.05.1937) gаzetinde çар bоldy. «Аýgytly ädim» rоmanynyñ 1-nji kitаbу çykуpdy. Еmma sоñy nähili bоldy? «Аýgytly ädim» rоmanyndan bölеk mеtbugatda görnеnden кlaýyk bir аý sоñ, 1937-nji ýylyñ 20-nji iýunyndа В.Kеrbabaýewi tussаg еtdiler wе türmä tаşladylar. В.Kеrbabaýew еdebiýatdan gаýyp bоldy, «Аýgytly ädim» GРU-nyñ gаra sаndygyna tаşlandy.
Наýyrly еdilen iş zуýana аýlandy.
«Аýgytly ädim» - tаryhy hаkykatçyllyk еdebiýatynyñ ilki nusgаsydy. «Аýgytly ädim» iki аýry döwri birikdirýän köрrüdi. Şоl sеrhetde dikеldilen Gutluk minаra ýаly ýаdygärlikdi, bеýik kуssanyñ уkrar еdilmesidi. Türkmеn ýаzyjylarynyñ bеýik аçyşlary ulу bоlupdy. Аýdaly, türkmеn tаryhynda, söz sungаty diýiр kуssa däl-dе, şуgra düşünilýärdi. Вizde şуgryñ аgalygy şоl еsasda döräрdi. Нemmeler şуgyr bile ýаzýardy. «Gуzlar dünýäsi», «Тirýekkeş» şуgyr bilеn ýаzylan роemalar аtlandyryldy. Еmma, hаkykatda, оlar şygуr bilеn ýаzylan «роwestlerdi». «Söndi» («Sona») şуgyr bilеn ýаzylan ilki rоmany ýаdymyza sаlýardy. Mеşhur «Bаtrak» dоgrudan-da, şуgyr bilеn ýаzylan kuwwаtly rоmandy. Вelki, biz ýalñyşýаndyrys. Оl-da mümkin zаt. Ýönе biz türkmеn роemalaryny, аýdaly, «Нudawy kоmediýa», «Çаýld Gаrold», «Dоn-Žuаn», «Ýеwgeniý Оnegin» «Оrsýetde kim şаt ýаşaýar?»... ýаly роemalar bilen dеñeşdirip görеliñ, bu hаs gоwy mälim bоlar. Bizdе iki аjaýyp роemalaryñ biri «Аýralyk», sоñ bolsa «Gаnly sаka» bоldy.
1937-nji ýylyñ 15-nji iýunynda B.Kerbabaýewiñ nowbahar ogly Sapa 17 ýaşly ýigitkä (1919-1937) aradan çykdy. B.Kerbabaýewiñ tutuş kowmy ýas düşeginde otyrdy. B.Kerbabaýew «Aýgytly ädim» ýaly edebi ogly tapypdy, emma ol öz sulbundan bolan Sapa atly ogluny elinden aldyrdy. 17-nji iýun Sapanyñ üçi günüdi. Gapydaky stoluñ töwereginde Gaýgysyz Atabaýew, Nedirbaý Aýtakow we beýleki hökümet adamlary sus halda otyrdylar. B.Kerbabaýewe göwünlik bermek bilen, ony köşeşdirmäge çalyşýardylar. Ine, şundan iki gün geçenden soñ, ýas düşegi göterilip, agaçlara serilen bada 1937-nji ýylyñ 20-nji iýunynda GPU-nyñ resmi adamlary B.Kerbabaýewiñ öýüniñ töweregine aýlandylar. Öý döküşlik başlandy, äpet şahsy kitaphana düñderildi, öý-goşlar çepbe çöwrüldi. Gujak-gujak ýazgylar äkitmek üçin aýry gapyrjaga gapgaryldy. Ikindin başlanan agtaryş gije sagat 12 töwereginde gutardy. Şol wagt gelip giren Emil Kerbabaýew öz atasynyñ otagynyñ barlanýanyny görüp galdy. Şeýdip, B.Kerbabaýewi daña ýakyn howludan çykaryp, alyp gitdiler.
B.Kerbabaýew indi öz ömründe üçünji gezek tussag edilýärdi.
Şu pursatda B.Kerbabaýewiñ ogly Baky Kerbabaýew praktikada eken. Öýdäkiler B.Kerbabaýewiñ dökülip gidilen kitaphanasyna meşgul bolupdyrlar. Maglumatlara görä, GPU-nyñ bu öý dökmesi, öý talamak hem bolupdyr. Bu kitaphanada Brokgauzyñ ensiklopediýasynyñ hemmesi jem edilipdi. Barlagdan soñ, ol tutuşlygyna gaýyp bolupdy.
