ŞAHYRYÑ FRONT ÝOLLARY
■ Şu çugdamja ýazgy türkmen ýazyjysy Durdy Haldurdynyñ uruş ýyllaryndaky ömür beýany. Emma ol Beýik Watançylyk urşuna gatnaşan ähli türkmen ýazyjylarynyñ ýalynly ýyllardaky ykbalynyñ aýdyñ keşbini görkezýär.
Faşizm dünýä halklaryna garşy gyrgynçylykly uruşlar alyp baryp, köp ýurtlary haraba aýlandyrdy.
Faşizme garşy türkmeniñ uly talantlaryndan, edebiýat ussatlaryndan, gör, näçe adam Ýewropada ýitdi, guma garylyp galdy. Gör, näçe adam maýyp bolup, synalarynyñ bir bölegini taşlap gelmeli boldular. Biz döredijilik şahsyýetleriniñ front ýollaryny, marşrutlaryny takyklamaga we geljek nesle maglumatlar bermäge borçludyrys.
Durdy Haldurdy (1909-1996) 1940-njy ýylda Moskwadan gelen B.Leonidow bilen bileleşip, "Ýazgül" librettosyny işleýärdi. Ol ýañy açylan Döwlet opera we balet teatrynyñ mejlisinde maslahatlaşyldy. Maslahaty Şaja Batyrow alyp barýardy. Ol ýerde Garaja Burunow, Berdi Kerbabaýew, Alty Garlyýew, Şaly Kekilow we başgalar bardy. Operanyñ librettosyna saz ýazan 60-70 ýaşly Aleksandr Dzegelenokdy. Bu saz, ussat ýazylan sazdy. Ýöne ýetmez ýeri, ol XVIII asyryñ Ýewropa sazynyñ äheñinde ýazylypdy, türkmen milli saz mukamyna laýykatly duýulmaýardy. Saz kabul edilmedi. Emma saz jemgyýetçiligi, umumylykda, ol sazy ajaýyp eser hasap etdi. Onuñ notasy Ýewropa saz ylmynda möhüm hadysa boldy. Hatda ol saz Moskwada, Parižde halanypdyr. Opera ahlak temasynda bolup, goja kişi bilen ýaş gyzyñ nikasy meselesiniñ töwereginde ösüpdi.
Ine, teatrdaky operanyñ sazyna derek, Ýewropada toplaryñ gümmürdisi başlandy. Şol pursatda D.Haldurdy: "Äden ädimlerini ädiklerde galdyrys" şygryny döretdi. Bu çagyryjy şygryñ täsiri uly boldy. Eýýäm obraz täzedi, täze añlatma edebiýata girdi. Ş.Batyrowyñ tagallasy bilen türkmen döredijilik adamlarynyñ aglabasy tyl işleri üçin bronlanypdy. D.Haldurdy, Çary Aşyrow we birtopar beýleki adamlar tyl işleri bilen meşgul bolmalydylar. Emma watançylyk duýgusy şahyrlary we ýazyjylary birden çogdurdy. Olar meýletinlik bilen TSSR Harby Halk Komissariatyna ýörite arza bilen ýüz tutup başladylar.
■ "Dostum, çagyrmazlar merdi meýdana, Ner kimin küküräp özi gelmese".*
Hatda, aýratyn şahyrlar şu pursatda tylda galmaklygy özlerine aýyp bildiler, ertirki dili keltelikden uýaldylar. 1941-nji ýylda A.Kekilow elinde TSSR Harby Halk Komissarlygyndan iberilen çakylyk haty bilen D.Haldurdynyñ öýüne geldi. Şondan soñ D.Haldurdy şahyr we ýazyjy dostlary bilen hoşlaşdy we harby lybasa girdi.
