Kalaşnikow: Bir ýaragyñ döreýşi, rowaýaty we wyždan azaby

KALAŞNIKOW: BIR ÝARAGYÑ DÖREÝŞI, ROWAÝATY we WYŽDAN AZABY

Segsen ýyla golaý wagt bäri gündelik durmuşymyzda ýer alan meşhur ýarag "AK-47", tutulýan ady bilen "Kalaşnikow" awtomatynyñ önümçiligine şu gün başlanypdy. Ýaragyñ ýaraga adyny beren oýlap tapyjysynyñ hekaýatyny, rowaýatyny we wyždan azabyny okamak isleýänler üçin

"AK-47" awtomaty

Kalaşnikow 1930-njy ýylda sowet kollektiwizasiýasy wagtynda maşgalasynyñ maly-mülki elinden alynan garyp daýhanyñ ogludy. Çagalygyny keselbentlik bilen geçiren we goşgy ýazmagy halaýan Mihail Kalaşnikowyñ oýlap tapan ýaragy ýer ýüzüne ýaýrady.

"Moskwañ kenarynda, Wolgañ boýunda bir söwdagär ýaşaýardy -
Ady Kalaşnikow.
Ok-däri, satardy, tüpeñ satardy, söwdañ hojaýnydy -
Ady Kalaşnikow..."

"Söwdagär Kalaşnikow hakda aýdym" («Пе́сня о купце́ Кала́шникове») poemasy bir göräýmäge hemmeleriñ at-owazasyna aşyk sowet ýarag rekonstruktory Mihail Kalaşnikowa bagyşlanyp ýazylan ýaly görnübem biler.
Emma bu şygyr onuñ dogulmagyndan tegelek ýarym asyr öñ Patyşa Russiýasy döwründe ýaşan başga bir Kalaşnikowa bagyşlanyp ýazylypdy...

M.Lermontowyñ "Söwdagär Kalaşnikow hakda aýdym" poemasy boýunça rus suratkeşi I.Repiniñ çeken suraty

Wintowkalar bilen eriş-argaç bolmalary, belki-de, iñ esasy umumylyklary bolsa gerek.
Emma ikisiniñ arasyndaky iñ esasy tapawut Mihail Kalaşnikowyñ az-uçuk tötänlikden oýlap tapyp adyny "AK-47" goýan awtomatynyñ dünýäniñ iñ meşhur we gyryjy ýaraglaryndan bolmagyndady.

Hem XIX asyryñ Kalaşnikowyndan tapawutlylykda, Mihail Kalaşnikow söwdagär däldi, ol 19 çagaly garyp maşgalanyñ ogly bolup başlan durmuş ýoluny proletar gahryman hökmünde soñlandyran adamdy.
"Kalaşnikow" ady bilen tanalýan "AK-47" awtomatynyñ önümçiligine bolsa tegelek 76 ýyl öñ şu gün Sowet Soýuzynda başlanypdy.

• Bir ýaragyñ hojaýyny

Açyk aýtmaly bolsa, az sanly ýarag legendar statusa ýetip bilýär.
"XX asyryñ ölüm howply ýaragy haýsy?" diýlip soralanda, mjña beriljek birinji jogap, belki-de, atom bombasy bolsa gerek.
ABŞ-nyñ 1945-nji ýylda Hirosima we Nagasaki şäherlerine zyñan iki atom bombasynyñ 200 müñ adamyñ ölmegine getirendigi çaklanýar. Emma Ezraýyl bilen ondan has arasy saz ýarag "Kalaşnikowdy".
Ýaraglar boýunça hünärmenligi bilen tanalýan, "The Gun" kitabynyñ Pulitzer baýrakly awtory, ABŞ-ly uruş korrespondenti Kristofer Jon Çiwersiñ pikiriçe tennis raketkasynyñ ululygyndaky we palta agyrlygyndaky ýarag ähli aýratynlyklaryndan başga-da urşuñ tebigylygyny we akymyny üýtgeden ýarag hökmünde taryhdaky ýerini bireýýäm aldy, hatda medeni simwola öwrüldi.

ABŞ-nyñ Graždanlyk urşy döwründe ulanylan, ot açmagy üçin birgiden adamyñ zähmetini talap edýän ilkinji köpdidiwanly "Gatling" ýaragyna garanda bu awtomat ulanmaga amatly bolşundanam beter 200 dollara satyn alyp boljak derejede arzandy.