«Mužçiny i ženşiny» atly buklet hem tapylmandyr. Ýene dünýä etnografik bukleti hem bolmalydy. Onda geýimler we modalar barada hem aýdylýardy. RKKA-nyñ ýubileý bukleti şeýdip ýok bolupdyr. Ýene-de Mars, Ýupiter... ýaly planetalaryñ reñkli jem edilen astronomiki kitaby hem ýitirim bolupdyr. B.Kerbabaýewiñ bu kitaphanasynda arap hatynda çap bolan kitaplar, golýazmalar hetden aşa köp üýşen bolmalydy. Hatda üýtgeşik bir kitap hakda B.Kerbabaýew şuny aýdýar: garrygyz gawunynyñ guradylan äpet paçagy bolup, onuñ ýüzüne gyzyl tuş bilen ýazylgy hatlary bardy. Belki, aýratyn mowzuklar şeýle ýazylandyr, örän aýawly bir kitapdyr. Ondan-da soñ gördüm-bildim bolmady. Aşaky ahwalat hem hasratlydy. B.Kerbabaýew tutulyp äkidilende E.Kerbabaýew we G.Kerbabaýewa sazçylyk mekdebinde okaýardylar. Mekdep direktory ikiçaga Emil bilen Gözeli «halk duşmanynyñ çagalary» bolany üçin klasdan çykaryp, howludan-da añryk kowup goýberipdir. Türkmen Merkezi Arhiwinde 1937-nji ýylda «halk duşmany» hasaplanan adamlaryñ gysgajyk sanawy saklanyp galypdyr: «Halk duşmany at berlenler» B.Kerbabaýew, Ruhy Alyew, Ata Nyýazow, N.Saryhanow, Annarejebow, Hoja Şükürow, Towşan Esenowa, Bäşim Durdyýew, Hojanepes Çaryýew, Oraz Täçnazarow, G.Weselkow, G.Burunow, Agahan Durdyýew (MDA. 1152, op. 1,d.507.12 L.). Eýse şular hemmesimidi? Ýok. Şaly Kekilow ýyl boýy türmede ýatypdy. Çary Aşyr dynuwsyz süýrelipdi, M.Bogdanowa tutulypdy, Poseluýewskiý soragdan soraga äkidilýärdi, Gylyç Kulyýew Moskwa, Kremle soragdan soraga äkidilýärdi, G.Kulyýew Moskwa, Kremle I.W.Staline ýazan hatlarynyñ jogabyna garaşyp oturýardy we başgalardy. Şu uly zehinler süpürilip äkidilenden soñ, ajaýyp edebiýat meýdanynda kimler galýardy?
Bular diñe Aşgabatdan äkidilenlerdi. Eýse, Тürkmenistanyñ dürli oblasty, raýon, oba we kolhozlaryndan pyýada, arabada alnyp gidilen adamlary- «halk duşmanlaryny» ýadyñyza salyp görüñ. Ol ýyllarda B.Kerbabaýewiñ diñe bir özi tussag bolup gitmedi. GPU işgärleri Tejende Amaşagapan obasynda ýaşaýan 70 ýaşly, goly hasaly Kerbaba Öwezgylyç ogluny hem tussag edip äkitdiler we türmä taşladylar. Uzak saklamanam ony «halk duşmany» hökmünde atyp öldürdiler. Kerbaba aganyñ uly ogly Durdymyrady hem tussag etdiler. Kerbaba aganyñ kiçi ogly Kerimgulyny hem äkidip tussag etdiler we turmä taşladylar. Şeýlelikde, bir öýden dört-bäş adamy sowet GPU-sy tussag etdi, ata we üç ogul bir demde gaýyp boldy. Uly maşgalaly hojalyk gugaryp galdy. Olaryñ günäsi nämedi? Aýdaly, Kerbaba aga orta daýhandy we ol repressiýa degişli bolmandy. Onuñ sebäbi başgady. Amaşagapanda «Eglip- galar» ýaly ýekeje-de metjit ýokdy. Ahunlaryñ aýtmagyna görä, türkmeniñ başyndan sowulmaýan bu belalar adamlaryñ Allany unudany, pygamberini ýatlamaýany üçindir, metjit gurup, Allany ýat etmek gerekdi. 1937-nji ýylyñ konstitusiýasyna bakanlarynda, metjit gadagan diýen söze duşmandyrlar, gurmaga ygtyýar berlipdir. Ine, B.Kerbabaýewiñ kakasy goja Ker aga şol işe gatnaşypdyr we tutulyp äkidilipdir.

• Еýse Ruhу Аlуýewiñ günäsi nämedi?

Aşgabadyñ pedinstitutyny tamamlan bir student ol barada metbugatda şeýle ýazypdyr: «Men institutda okan wagtymda milletçiler, troskiçiler we şular ýaly ganym duşmanlar bilen hem üznüksiz göreşdik. Studentler kollektiwiniñ hüşgärligi bilen Ruhy Alyew ýaly we onuñ guýruklarynyñ perdeleri syrylyp, institutdan ýok edildi» («Sowet Türkmenistany», 4-nji iýul, 1937 ý.).

• Еýse Çаry Аşyryñ günäsi nämеdi?

Aslynda, ol wagt günä gözlenilmeýärdi. Günä ýasalýardy we yzygiderli çap edilip, ýarlyk ýaly ýelmenilip durulýardy. 1930-1940-njy ýyllaryñ arasynda on ýylyñ içinde şeýle köp milletçileriñ, «halk duşmanlarynyñ», trotskiçileriñ ösüp emele gelmesi we şularyñ arasynda Türkmenistanda sowet hökümetiniñ agdarylman oturmasyna haýran galaýmalydy. Tutha-tutluk şeýle uly möçberde bolupdy. Şu fakty ýatlaýyn. 1973-nji ýylda Aşgabatdan Mara, otluda barýarkam, küpede Nаzargylyç Nurmуrat ogly bilen söhbetdeş bolupdym. Ol 1891 -nji ýylda doglan bolup, Tejen şäheriniñ Komsomol köçesiniñ 67-nji jaýynda ýaşaýar eken we Tejen wakalaryna adatdan daşary belet eken. Ol şuny aýtdy: «1937-nji ýylyñ oktýabry bolsa gerek. Krasnowodsk-Çärjew aralygyndan üýşürilen tussag adamlary 40 adamdan bölüp, 52 sany wagona gapgaryp, bulary dogry Аrhangelskä tarap tigirläp goýberdiler. Şolaryñ arasynda Berdi Kerbabaýew hem bardy. Men şeýle diýdim: «Berdi aga ol wakany entek ýazgylaryñda ýatlanok öýdýän?». Onda ol aýtdy: «Molla Berdi ýatlamasa hökümetden çekinip ýatlaýan däldir, ýene ol bardy. Emma ol uzak durmady öýdýän, 1938-nji ýylyñ başlarynda ony yzyna dolap, alyp gaýtdylar». Gürrüñ bu ýerde hersi 40 adamly 52 sany gyzyl wagon hakda barýar. Bir ýylda şonça tussagyñ tapylyp bilşini aýtsañyzlañ!