Ol pulomýotçylar bölümine makul görüldi. Bu bölüm tiz Guryhowdanyñ üsti bilen Eýran serhetlerinden aşdy we Maşada tarap ugur aldy. Olar Aşgabatdan Maşada on gün diýlende baryp ýetdiler. Esgerler pyýada ýol geçýärdiler, pulomýotlar bolsa, atyñ üstünde gidýärdiler. 1941-nji ýylyñ 20-nji awgustynda olar Maşatdadylar. Eýran-sowet şertnamasyna görä, Eýrany hem sowet goşuny goramalydy. D.Haldurdy we esgerler Maşatda taýýarlyk geçýärdiler. Türgenleşikde maşk edýärdiler. Ine, şol gadymky Maşat, Ryza şanyñ haýbatly ýadygärligi. Ol ýadygärlik uly teletin bilen örtülgi durýardy. 1942-nji ýylda D.Haldurdyny Aşgabada harby kursa çagyrýarlar. Harby kursy gutaransoñ, oña leýtenant çinini berýärler. Bellenen gün we sagatda D.Haldurdy bölüm bilen, Demirgazyk Kawkaz frontuna ugradylýar. Ol şol ýerde pulomýot wzwodynyñ komandirligine bellenýär. Ine, şu ýerdäki hüjümlerde ol eýýäm iki gezek ýaralanýar. D.Haldurdy ýarasy gutulýança, özüniñ Aşgabatdan bileräk fronta gaýdan dostlaryny: Şaly Kekilow, Çary Aşyrow, Nurmyrat Saryhanow, Ata Nyýazow, Nurberdi Pomma, Kemal Işanow, Ruhy Alyýew we beýlekileri hat üsti bilen agtaryp başlaýar. Alşylýan hatlar, döreýän şygyrlar özbaşdak bir torbadaky daşy gaty depderiñ içinde jemlenýärdi.
* * *
"Ýaradaryñ höwri özüniñ ýatlamalary bolýar eken" diýip, D.Haldurdy gürrüñ beripdi. Dogrudan-da, ol Maşatdan Aşgabada çagyranlaryndan soñ, 1942-nji ýylyñ tomsunda harby uçilişäniñ kursantlary bilen çola Çülüde taýýarlyk görüpdi. Kursantlar zabun tutulýardy we talap ýokarydy. Ekzamenler berkdi. Ol sanly adamyñ biri bolup, leýtenant çinini alypdy. Indi öñde front meýdany garaşýardy. Ol şol tomsuñ aýaklarynda, esgerler bilen Krasnowodskä gelip düşüpdi. Olar Kaspide gämili ýüzüp, Bakuwa barypdylar. Şondan hem uzak eglemän olary Tbilisä tarap ugradypdylar. Tbilisiden Poti şäherine ýetýärler. Ol ýerde "Красный Кавказ" kraýseri tizlikde bu bölümi başga bir kenara eltip düşürýär. Bölüm indi pyýada ýöreýärdi we hüşgär gidýärdi. Daglaryñ içi bilen ýöremelidi. Däriniñ ysy burunlaryna urup ugrapdyr. Öñde goranyş meýdanlary salgymlap görnüp başlapdy. Bu ýer "76-njy aýratyn deñiz brigadasy" atlandyrylypdy. Özem bu ýerde 3 batalýon bardy. Frontda hereket adatdan daşary tiz bolup geçýärdi, hatarlary ýyldyrym çaltlygynda çalyşmaly bolýardy. D.Haldurdynyñ bölümi eýýäm Grozna tarap okdurlyp barýardy. Soñ Groznydan deñze tarap çykyldy we öñde Krasnodar ülkesi ýaýylyp ýatyr. Bu ülkäniñ topragyny ot, asmanyny bolsa gara tüsse gaplapdyr. Krasnodardaky hüjümlerde gyzgyn gülle juwlap gelşine D.Haldurdynyñ burnunyñ ujuny çyrpyp geçýär. Emma, D.Haldurdy oña üns hem bermändir. Ol şeýle diýipdi:
"Erkek adam onça-onça zadyñ gideni bilen kemsinse aýyp bolar".
Ol ýene-de ýaralanýar we bu gezek ony hötjetligine garaman, güýlüp diýen ýaly Soçi gospitalyna ugradýarlar. 1942-nji ýylyñ güýzi gelip ýetýär. D.Haldurdy Krasnodarda, ýene şol öñki bölümine gaýdyp gelip, hüjüme gidýär. Gizlin duýduryşa görä, agşam sagat 11:00 bolanda hüjüm başlanmalydy. Hüjüm başlanýar we operasiýa mahaly Durdy Haldurdy ýene-de ýaralanýar. Ol öz ýarasyny ýaşyrynlykda saklaýar, ten ýarasy bitip gidýär. "Siz näme üçin beýle etdiñiz?" diýlen soragyñ jogaby şeýle boldy:
"Front - lowlap duran ot. Bu oduñ içine, ine, girip, ine, çykyp, ine, ýene-de girip ýörenden, öwrenişen ýagyñ bilen urşup ýöreniñ has amatly göründi".
Elbetde, bu ýerde logika-da ýok däl. Ýöne özi-öz golundan, aýagyndan atyp ýörenler bilen deñeşdireniñde, bu logika juda belentdi...