"Gatling"

Belki-de, "AK-47"-niñ aýratynlyklary belli bir derejede agyrlygynda we bahasy garşydaşlaryna garanda arzanlygyndady.
Mihal Kalaşnikow goşgulara tema bolan söwdagär atdaşynyñ tersine Moskwadan kän alysda, Russiýanyñ häzirki Altaý ülkesiniñ Kurýa obasynda dünýä inende kalendaryñ dili 1919-njy ýyly görkezýärdi.
Şol wagt Birinji jahan urşuny soñlandyran Pariž ýaraşyk konferensiýasy geçirilýärdi, Milletler Ligasynyñ düýbi tutulýardy, ABŞ-nyñ Sietl şäherinde 65 müñ işçiniñ gatnaşan iş taşlaýyşlary bolup geçýärdi, hemmesinden beterem bolşewikleriñ Oktýabr rewolýusiýasy bilen häkimiýeti eýelemeginiñ yzyndan başlanan rus graždanlyk urşy bolup geçýärdi.
19 çagaly maşgalanyñ 17-nji çagasy bolup dünýä inen Kalaşnikow 1930-njy ýylda maşgalasynyñ mal-mülki elinden alynyp, Tomsk oblastynyñ Nižnaýa Mokhowaýa obasyna sürgüne ýollandy.
Alty ýaşynda ölümiñ bäri ýanyndan gaýtdy.
Çagaka buzuñ aşagynda galandygy üçin ömri ötinçä suwdan gorkup gezdi.
Sagalyp aýaga galandan soñ Günbatar Sibirde ekin-dikin we awçylyk bilen meşgullandy.
Ýaragdyr awçylyk bilenem şeýdip tanyşdy.
Togsan ýaşaýança hem şol endigini taşlaman, awçylygyny dowam etdirdi.

Emma dogduk depesi Kurýa obasyny hiç ýadyndan çykarmady. Maşgalasyndan rugsat alyp, obasyna müñ kilometr aralygy pyýada ýöräp geldi.
Eger şol muşakgatly ýoly geçmedik bolsa, megerem, daýhançylyk we awçylyk bilen meşgullanmagyna dowam edip, mehanika bilen tanyşmaga wagtam tapmaly däldi.
Ol ilki Kurýada traktor bekedinde mehanizator bolup işledi.
Zawoddaky Kommunistik partiýanyñ işgäri ýaş ýigidiñ gallawlygyny görüp, ony ýarag rekonstruksiýasy býurosyna aldyrdy.
Ol bu ýerde wintowkalardaky montažly gundaglaryñ barlagçysy bolup işledi.
Nijeme ýyl geçenden soñ "Hizbullah" terror guramasydyr Mozambik ýaly döwletleriñ baýdagyndaky syýasy nyşanlara giren, Belfast köçeleriniñ diwaryny bezän, goşun bölümlerinden azatlyk ugrunda göreşijilere, terrorçylardan radikallara, hatda şahsy öç alyşlara çenli uludan-kiçä hemmeleriñ eline düşjek awtomatyñ oýlap tapyjysynyñ ýarag rekonstruksiýasy bilen tanyşlygy şular ýaly tötänlikden başlady.

Mozambik döwletiniñ baýdagyndaky "Kalaşnikow"

"Hizbullah" terrorçy guramasynyñ baýdagyndaky "Kalaşnikow"

1938-nji ýylda Mihail Kalaşnikow tank abatlaýjy bolup Gyzyl Goşunyñ hataryna girdi.
Türgenleşik döwründe birinji birnäçe oýlap tapyşyny kämilleşdirdi, onuñ köpüsi tanklar we kiçi ýaraglar bilen baglanyşyklydy.
Ikinji jahan urşunyñ turan ýyly bolsa, "tank serkerdesi" bolup gulluk edýärdi. Ol birinji sowet zenan piloty Marina Raskowanyñ başlangyjy bilen gurulan 24-nji batalýona goşuldy.

Marina Raskowa

1941-nji ýylyñ oktýabr aýynda Brýansk söweşinde egninden ýaralanyp hassahana düşmegi belli bir derejede "AK-47"-iñ oýlanyp tapylmagynyñ ýoluny arçajak uçgun boldy.
Sagalyşandan soñ ýarag rekonstruktory bolup işläp başlady. Aslynda hassahanada ýatyrka ýanynda ýatan esgeriñ soragy belli bir derejede oña itergi bolup hyzmat etdi:
- Eý, Mihail! Nemesleriñ awtomatik ýaraglary barka, nämüçin bizde 2-3 adama zordan bir tüpeñ ýetýär?