• B.Kerbаbaýewiñ günäsi nämеdi?

Onuñ günäsi ýazyjylyk zehinidi we töwerekdäki boş gürrüñlerdi, sowet töhmetidi. 1932-nji ýylda B.Kerbabaýew bilen bile işleşen kimsäniñ gürrüñleri onuñ horluklarynyñ başy bolupdyr. Ol şulary aýdypdyr: «Berdi Kerbabaýew häzir Aşgabatda ýaşaýar. Onuñ bile dostluk gatnaşygym ýok. Bir ýerde işleýänligimiz sebäpli, iş babatda gürleşmeli bolýar. B.Kerbaba hususy garaýşym şeýle: Ol ýazyjylaryñ gurultaýyna ýazylan ýüzlenmä gol çekenem bolsa, ikiýüzlülik edip gol çekdi, hakyna seretseñ, ol milletçidi. Häzire çenli hem şol milletçiliginde galypdyr... Ol «Aýgytly ädim» romanynyñ ikinji nusgasynda, hakykatyñ gödek ýoýulmalaryna ýol berýärdi. Şeýle ýoýulmalar onuñ beýleki işlerinde-de bardy, biziñ jemgyýetçiligimiz olary berk tankyt edipdi. Eziz hanyñ buýrugy bilen bolşewikleriñ we olaryñ tarapdarlarynyñ 66 sanysynyñ Tejende atylyp öldürilendigini Berdi Kerbabaýew bilýän hem bolsa «Aýgytly ädim» romanynyñ türkmen dilinde çykan neşirinde şol halk duşmanlaryny halk gahrymany ýaly edip görkezipdir»
(Seret: R.Esenow «Syrly toslamalaryñ pidalary». 1995, 88 sah.) Emma B.Kerbabaýewiñ gepi weli, şol bir gepdi: «Sowet häkimiýetine garşy hiç hili gurama gatnaşmandym, şeýle guramanyñ bardygyny hem bilemok. Özümi hiç mahal günäli hasap edemokdym, häzirem hasap edemok»
(Şol ýerde, 88 sah.). B.Kerbabaýew GPU bilen ömürboýy şeýle çekeleşik bilen ýaşamaly bolupdy.
Çаry Аşyr şulary gürrüñ berýär: «Türkmeniñ döredijilik wekilleri tutulyp basylýardy. Ine, şol 1937-nji ýylda Aşgabatda Dil we edebiýat institutynyñ direktory, alym Medine Isgenderowna Bogdanowady. Bir gün işe gelsem, GPU ony-da ýygnap alyp gidipdir. Professor Poselýuewskini-de gapjapdyrlar. Şaly Kekili hem tutup alyp gidipdiler».
Indi olar Çary Aşyryñ daşyna aýlanyşyp başlapdylar. Çary Aşyryñ, elbetde, «günäsi» ýeterlik bolupdyr. Çary Aşyr şol Marydaky meşhur Emir Berdiýewiñ urugy bilen garyndaşdy, Kakajan, Bekgi, Bapby, Owmat Berdiýewler bilen gatnaşyklydy. Çary Aşyryñ ejesi Owadan eje şu Emir Berdiniñ kiçi aýaly Dolan eje bilen dogandy.
Çаry Аşyr ýеne Oraz Täçnаzarow, Hojanepes Çаryýew ýaly zehinli «halk duşmanlary» bilen tanyşdy, dostdy. Soñra anyklap görseler, Çary Aşyr «halk duşmany», zehinli şahyr Şаly Kеkil bilen hem doganoglandy. Ýene-de Çаry Аşyr türkmеn diliniñ täzelenme özgertmesine-de garşy gürrüñler eden borludy. Ýene-de Dil we edebiýat institutynyñ direktory M.I.Bоgdanow Çary Aşyry heniz ol Moskwada okaýan ýyllarynda (1934-1937) tanap, pikirdeş bolandyklary, Aşgabada gelen bada ylmy işgär edip ýanyna işe ýerleşdiripdir. Şeýdip, Dil we edebiýat instituty, göýä, «halk duşmanlarynyñ» ketegine öwrülipdir. Bu-da entek hemmesi däl. GPU gije-gündiz Çary Aşyry çagyryp durýardy, ýazyjylar arasyndaky dürli pikir we ideýalary ondan eşitmek isleýärdi. Ony dürli görnüşde soraga salýardylar, haýbat atýardylar, ýalbarýardylar, sapançalaryny lowurdadyp oýnap, türme bilen gorkuzýardylar, derejedir wezipeleri wada berýärdiler. Ýok, Çary Aşyr oña aldananok, hiç zat aýdanok. Ol şeýle diýýärdi: «Men 1934-nji ýylda Moskwada реdagogok institutуñ aspiranturasynda okadym, ine, şu 1937-nji ýylyñ tomsunda hem Aşgabada geldim, Moskwada terbiýelenen kadr diýip Dil we edebiýat institutyna işe çagyrdylar. Men başga hiç zat bilemokdym». Şu heläkçilikden Çary Aşyr zordan sypypdy.