1942-nji ýylyñ gyşydy. Faşistleriñ aýylganç hüjümi başlandy. Gazaply hüjüme berk gaýtawul berilýärdi. Edil şu pursatda ýanaşyk ýerde ot sowurýan pulomýot birden togtady. Pulomýotçy ýigit ýaşyrak bir oglandy. Ol pulomýotyñ okuny sazlap bilmeýärdi, hemaýat isleýärdi. D.Haldurdy şol pulomýota tarap süýşüp ugrady. Şol wagt hem juwwuldy we gümmürdi emele gelip, ýer yranyp gitdi. D.Haldurdynyñ çep aýagy gyzgyn otly kesindi bilen çapylan ýaly boldy. Salym geçmänkä, uly göwräni göterip ýören ýogyn aýak ganly kersene batyrylyo çykarylana döndi. D.Haldurdy: "Bir essim aýylýan ýalydygyny bilýän, soñ başga zady bilmändirin" diýip ýatlardy. Esgerler komandiriñ guramagy bilen, D.Haldurdyny töwerekläp tokaýdaky ýerzemine tarap alyp ugraýarlar. Şol başagaýlyk wagty hem goşhalta bir zada ilişip, üzülip galypdyr. "Onuñ içinde ýigitler bilen alşan hatlarym, suratlar, uzynly-kelteli goşgular ýazylan daşy gatañsy şygyrlar depderim bardy" diýip, D.Haldurdy başyny armanly ýaýkaýar.
Töwerek galyñ gar bilen doñup ýatyr, ýollaryñ köteli taýgançak. Ata goşulan sanýada gospitala getirdiler. Meýdan gospitalynda ýatyşyna, gyzgyn söweşe garanynda, şu hereketsiz ýatmagyñ güzapdygyny kesgitläpdir. Bir günden soñ D.Haldurdyny Krasnodar ülkesiniñ kiçi bir obasyndaky gospitala öwrülen mekdebine getirip ýerleşdirýärler. Ol bu ýerde indi ikinji gezek essinden gidip, dünýäni unudyp ýatypdyr. Ertesi ol ýere ýazylan sary samanyñ üstünde ýatyrka oýanypdyr. Onuñ gulagyna "Хорошо, хорошо!", "Dodagyna gan ýöräp ugrady, gowy" sözleri eşidilipdir. Seredip görenlerinde, ýaraly aýak eýýäm simläp başlapdyr. Meýdan wraçlary gelip-gidip, ahyrda kesmeli diýen karara gelenlerini mälim edipdirler:
"Ýeri, esger, siz garşy däl gerek?"
D.Haldurdy adatdan daşary çydamy bilen degişmäge-de gurp tapypdyr:
"Faşistiñ oky giren bir aýagy ýöne bir kesmek-de az".
Wraçlar hoş bolupdyrlar we bu degişmäni razylygyñ alamaty hökmünde kabul edipdirler.
D.Haldurdy operasiýa stolunda "uzak" ýatmaly bolmandyr. Oña şeýle diýipdirler:
"Esger, hany, 15-e çenli sanap başlañ!"
Ol 13-e ýetipdir, emma 14 diýmäge dili aýlanman "uka" gidipdir. D.Haldurdy:
"Uklasam uklandyryn weli, ýöne wraçlaryñ biri-birine "Дайте пила!" diýen sözlerini hem eşidýän ýalydym" diýip ýatlaýar. Bu bolsa:
"Aýagy kesip başlar ýaly, hany, byçgyny bäri alyñ!" diýen sözdi.
1943-nji ýylyñ başydy. D.Haldurdyny çep aýagy jontuk halda Mozdok şäheriniñ üsti bilen Dagystanyñ merkezi şäheri Mahaçgala gospitalyna geçirýärler. Howpdan ätiýaç edipmi ýa-da mümkinçiligine garapmy, soñra D.Haldurdyny Nahiçewan gospitalyna eltipdirler.
"Dagystan ýurdunyñ şahyrlaryny öwrenip başlapdym, meni Effendi Kapiýew gyzyklandyrýardy" diýip ol aýdypdy. Emma ol eýýäm Nahiçewandady. D.Haldurdy şeýle aýdýar:
"Taryhdan Türküstandan eñterilen türkmenleriñ Yraga, Ruma, Töwrize dolany barada okapdym, ýöne Nahiçewana baranymdan soñ weli, Türküstanda türkmen galan däl bolaýmasyn diýen pikir kelläme geldi. Töwerek tamam terakime, ählisi hem sähelçe rumça kakýar diýmeseñ, biziñ öz dilimizde, türkmençe gepleşýärler. Asyl Nahiçewany men türkmen şäheri diýmäge uýalman. A-how? Ol-a biziñ öz garyndaşlarymyz, gepi, sözi, gylygy, hereketi bütinleý türkmen. Nahiçewanda hemmeler şahyr. Türkmen diýip aýtsañ, ählisi señ daşyñda kökenek, üstüñe kükregini gerip durlar. Dilleri süýji, labzy ýakymly. "Tüýs türkmenler, ynha şular ekeni" diýen oý kelläme geldi".