• Bir ýaragyñ taryhy

Ikinji jahan urşy ýyllarynda nemes goşunlarynyñ ulanýan "Sturmgewehr 44" awtomaty diñe Sowet goşunyna däl, dost-duşman hemmelere ýiti täsirini ýetirýärdi.
Awtomatyñ aralygy we ot açyş güýji Staliniñ Sowet Soýuzynda-da haýran galdyrypdy.
1943-nji ýylyñ 15-nji ýylda "meşhur" nemes awtomaty SSSR-iñ Ýaraglar Halk komissarlygynyñ öñünde hem görkezilipdi.

"Sturmgewehr 44"

Ýaragdan mazaly täsirlenen Sowet Soýuzynyñ öz orta kalibrli doly awtomatik ýaraglaryny kämilleşdirme pikiri belli bir derejede şeýdip pyntyk ýarmalydy.
Sowet goşuny "PPSh-41" pistolet-pulomýotyndan we köne "Mosin-Nagan" wintowkalaryndan halas bolmak isleýärdi.

"PPSh-41"

"Mosin-Nagan" wintowkasy

Kalaşnikow "Şeýdip onuñ birini ýasadym. Harby gullukçy hökmünde esger üçin awtomat ýasadym. Adyna-da "Автомат Калашникова" ("Kalaşnikowyñ awtomaty") goýdum. Birinji öndürilen ýyly 1947-nji ýyldy. Ady-da, gysgaldylan ady-da, ine, şundan gelip çykdy" diýdi.
Aslynda bu awtomat öñki awtomatlaryñ täzelikler bilen doly täze görnüşidi. Ol amerikanlaryñ "M1 Garand" we nemesleriñ "StG 44" awtomatynyñ iñ gowy aýratynlyklaryny özünde jemleýärdi.

"M1 Garand"

Başgaça aýdanda, Kalaşnikowyñ we onuñ ýoldaşlarynyñ arabany täzeden oýlap tapmaga zerurlygy galmady:
- Köp sanly rus harby gullukçysy menden nädip rekonstruktor bolmalydygyny we täze ýaraglary nädip gurnamalydygyny soraýar. Bular kyn sowallar. Her rekonstruktoryñ öz ýoly öz üstünligi we öz şowsuzlygy ýaly bolup görünýär. Emma bir zat belli. Täze zat döretmäge girişmezden öñ şol ugurda öñem bar bolan zatlara gowy düşünmek gerek. Öz tejribelerim muña güwä geçýän köp sanly tejribäni yşarat edýär".
Sowet esgeri üçin gizlin ýagdaýda kämilleşdirilen bu ýaragdan häzire çenli 100 milliona golaý "AK-47" we warianty öndürildi.
Rekonstruksiýa işlerine 1945-nji ýylda başlanan "AK-47" resmi harby synagy 1947-nji ýylda geçirildi, şondan bir ýyl soñam gundagly wersiýasy sowet goşunynyñ saýlama harby bölümleri üçin ulanyşa goýberildi.
1949-njy ýyla gelinende Sowet Ýaragly Güýçleri tarapyndan resmi taýdan kabul edilen ýarag ilki Warşawa paktynyñ agza döwletlerine, yzyndanam dünýä ýaýrady.

Hatda "Get out from my property!" diýip gygyrýan köp sanly amerikan raýatynyñam eline düşdi.
Aýdylýanlar biraz çişirilen bolup biler, emma statistika ýalñyşmaýar.
2012-nji ýylda amerikanlar rus polisiýasy we harby bölümleri bilen deñleşjek derejede "AK-47" satyn aldy.
Indiana uniwersitetinde işlän amerikan lukmany we ýaraglaryñ taryhyny gürrüñ berýän "X-Ray Vision" kitabynyñ awtory Riçard Gunderman "Lukman hökmünde bu ýaragyñ adamyñ synasynda her dürli zaýaçylygy döredip biljekdigine şaýat boldum" diýip ýazýar.

Kyn şertlerdäki howpsuzlygy, döwürdeş ýaraglara garanda arzan çykdajyly önümçiligi, hemme yklymda diýen ýaly giñden ulanulmagy ony global meşhurlyga ýetirdi.
2004-nji ýylda planetadaky takmynan 500 million ýaragyñ 100 milliona golaýy "Kalaşnikow" awtomatlarydy we bularyñam üçden biri "AK-47"-di.