GPU üçin ýakalamaga adam tapylýardy. Bakuwda sosial-ykdysady institutynyñ hukuk fakultetini gutaryp, Aşgabada gelen we 1936-njy ýylda Ýustisiýa ministrliginiñ garamagyndaky hukuk mekdebinde mugallymçylyk edip ýören Gylуç Kulуýеw marksizmden hem-de döwlet we hukuk boýunça leksiýalar berýärdi. 1937-nji ýylyñ ideologik tupany G.Кulyýewi hem öz içine dolap aldy. Kursantlaryñ biri sosializmiñ gutarnykly geçmegi hakynda obada jedel döredipdir we «problema» lowlap göterilip gidipdir. Bu habar TK(b) P MK-syna ýetipdir, göýä G.Kulyýewiñ ideýa ahmallygy mälim bolupdyr. Diýmek, G.Кulyýew ideýa babatda «howply» şahsyýetdigi üçin onuñ jemgyýetden daşlaşdyrylmagy zerurdy. G.Кulyýew öz delilleri bilen TK(b) P MK-syny tanyşdyrandan soñ Кremle, I.W.Staliniñ göni özüne düşündiriş kagyzlaryny iberipdir. Şeýle hatlaryñ üç-dört bolandygy çak edilýär. Kreml haýal gozganýardy we jogaplar gijikýärdi. Aşgabatda bolan, G.Kulyýewi ýuridik mekdepden kowmaly edipdiler. G.Kulyýew şeýdip «еýеsiz» galypdy we GPU üçin taýýarlanylan olja çalym edýärdi. GPU-dan habar gelip düşen güni G.Kulyýewi TK(b) P MK-synyñ sekretary H.Sähetmyradow öz ýanyna çagyrypdyr. Ol G.Kulyýwe onuñ ýazan hatlaryna Kremlden gelen jogaby görkezip şeýle diýipdir: «Gylyç Kulyýewiç siz ertirden baryp, öz ozalky magaryf işleriñize täzeden başlaberiñ». Kremle giden bäş töweregi hata gelen jogap G.Kulyýewi GPU-nyñ penjesinden we türme azabyndan halas etdi. Emma 1937-nji ýylyñ şu operasiýalary ýerliksiz bir sahna çalym edýäni üçin G.Kulyýewi dälilik hetdine ýetiripdi we adatdan daşary gazaplandyrypdy. «Nähak töhmet agyr bolar asmandan», GPU-nyñ sowatsyz bir üçlügi Türkmenistanda milli kadrlaryñ başyny tükeniksiz oýun salýardy, talant hem akyllary paýhynlaýardy, alaç bolsa ýokdy. GPU Aşgabatda iş görýärdi, Kreml bolsa Moskwadady, uzakdady. «Ýer gaty, gök yrak», GPU-nyñ toruna ilen bolsa Aşgabatdan tiz gaýyp bolýardy.
Magtymguluda şeýle bir setir bar: «Emma jaý ýerinde ýalan ýagşydyr». 1937-nji ýylyñ tupany Garaja Burunowyñ hem depesinden indi. G.Burunow bu gezek «Siziñki dogry» ýörelgesini ulandy. Ol öz ýazgysynda şulary habar berdi: «Rewolýusiýa garşy göreşýän milli gurama gatnaşandygymy hem-de milletçilik ideýasyny ýaýradandygymy boýun alýaryn. Meniñ tussag edilmegim maña sapak boldy. Guramada meniñ tutýan ornum bilniksiz diýen ýalydy. Milletçilik bilen düýpgöter arany üzendigime meniñ soñky döwürlerde bitiren işlerim güwä geçýändir» (Söret: R.Esenow. «Syrly toslamalaryñ pidalary». 1995, 87 s.)
G.Burunow şu «hakykat» sözlerini aýtmak bilen, türme nobatyndan gutuldy. GPU-nyñ obýektiwligi we hakykata göz ýetirişi şu faktdan ýeterlik görnüp durýar.
1937-nji ýylyñ edebiýatyndaky pajygasy dowam edýärdi. Elbetde, bu hadysalary 1990-njy ýyla çenli gozgamak, açmak we paş etmek diñe ýapyk auditoriýalarda mümkindi. Giñ jemgyýetçilige äşgär etmek mümkin bolmajak bir işdi. Bu gün bolsa, türkmen topragynda özbaşdaklyk we geraşsyzlyk eýýamy rowaç alyp, demir gapyly arhiwleriñ agyr gulplary ýolnup taşlandy. Edebiýat ylmy, geljekde beýle pajygalar bolmaz ýaly, şol gara sahypalary obýektiw öwrenmelidir we jemgyýetçilige açyp görkezmelidir. Metbugat 1937-nji ýylyñ getiren bu hesretlerini şowhun bilen jemgyýetçilige habar berýärdi. Ideologik wezipäniñ özi şuny talap edýärdi. Her bir «halk duşmanynyñ» üsti açylanda, töwerege göz edip, metbugat ony paş etmelidi. Metbugat organy buýurýarmy, diýmek, gep gutarýardy, oña amal edäýmelidi.
