Eşek, adam we eşeklik hakda

EŞEK, ADAM WE EŞEKLIK HAKDA

Adamyñ aw edip we ot-çöpleriñ köküni iýip, göçdi-gondy durmuşda ýaşaýan döwründen oturymly durmuşa geçende özi bilen bile eldekileşdiren haýwanlary-da bolupdyr.
Meniñ özüm obada däl, şäherçede doguldym. Ýöne tebigat bilen eriş-argaç bolan adamyñ tebigata garşy göreşinde haýwanyñ tutýan ýerini görmek mümkinçiligim boldy. Aty, eşegi, iti, azyklyk haýwanlary bilen bile adam ogly mahal-mahal olara misli adam bilen dostlaşýan ýaly ýakynlaşypdyr. Olara adama dakyşy ýaly at dakypdyr, adam bilen gürleşýän ýüzlenip, dil tapyşmaga synanşypdyr. Ýeri gelende şuny aýdaýyn, enem pahyr obada gapysynda haýwan saklaýardy, saklaýan haýwanlarynyñ häsiýetine görä aýry-aýry at dakyp, dakan ady bilenem ýüzlenerdi. Elbetde, olaryñ birine meniñem adymy dakypdy. Gynansam-da, iñ kejeñek geçisiniñ ady-da meniñ maşgalamdan biriniñ adydy. Muña hiç kimiñ gahary gelmändi, gaýtam her ýatlanymyzda hezil edip gülýärdik.
Megerem, eşek ýüzlerçe ýylyñ dowamynda adamyñ jepakeş, çydamly, işeññir haýwan dostlarynyñ öñüni çekip gelipdir. Eşek sözüniñ gelip çykyşy jedellidir. Türki dillerde gadym döwürlerden bäri ulanylyp gelinýän eşgek sözi bar. Orta türkçede "eşgek" ýa-da "eşýek" görnüşinde duş gelýär, köne gypjak dilinde-de eşek diýilýän eken.
Eşek sözüniñ ermeni dilindäki eş, şumer dilindäki anşu sözünden gelip çykandygy aýdylsa-da, Eýranda gürlenýän köne türki şiweleriniñ biri halaç dilinde äşgäk we mongol dilindäki elçigen sözündenem etimologik ýakynlyk gözlenýär. Sözüñ iş ýa-da eş (ýoldaş +(g) kiçeltme goşulmasy) sözünden dörändiginem öñe sürýänler bar. Ýagdaý şeýle bolansoñ, hindi-ýewropa dillerindäki sözleriñ (rus dilindäki ищак, pars dilindäki aşak, eşek) türk dilinden geçendigi aýdylýar.
Elimizdäki maglumatlara görä, eşek dünýäniñ islendik ýerinde bar bolan haýwanlaryñ biridir. Senagatlaşma döwründen soñ gadrynyñ gaçandygyna seredip, ýüzlerçe ýyllap dowam edip gelen dostlugymyzy görmezlige salmalyñ. Hawa, senegatlaşma öwrülişigi nämeleriñ gadryny gaçyrmady, adamyñ durmuşyndan nähili gymmatlyklary aýyrmady!
Eşek adam oglunyñ tebigat bilen göreşinde iñ ýakyn ýoldaşy bolupdyr, ýüküni göteripdir, adamyñ mobilizlenen ýagdaýa gelmeginde, ýol aşmagynda, söwdasynda, önümçiliginde gündelik durmuşynda çäksiz hyzmatlary edipdir.
2006-njy ýylda Fransiýada geçirilen barlaglar eşek süýdüniñ düzüminde protein köpdügi üçin iñ ýokumly süýtdügi subut edilenem bolsa, taryhyñ dürli döwürlerinde adamlaryñ eşek süýdüne bolan garaýyşlary babatda elimizde kanagatlanarly maglumatlar ýok.
Yslamda eşek etiniñ mekru hasaplanmagynyñ añyrsynda eşegiñ adam üçin ýerini dolduryp bolmajak kömekçi bolmagy ýatan bolaýmasyn?!.
Janaweriñ kürre wagty dagy şeýle bir göze gelimli we eýjejik bolýar. Gözlerine dagy ylla sürme çekilen ýaly. Adamlaryñ garagol çagalaryna köp aýdýan "kürrejigim" sözü-de hut şu enaýylyga yşarat edýän bolsa gerek.
Eşek bilen adamyñ taryhy şogadar gadymy bolansoñ, eşegiñ adam añynda aýry ýeriniñ bolmagy tebigy zat.