Onuñ gospital günleri munuñ bilen hem tamamlanmaýar.
"Nahiçewandan soñ meni Ýerewan gospitalyna geçirdiler. Şu uzak müddetde meniñ gyzgynym 39-dan aşak düşmedi. Men hemişe gyzgynlydym. Sebäbini bolsa özüm-de, wraçlar-da bilmeýärdiler. 1943-nji ýylyñ aprel aýynda meni Ýerewandan alyp, Bakuwa ugratmak kararyna geldiler. Meniñ üçin şeýle uly alada edip ýörüşlerine haýpym gelýärdi. Dagystandaky teklibimi Ýerewanda ýene gaýtaladym.
"Men indi barybir fronta ýaramaryn. Siz meni beýle alada edip, şäherlerden şäherler gonduryp ýörmän, Aşgabada taşlañ, başyñyzy gutaryñ. Men şu aladalaryñyz üçin juda uýalýaryn" diýdim. Belki, şu sözüm täsir edendir, meni Bakuwa getirip düşürdiler". 1943-nji ýylyñ maýynda D.Haldurdy Baku gospitalyndady. "Indi bolsa meniñ ýüzüm Krasnowodskä tarapdy. Kesgitlenen bir gün men Bakuwdan gaýtdym we Krasnowodsk uzKdan elesläp göründi. Aşgabada çenli ýanym bilen gelýän seržanty öz wraçlarymyzyñ güwäligi bilen yzyna ugratdym".
Krasnowodskdäki Harby komissariatyñ özi Krasnosodsk-Aşgabat otlusyna ýerleşdirip goýbermegiñ aladasyny edýärdi. Şu ýerde-de Krasnowodskdäki gazetiñ bir işgäri D.Haldurdyny ýakyndaky redaksiýa çagyryp alyp gidýär. Ine, şol redaksiýa D.Haldurdy we Abdy ikisi penjiräniñ öñünden geçýärler. Açyk penjireden içeri garanlarynda, bir kişi dik durup gazeg agdaryşdyryp, başagaý bolup dur. Redaksiýa girenlerinde bolsa, ine, Nurjan Amanow, iki elini ýaýyp, gözüni şakäse ýaly açyp, näme diýjegini bilmän durupdyr. D.Haldurdy, Abdy eýýäm N.Amanowyñ gapysyndady. N.Amanow: "Orazgül, tiz bäri çyk, seret, kim gelipdir?" N.Amanyñ ýanynda gyt zat-da, müşgil zat-da bolmaýardy. Balyk palawyndan başlap, saçagyñ üstünde iññe sançmaga ýer ýokdy. N.Amanow eýýäm Krasnowodskiden telefon arkaly Aşgabady habardar edipdi. B.Kerbabaýewiñ özi bilen sözleşip, D.Haldurdynyñ barýanyny mälim edipdi.
Şowhun bilen gaýdan otly gelip, Aşgabatda daýandy. D.Haldurdyny basgançaklardan göterip diýen ýaly, B.Kerbabaýewiñ özi düşürdi. D.Haldurdy pişegine söýenip, kaddyny göneldende, öz öñünde äpet göwräni, naw ýaly birini saýgarýar. Bu Şaja Batyrowdy. Olar üç bolup maşynda wokzaldan öýe ugradylar... D.Haldurdy öýe barmak bilen, şol "Pionerskiý 1" köçesini (soñra Owražnaýa) synlady. Ol öýüni, çagalary, otaglary, iş kabinetini synlady. Tiz wagtdan bolsa, Ş.Batyrowyñ öz şofýory gelip, D.Haldurdynyñ howlusynyñ gapysynda daýanýar we Ş.Batyrowyñ garaşýanyny habar berýär. D.Haldurdy şondan soñ 15 günläp Ş.Batyrowyñ Pöwrizedäki daçasynda dynç alýar. Ol ilki bilen öñ işden giden ýeri "Sowet Türkmenistany" gazetine barýar. Ýöne janyny aýaman işe berlip ugransoñ, Ş.Batyrowyñ hökümi bilen, ol ýene-de Pöwrizede bolmaly edilýär we "Sowet edebiýaty" žurnalyna sekretar bellenýär...
Şeýdip, ýene, D.Haldurdynyñ frontdan soñky döredijilik işi başlanýar.
_____________________________
*Setir Gara Seýitliýewiñki.
Tejen NEPESOW.