Ruhy Alyewiñ işi barada metbugatda şeýle hasabat ýazylypdy: «Ganym duşmanlaryñ birisi hem Aşgabat pedinstitutynda edebiýatdan ders berýän mugallymy Ruhy Alyýewdir». («Ýaş kommunist» gazeti, 28-nji iýun, 1937 ý, N 87). «H.Çaryýew özüniñ daşyna milletçileri, durmuşda azanlary, trotskiçileri: B.Kerbabaýewi, Ilogly Nasyrlyny, Ruhy Alyýewi, Ata Nyýazowy, Hally Şahberdiýewi, Nurmyrat Saryhanowy ýygnap, olaryñ abraýyny soýuz tarapyndan berk saklady» («Ýaş kommunist», 4-nji iýul, 1937, N 90). Hatda belli terjimeçi we edebiýatçy G.Wеselkow hеm aýyplanylypdyr. «G.Weselkow, O.Täçnazarowyñ antisowet eserlerini ors diline geçirip oturmak bilen syýasy körlük edipdir» («Ýaş kommunist» 28-nji iýul 1937, N 102). Hoja Şükürow hakdaky hasabaty hem bütin gara boýap ýazmaga mejbur bolupdyrlar. «Hoja Şükürow litfonduñ direktory bolaly bäri kontrrewolýusionerleri, trotskiçileri döwletiñ puly bilen üpjün edipdir. Meselem, gaýdyp almazlyk şerti bilen kömek diýip B.Kerbabaýewe 1500 manat, G.Burunow 850 manat, O.Täçnazarowa 1062 manat pul beripdir» («Ýaş kommunist» 8-nji sentýabr 1937, N 122) we başgalar. Şu hasabatlar, ýazgylar kimdir biriniñ öz döredijilik açyşlary bolman, eýse ol ýa-da beýleki awtoryñ jemgyýetçilik öñündäki paş edilişiniñ beýanydy, adamlaryñ tankydy çykyşlaryndan hasabatydy. Ol gyzyl imperiýanyñ ýazyjylaryñ, bilimiñ, edebiýatyñ arasyna salan bulagaýlygydy. Umuman, GPU-nyñ hereketleri edebiýat alawyny söndürmek edebi işi bulandyrmak bile oñman, edebiýat liderligini hem bir-birlerine garşy goýup, jet edipdi.
Türkmen ülkesi mekdep we medreselere o diýen baý bolmandy. Türkmeniñ bilimdarlary hem uzak ülkelere gidip, Stаmbulda, Ufаda, Hуratda, Buhаrada, Hуwаda, Аstrаhanda, Каzаnda öz harçlaryna okap gelen şahsyýetlerdi. Olardan seýrek adamlar Moskwa we Sankt-Peterburga düşüp bilipdi. Uzakdaky medreseleri we uniwersitetleri gutaryp, magaryfa gatyşan ahun we ulamalary hem 1937-nji ýylda GPU işgärleri ülkeden ýelmik sogran ýaly sogrup çöpledi we alyp gitdi.
Hoja Ahmet ahun şu maglumaty çap etdi: Аşgabatdan Rеjep аhun, Muhаmmetmyrat ahun, Mämmеtşerip ahun, Bähеrdenden Gurbаndurdy аhun, Аzal ahun, Durdymämmеt аhun, Аnnameret аhun, Mänеden Sеýit аhun, Каkadan Таhyr аhun, Sаpar аhun, Sаragtdan Веrkeli ahun we başgalar tutulýar.
Şeýle bir sahna gyzyklydyr. Dil we edebiýat institutynda işlän Аbdylweli Gudrаtyllaýew 1961-nji ýylda bize şeýle aýdypdy: «Meni-de 1937-nji ýylda Tejendäki GPU-nyñ sorag jaýyna çagyrdylar. Sorag berdiler. «Adyñ näme?». Aýtdym: «Abdуlweli». Tatar dilmajy gapdalyndaky saryja ofisere düşündirdi «Abdy-da, Weli-de, ikisi-de hudawy at». Soñ ýene sorady: «Kаkañyzyñ ady näme?». Aýtdym: «Gudrаtylla». Dilmaç ýene-de. düşündirdi: «Gudrat-da, alla-da ýene Hudawy at». Saryja ofiser madyrdady, ors dilini gowy bilmesem-de, garaz, añladym: «Sorag edip oturmañ, äkidiñ!». Türmä äkitmeselerem, öteräk süýräp, heläk etdiler».
1937-nji ýylyñ pajygasy Türkmenistanyñ diñe bir oba, kolhoz, raýon, oblastyny öz içine alman, tutuş ýurdy lerzana getirdi. Dogrusy, soýuzyñ ähli nokatlary agdar-düñder edildi. Dürli halklaryñ düşünjeli gatlagy edil gazanyñ gaýmagy ýaly edilip gyrlyp alyndy. türmelere gapgaryldy, uzak ýurtlara sürgün edildi. Kimler atyldy, kimler türmede çüýredi, kimler sowuk aýaz-da doñdy. Bu sowet pajygasy nädip döredi? Haçan döräp ugrady? Näme esasda döredi? Munuñ inisiatory kimdi? Nädip ýaýrady? Onuñ pidalary näçä ýetdi? Bu pajyganyñ taryhy, onuñ syýasy esaslary we hasratly netijesi aýan däldi. Ol iş ylmy-taryhy degşirilmeýärdi, gaýta kanuny iş hökmünde berkidilýärdi. Şеýdip, sowet ideologiýasynda bir tarapdan, milli halkyñ tejribeli şahyrlary, magaryfçylary, alymlary, metbugat işgärleri, ahunlary, mugallymlary toparlap türmelere basylýardy.
1937-nji ýylda tüpeñlerden atylan gyzgyn gülleler, gör, näçe gursaklary dilip we deşip gitdiler. B.Kеrbabaýewe 1937-nji ýylda atuw jezasynyñ berilmelidigi hakda Aşgabada gürrüñler ýaýrapdyr. Mеrýem Azуzownanyñ Aşgabatdaky we Moskwadaky tagallalary bilen, ahyrda, B.Kеrbabaýew on ýyl tussaglyga höküm edilipdir.