Durmuşda eşek we eşeklik meñzetme serişdesi bolup ýygy-ýygydan ulanylypdyr. Ýöne şeýle meñzetmelerem eşegiñ gadryny pese düşürmän, gaýtam beýgeldendir diýip pikir edýärin. Aýratynam adamlaryñ atalaryny-da goşup (eşegataly), kemsitmek üçin ulanýan iki manyly görnüşi-de örän degnaña degijidir, munuñ özi gahar-gazabyñy atlandyrmaga sebäbem bolup bilýär. By ýagdaý adamyñmy ýa eşegiñ has beter wagşylaşybiljegi sowalyny-da orta atýar. Üstesine adam şular ýaly wagşylaşýan pursatynda eşek janaweri öz pes häsiýetlerine gural edýär.
Eşegiñ şular ýaly görnüşde ritoriki gatnaşyklarda gurallaşdyrylmagy nämä esaslanýar? Kellesiniñ işlemeýäninemi, añsyzlygynamy, hötjetliginemi ýa derege ýaramaýanlygynamy? Ýogsam bolmasa geçirilen barlaglar eşekleriñ hötjet bolýandygy baradaky pikirleriniñ nädogry düşünmelere esaslanýandygyny görkezýär. Mälim bolşy ýaly, haýwanlaryñ syzyjylygy güýçli bolýar we eşekde bu syzyjylygyñ iñ güýçlüsi özüni goramak duýgusydyr. Eşegi zor bilen, gorkuzyp iş etdirjek bolsañyz, eşekde şol duýgy herekete gelýär. Görlüşi ýaly meýletinlige esaslanýan boýun sunma we düşünişme eşegiñ hüýleriniñ biridir. Adamyñ zor bilen boýun egdirme meýli eşegi-de düşünişme meselesinde kyn ýagdaýa salýar we hötjetlik etmegine sebäp bolýar. Gegelçeläp aýdanda, eşek-adam gatnaşyklarynda güýjüñ kanuny çeşmesi babatda düýpli meseleler bar we haýwan hak-hukuklaryny goraýjylaryñam muña şu nukdaýnazardan seretmeleri adam-haýwan gatnaşyklaryna älem-jahanyñ we tebigatyñ adama amanat hökmünde berilendigi bilen hasam çuññurlyk gazanýar.
Eşegiñ dünýäniñ islenik künjeginde gabat gelmegi-de, onuñ hemmetaraplaýynlygyna we çydamlylygyna yşarat edýär.
Eşekler boýunça geçirilen barlaglar aslynda "bu haýwanlaryñ örän üşükli, ünsli, dostlukly, oýunçy we öwrenmäge ilgezik" haýwandygyny ýüze çykardy.
Eger bu maglumatlaryñ dogrudygyna ynanyp, şoña-da salgylanmaly bolsa, onda adam-eşek gatnaşyklarynda meseläniñ eşekden däl-de, adamdan gelip çykýandygyny añlamak bolýar.
Şoñ üçinem indi adam bilen eşegiñ arasyndaky meñzeşlikler we tapawutlylyklar barada-da az-owlak aýdyp geçeliñ.
Bagyşlañ welin, adam bilen eşegiñ arasyndaky tapawut pikir edilşinden has käne meñzeýär. Muña düşünmek üçin adam-eşek gatnaşyklarynyñ dialektikasy bilen özara adam gatnaşyklarynyñ dialektikasynyñ umumylyklaryna seretmek gerek.
Adamlaryñam, eşekleriñem goranma duýgusyna esaslanýan hakydasy güýçlüdir.
Adamam, eşegem öz islegine razylyga goldanýan gatnaşykda wepalylygyny iñ ýokary derejä çykarýar. Ytagat bilen tabşyrylan islendik işi ýerine ýetirýärler. Eşek wepalylygynyñ şu babatda has öñdedigine-de ünsüñizi çekeýin.
Adamyñam, eşegiñem ýönelme duýgusy bolýar. Emma eşek şu babatda-da belli bir derejede öñdeligi eýeleýär. Wepalylygy we hakydasy arkaly barýan ýoluny hiç ýatdan çykarmaýar, hiç kim ugrukdyrmazdan dolanmaly öýüne ýeke özi dolanyp gelip bilýär. Adamlar mahal-mahal "öýlerine" dolanma babatda ikirjiñlenip bilýärler we hakydalarynyñ şol bölegini garaldaýýar.