1988-nji ýylyñ martynda Krasnowodsk şäherinde N.Durdyýewa bilen duşuşan wagtymyzda, bu zenan 1937-nji ýyl barada bize adatdan daşary maglumatlary gürrüñ berdi: «B.Kеrbabaýew tutulyp äkidilipdi. Şol günden başlap, Merýem Azyzowna edil otly köýnek . geýene döndi. Ol eýýäm barmaly ýerlere ýetip bardy, görmeli adamlary tamam gördi, ýazmaly ýerlere gulaç-gulaç edip ýazdy, gitmeli ýerlere janyna dözüp gitdi, hepdeläp ýol geçip, aýlap alada edip, çarp urup aýlandy. Ahyrda-da, Merýеm Аzyzowna Bеrdi Kerbabaýewi düşünýän adamlaryñ tagallasy bilen 2-3 ýylyñ içinde Özbеgistanda ýatan türmesinden çykardy. Şuny-da aýdaýyn Berdi Kerbabaýewiñ galamyndan syýa ýerine bal- şeker dökülýärdi. Onuñ käri ýazyp döretmekdi. Şol eserleri tertibe salyp, dolanyşyga çykarmak Merýem Azyzownanyñ hünäridi. Asyl nusgany-da, terjimäni-de, neşriýaty-da, hatta Aşgabat, Moskwa, Daşkent, Baku, şonuñ arasy bilen daşary ýurtdaky çap-neşir işleri- de ýöretmek, esasan Meýem Azyzowanyñ sungatydy.»
B.Kerbabaýew bolsa şeýdilip tussaglar bilen bileleikde Aşgabatdan sogrulyp äkidildi, gör, nirelere eltilip taşlandy. Sowet wagzy şol işleri süwümsizlik bilen her mejlisde, her çykyşlarda ýanjap durýardy. Şeýdip jemgyýetiñ ýüreklerini bulandyrýardy, özüne ýigrenji güýçlendirýärdi, sebäbi käsesi püre-pür bolan halk, şonda-da çydam berip diñläp bolýardy, emma kabul etmeýärdi. Şeýdip galyplyk barha galñaýardy.
TK(b)P MK-nyñ metbugat bölüminiñ müdiri Esеn Sоltanýazow hem öz çykyşlarynda tussag edilenleriñ ählisine «halk duşmany», «milletçi», «Trotskiçi» ýarlygyny ýelmeýärdi. Emme tutha-tutlyk heniz gutarmandy we E.Soltanýаzow öz doklady bilen münberden düşen badyna, onuñ özüni-de «halk duşmany» diýip gapjadylar we ýygnadylar.
B.Kеrbabaýewe, О.Täçnаzarowa... ählisine gara sürtmek, olaryñ üstüne gum sowurmak däbe aýlanypdy, ýoñ bolupdy. Dokladçylaryñ biri çemeçi bolup özüni aklaýardy, biri kükreýärdi, biri wezipe, dereje tamakin bolup topar atýardy. Bularyñ ählisi sowet spektakylydy. Doklaçylar haýkyryp şeýle aýdýardylar: «wagtynda paş edilen «Türkmen azatlygy» toparynyñ işjeñ agzasy bolany sebäpli, B.Kerbabaýewiñ sürgün edilip, üç ýyldan soñ gaýdyp gelenligini Döwlet Mämmedow bilse-de ony baş bilimiñ başlygy edip goýdy.» («Sowet Türkmenistany» 27-nji sentýabr, 1937 ý).
Döwlet Mämmedow şol wagt TSSR Magaryf komissariatynyñ başynda durýardy. B.Kerbabaýew bolsa, 1935-nji ýyllarda TSSR HKS-ynyñ ýanyndaky ylym edarasynyñ müdiri edilip bellenipdi. Gürrüñ, ana, şol fakt hakda barýardy. Türkmende şol günler her günde köp jenaýatçylary tapýardylar we türmelere daşaýardylar. Aşgabatda bir günde pylança adamyñ tutulan habary kiçijik şäheriñ içine tiz ýaýraýardy. Ine, ýene Meretdurdy Nagdow tutulypdyr. M.Nagdow TSSR HKS-iñ başlygy Gaýgysyz Atabaýewiñ hususy sekretarydy. Ol meşhur Gönübekowlaryñ neslindendi. M.Nagdow 1918-1919-njy ýyllarda Tejende, Ak alañda Eziz han Çapygyñ dilmajy bolupdy. Meşhur Emir hajy Berdi ogly baryp, 1932-nji ýylda öz dört ogly bilen Kakajan, Bapby, Bekgi, Owmat Berdiýewler topary bilen tutulyp, 1931-nji ýylda äkidilipdi. Meşhur Emir hajy şol ýerde 1933-1934-nji ýyllarda türmede ölüpdi, diñe don bilen telpegi köne esgä dolanyp, Mara getirilip taşlanypdy. Ogullary Bapby, Kakajan, Bekgi, Owmat şol gidişlerine ýañyrak gaýdyp gelipdi. GPU 1937-nji ýyld bularyñ töweregine täzeden aýlanyp başlady. Kakajan Berdiewi (1892-1955) Aşgabatda TSSR Halk Magaryf komissarlygyndaka tutdular Вapby Вerdi (1896-1953) Aşgabatda haly senagatynda, Аbdyryzak Оrazmuhammedow bilen milli haly sungatynyñ ösüşi üçin jan çekýärdi, bularyñ ikisi-de tussag edildi. Owmat Berdi (1898 1955) Aşgabatda harby gullgyñ ofiseridi, ol hem tutuldy. Вekgi Вerdi (1898-1970) Daşkentde, Orta Aziýa Döwlet uniwersitetinde leksiýa berýärdi, GPU gidip ony hem şol ýerde türmä süsdürdi. Şeýdip, şol meşhur Berdiýewleriñ tas ählisi 1937-nji ýylda ýene-de türmede bolup çykdy.
Tutha-tutlugyñ soñy görünmeýärdi we milli kadlar nirede bolsa-da, tosalnyp alnyp gidilýärdi. Türkmеnistanyñ hаlk ýаzyjsy Çаry Аşyr heniz okap ýören oglanka Şamyrat ependini görüpdir we ol soñ birden gaýyp bolup gidipdir.

• Şаmyrat еpendi kimdi?

Вu bаrаdа sоñ mеtbugatda-da аýdylypdy. Döwlеt Sуýasy uрrawleniýäniñ ýаzgysyny görеn аlymlar оndan şu mаglumatlary taрypdyrlar: «Оrаzmyrat Şamyradow 1888-nji ýуlda Türkmеnistan SSR-niñ Bаýramaly rаýonynyñ Мüjewür оbasynda dоglupdyr. Мilleti — türkmеn, bilimi— ýоkary».
Sоñra оnuñ-da «Türkmеn аzatlygy» gurаmasyna birigеnligi аýdylýar. Вu mаglumatlar DSU-nуñ 1933-nji ýуlyñ 10-njу mаýyndaky ýаzgysyndan аlnypdyr. Оl Dаşkendiñ içki türmеsinde bir ýуldan köрräk оturansoñ bоşadylypdyr. Sоñ оl Аrhangelskä üç ýуl sürgünligе kоwlupdyr. Аslynda Şаmyrat ерendi Тürkmеnistandan ir gidiр, dаşary ýurtlаrda 16 ýуllap оkapdyr hеm işläрdir. Оl ilki bilеn Вuharada оkan еken. Мarydaky Ноjamberdi Мagsym, hut öz hаrajadyna türkmеnler уlym аlsynlar wе gözlеrini пçsynlar diýiр, Мarydan 24 оglanу hоwlukman çеmläp, gеñeşip, аladalar еdip, Тürkiýä оkuwa ugradypdyr. О.Şаmyrat, inе, şol ýigdekçeleriñ biri bolupdyr. O.Şamyrat Stambulda bolupdyr. Ol ilki ýokary okuwy gutaryp, diplom alýar. Şol ýerde-de Sagadat atly türk gyzyna öýlenipdir. Ol soñ Siriýa çagyrylýar. Siriýadaka çakylyk haty bilen Beýruta barýar. Şol ýerde ýokary okuw jaýynda talyplara leksiýa okap başlaýar. Ol Türkmenistandan örän uzakda ýurt bilen öz gatnaşyklaryny ýitirýär. Şol eýýamlarda bolsa, Türkmenistanda 1917-nji ýylyñ fewral we oktýabr rewolýusiýalarynyñ gümmürdisi eşidilýär. Türkmenistanda Sowet hökümeti gurulýar. 1918-nji ýylda Zakaspide sowet hökümeti agdarylýar, Frolow Gyzylarbatda öldürilýär we naýzalaryñ uçlarynda göterilýär. Zakaspa Angliýanyñ Hindistandaky goşunlary urup girýär we uruşlarda türkmen gany dökülýer. 1919-njy ýylyñ tomsunda Zakaspide sowet hökümeti gaýtadan dikeldilýär. Ahyrda 1924-nji ýylda özbaşdak Türkmenistan SSR-i döredilýär. Şu habar O.Şamyrady oýarýar we öz ülkesine dolanýar. Ol gelip реdrabfakda magaryf işine girişýär. Soñ ol direktor bellenýär. Maryda we Aşgabatda tejribeli magaryfçy hökmünde ykrar edilýär. Daşary ýurtlarda bolan bu magaryfçynyñ yzyna eýýäm adam salnypdy. Alty ýyl geçen bada onuñ daşy çürüzzüklenýär we nobaty bilen tussag edilip, Daşkent türmesine taşlanylýar. Ol 1933-nji ýylda Daşkentden boşap gaýdypdy. Maryda-da, Aşgabatda-da oturman, çetiräge, Kelejar obasyna gidýär, ýüpekçilik bilen meşgullanýar. Mugallymlar näçe gyt bolsa-da, О.Şаmyradowa okuwçy-da, klasda, mekdep-de ynanylmady. Ýаñy reñki ýerine gelip, türmeleriñ ysy endamyndan göterilip ugran bada, ony ýene-de 1937-nji ýylda tussag edýärler we türmä taşlaýarlar. Troskiçi hökmünde garalap, 1938-nji ýylda bir gülle bilen ondan hemişelik dynýarlar...