Eşeklerem adamlaryñ bir topary ýaly seresaply, hüşgär. Görmedik ýerine aýagyny basmaýar. Düýeli kerwenleriñ öñünden ýöremegem şonuñ üçindir. Kerweniñ suwdan geçjek ýerinde ýalpak ýeri tapmaga-da ukyply haýwan. Onuñ bu öñbaşçylygy-da durşuna sadalyga ýugrulan. Kellesinde her tüýsli pyrryldak aýlanmaýar. Adamlaryñ öñbaşçylyk ukyby bolsa örän gapma-garşylykly duýgularyñ ýesiridir. Adamyñ ýüpüne bil baglap, hemişe guýa sallanyp bolmaýar. Adamdan öñbaşçy saýlamak durmuşyñ iñ kyn synagydyr.
Eşegiñ göwrelilik möhleti-de uzyn - 12-13 aý. Onuñ jepakeşligini diñe şundanam görmek mümkin. Üstesine şunça wagtyñ içinde ýeke kürräni (seýrek ýagdaýda ekizini) dogurmak üçin göwresinde göterip gezýär.
Eşeklerem adamlaryñ bir topary ýaly dar we çarkandakly ýollarda äwmän, arkaýyn ýöreýär. Eşekleriñ bu boýunça-da adama öñbaşçylygy bolan. Düşlemek üçin iñ amatly güzergähi tapýandygy üçin adamlar tarapyndan ýol tapmakda ulanylypdyr.
Eşeklerem käbir adamlar ýaly kanagatly we az iýip, köp iş edýärler. Göterip bilýän ýüküniñem çägi-çeni ýok. Bu ýagdaýy Jorj Oruelliñ "Haýwanat bagyndaky" eşegi gysga we anyk görnüşde şeýle beýan edýär: "Näme iş buýursañyzam, iki esse ýerine ýetirerin". Bu söz adamzadyñ taryhyñ dürli döwürlerinde gazanan üstünliginiñ syrlarynyñ birini orta çykarýar. Aýdyljak bolunýan üstünlik "näme iş buýrulsa iki esse ýerine ýetirýän" atsyz obrazlaryñ eseridir. Şu ýerde zähmet-heşdek gatnaşygynyñ tragiki dialektikasy ara girýär. Şular ýaly atsyz, pidakär gahrymançylyklaryñ beýleki ýüzünde mugthorlar, parazitler, ýüzsüzler, ýaranjañlar bar. Hasam ýamany şeýle pidakärçilikleriñ düşündirişiniñ adam dilinde eşege salgylanylmagy zähmetiñ kemsidilmegidir. Şeýle ýagdaýda eşek toýa çagyrylanda "ýa suw gerekdir, ýa odun" diýip düşünmegini dogry kabul etmek gerek. Mundan çykarmaly möhüm netije-de zähmetiñ eksplutatirlenmegi babatda "saklan" diýip boljak sepgidiñ bilinmegidir. Çünki "sen eşek bolsañ, arkaña gañña urjak köp bolar".
Eşekleriñem ýuwaşlygynyñ çägi bar. Janyny ýakyberseñ ýaramaýar. Çünki "jany ýanan eşek atdanam çalt ýüwürýär".
Eşegi bar bolan şu häsiýetleri bilen kabul etmek gerek. Olardan has artygyna garaşmak oñlulygyñ üstünden eltmez. Hemme zatda bolşy ýaly, gadryny-da, hetdini-de bilmek wajypdyr. Altyn gañña ursañyzam, atlaz palañ atsañyzam, eşegiñ ýene şol eşekligine galjakdygyny ýadyñyzdan çykarmañ. Gereginden artyk işledip, eşege haksyzlyk etmeseñiz gowy bolar.
Eşek bize ululygyñ bir özüniñ many añlatmaýandygyny-da ýatladýar. Netijede "düýe ulam bolsa, bäşisini bir eşek iýdýär".
Netijede adam-eşek gatnaşyklarynyñ dialektikasynda predmet-jisim gatnaşygyny elmydama çözmek şolar ýalam añsat däl. Biziñ nirede, niçik sypatda durýandygymyz bolsa, şu predmet-jisim gatnaşygynyñ ýerini üýtgetme potansialynyñ maýyşgaklygyna bagly. Sözleriñ görünýän manysyna o diýenem ynanyp ýörmäñ. Biziñki aýtmak.

Adnan TEKŞEN.

17.03.2022 ý.