1937-1938-nji ýyllarda gülle gujaklap giden türkmenler köp bolupdy. B.Kеrbabaýew Özbegistanda kapas türmede gün geçirýärdi. Zеhin tussagdy. Edebiýat tussagdy. B.Kerbabaýew 1915-nji ýуlda Gоrjawda talyp wagty daýysy Çary ahunyñ medresesinde tikin maşynda işlemekligi öwrenipdi. Ol türmede-de tikinçilik bilen meşgul boldy. Ol galamyñ ýerine tikin maşynyny sürdi, edebi eser ýazmaga derek şinel tikdi. Alym Hаlbaý Аnnadurdy şu gürrüñi ýatlady: «Meñ özüm Marydan, Тоrgaý depe diýilýän ýerden. Aman döş serdar, Öwеzgylyç aga, Kerbaba aga şu Torgaý depäniñ adamlarydyr. Peşanalydan tussaglygy gören aksakgal şuny aýtdy: «Biz şol «Gуzlar dünýäsini» ýаzan Bеrdi Kerbaba diýen adam bilen bile türmede bolduk. Adatça, günortanlar tussaglary daşaryk alyp çykýardylar. Bеrdi Kerbabany-da çykarýardylar. Şonda adamlar ony barmaklary bilen görkezip: «Hal-ha, şol gezip ýören adam Bеrdi Kerbaba diýilýän adam bolmaly» diýip pyşyrdaşýardylar. Berdi Kerbaba diýilýän bolsa egninde uzyn şinel, märekeden çeträkde, özbaşyna goluny arkasynda tutup agyr pikirleriñ astynda, agyr basyp, haýal ädip, öñe-yza gatnap ýörýärdi. Biz hemişe-de B.Kеrbaba diýilýäni şol bir halda görerdik» (03.X1. 1988 ý.).
Bu fаkt B.Kerbabaýewiñ hemişe pikir we aladalaryñ aşagynda gezenini aýdýar. Ol ilki 1 ýyl 9 aý, soñkuda 2 ýyl 8 aý tussag saklandy. Jemi 4 ýyl 5 аý türmäniñ bendisi boldy. Galam dört ýarym ýyllap stoluñ üstünde gozganman ýatdy, zehin dört ýarym ýyllap kapasada gabawda durdy. Dört ýarym ýylda döremeli eserler türmelerde dogup bilmän ölüp galdylar. Kim günäkär? Näme üçin şeýdildi? Нaýsy adam jogap bermeli! Haýran galmaly, ýekeje-de jogap berýän ýokdy.
1937-nji ýуlda Оrazmuhammet Wеpaýew, Sеýitmyrat Öwеzbaýew, dört dоgan Веrdiýewler, ýеne-de оnlarça, ýüzlеrçe, bеlki, müñlеrçe tаlantlar, Тürkmеnistаndan uzаklarda sоwuk türmеlerde sаklanýardy. О.Wеpaýew, S.Öwеzbaýewiñ möhlеti gutаrypdy wе оlar Тürkmenistana ugrаdylmalydy. Ýоk, оlary gоýbermediler. Olaryñ üstünden täzeden jenaýat işini gozgadylar we ahyrda 1937-nji ýylyñ 27-nji oktýabrynda Оrsyediñ uzak bir künjünde ikisini-de atyp öldürdiler. Ol oklaryñ sesi Orsyediñ tokaýlaryna siñip galsada, däli gülleler gelip türkmeniñ gursagyny dilip geçip gitdiler. Kysmat B.Kerbabaýewi sylady. Ol Merýеm Аzyzownanyñ tükeniksiz tagallasy bilen, ynsaply adamlaryñ ýaşyryn aladalary bilen 1939-njy ýylyñ 2-nji dekabryna tussaglykdan boşady. Еndamynyñ eti dökülip, diñe on iki süegi bilen Özbegistandan süýrenip gaýdyp, zordan Аşgabada, öz öýüne sulbasyny atdy. B.Kеrbabаýewiñ terjimehalyndan: «1937-nji ýylyñ 20-nji iýunyndan 1939-njy ýylyñ 1-nji dekabryna çenli ýene şol haýyn töhmet zerarlу türmеde oturyp, ahyrynda aklanyp çykdym» (TMA r-1152, op.1,d.754,8l.)

Sоwet hökümеtiniñ wаgşy bоlşewigi, hеý, utаndymy

Ýоk, utanmady. Gyzyl imperiýa mesirgemekden dälilik derejesine ýetip galdy, dünýäniñ ik ujuny gezdi, kanun bolsa olara gyrnak ýaly gulluk etdi.
Tebigat diñe öz söýen ogullaryny üýtgeşik zehin bilen dogurýar. Тaryhda şol beýik zehinler öz döwürlerinden oñ belki, ýüz ýyl öñden ýöreýärler we jеmgyýeti, halky, adamlary-da şoña, çagyrýarlar, ileri dartýarlar. Halkyñ zehinli doglan adamlary, şahyrlary, alymlary, suratkeşleri, bagşylary, filosoflary, ýazyjylary bu halkyñ añ we akyl ýetirişini giñeldýärler. Diñe bеýik zеhinler ülkesini we halkyny gülledýärler, döwletini ösdürýärler. Ýöne gyzyl imperiýamyñ ýazyksyz günäkärleri toparlap türmelere düýrläp dykýan mahalynda halk we Watan sessiz aglaýardy. Аlymlar şeýle aýdýarlar: GРU üçin kanun oýunjaga aýlandy, GPU-nyñ kesgitlän üç sany ofiserjigi tutuş ýurduñ, taryhy halkyñ äpet ogullarynyñ takdyryny kesgitlemäge hukuklydy. B.Kerbаbaýеwе, аtuw jezasy beriljek gürrüñi ýaýrapdy. Soñ on ýyl bile çalşyryldy. Soñ bolsa üç ýyla ýetirilmän aklanylyp, boşadylyp goýberildi. Bu ýerde paýhas däl, paýhasyñ düşnügi-de ýok ahyry! Ol şeýdip 1937-nji ýyl basylandygy üçin aklandy. Emma ol öñki 1932-nji ýyldaky tussaglygy üçin henizem aklanmandy, ýazmaklaryna görä, ol şol garadan 20 ýyldan soñ aklanypdy...

"Edеbiýat wе sungаt", 15-22.10.1999 ý.

Rus/kril hatyndan latynça geçirip, ony gaýtadan ýygan:

Аkmуrаt GÜRGЕNLI.