• Ýaragyñ täsiri

"AK-47" SSSR-e uruş boýunça we halkara arenasynda artykmaçlyk gazandyrdy. Staliniñ hökümetinden soñ SSSR özüni täzeden guranda, "AK-47"-iñ dünýädäki gapma-garşylyklardan peýdalanmagyna ýol berildi. Ýaraglar kommunistik we antigünbatarçy pikirlere eýe ýurtlara we gozgalañçy toparlara berildi.
50-nji ýyllaryñ ortalaryndan bäri her ýaragly çaknyşykda diýen ýaly ulanyldy.
XX asyryñ ikinji ýarymynda we XXI asyryñ başlarynda birnäçe uruşda uly rol oýnady.
1950-1953-nji ýyllarda Hytaýyñ we Demirgazyk Koreýanyñ esgerleriniñ elinde ABŞ we Günorta Koreýa güýçlerine garşy orta çykdy.
ABŞ-nyñ "M1 Garand", "M1 Carbine" wintowkalaryny çañyna gardy.

"M1 Carbine" karabini

Esasy öñe saýlanan wagty müñlerçe adamyñ ömür tanapynyñ üzülen Wýetnam urşy ýyllaryndady.
1955-1975-nji ýyllarda "AK-47" Demirgazyk Wýetnam we Wietkong urşujylary tarapyndan amerikan we Günorta Wýetnam güýçlerine garşy ulanyldy.

"AK-47"-niñ yzgarly we hapa şertlerde-de bökdençsiz işlemegi ABŞ-nyñ "M-16" awtomatynyñ öñüne geçmegini gazandy.
Hatda Kalaşnikow soñky ýyllarda amerikan goşunynyñ "M-16" awtomatyndan has öñdeligi bilen öwnüp, 2007-nji ýylda beren interwýusynda şeýle diýipdi:
- Wýetnam urşy döwründe amerikan esgerleri "M-16"-laryny zyñyp, ölen wýetnamly esgerleriñ "AK-47"-lerini we oklaryny alýardylar. Onuñ Yrakdaky anerikan esgerleriniñem ýygy ulanýandygyny eşidýärin.

"M-16" awtomaty

Hakykatdanam, onuñ ýasan "AK-47"-si gaty köp ugurda öñe saýlandy.
2003-2011-nji ýyllarda ABŞ-nyñ Yragy okkupirlän wagty Yrak goşuny we basybalyjylara garşy watan goragyna çykan toparlar tarapyndan nähili ulanylan bolsa, 1979-1989-njy ýyllarda didiwanyñ ujy öz watanyna garşy çenelen wagtam boldy.
"AK-47" sowet basybalyjylaryna garşy göreşen owgan mojahetleriniñem iñ esasy ýaragydy.

Ömri kyrk ýyla giden köne model "Kalaşnikowlaryñ" ýerini soñky "AKM" we "AK-74" awtomatlaryny yzda goýmagy munuñ aýdyñ subutnamasydy.

"AK-74"

2011-nji ýylda başlan we şindizem dowam edýän Siriýanyñ graždanlyk urşynda-da "AK-47" siriýa goşuny, oppozision toparlar, kürt güýçleri we YŞYD ýaly dürli taraplar tarapyndan ulanylýar.
Liwiýada, Günorta Afrika serhetýaka urşunda, Kolumbiýadaky graždanlyk urşunda, Kongodaky graždanlyk urşunda hem ellerden düşmedi...
1972-nji ýylyñ Mýunhen Olimpiadasynda-da...
Ýa-da ABŞ-nyñ Stokton, Kaliforniýa, Dallas şäherlerinde bolup geçen köpçülikleýin hüjümlerde-de...
XX asyryñ ahyrlaryndan biziñ günlerimize çenli bu ýaragdan çykan gülleleriñ millionlarça adamyñ ölümine sebäp bolandygy hakykat.

• Bir ýaragyñ wyždan azaby

Ýarag däl-de, ýaragyñ mäşesini gysanyñ ýa-da gysdyranyñ ölümleriñ jogapkäridigine şübhe ýok.
A 94 ýaşap 2013-nji ýylda aradan çykan Mihail Kalaşnikow näme?
Ol ömrüniñ ahyrynda öz oýlap tapan ýaragy bilen bolup geçen san-sajaksyz ölümler we ýaralanmalar sebäpli özüne ýöñkelen aýyplamalary ret etdi.
Hatda žurnalistleriñ biri 2007-nji ýylda oña gije nädip uklap bilýändigini soranda, şeýle jogap beripdi:
- Gowy uklaýaryn. Aslyýetinde esasy günäkär ylalaşyga gelmegiñ ýerine öç almaga ýüz urýan syýasatçylaryñ özi.
Aslynda oña berlen sorag ýüzlerçe ýylyñ soragydy: Näme öldürýär? Ýaraglarmy ýa olary göterýänler?
Kurýa obasyndan çykyp, 3400 kilometr uzaklygyndaky Moskwada SSSR-iñ gahrymany yglan edilen, eginlerine dört ýyldyz dakylan Mihail Kalaşnikow hernäçe jogapkärçilikden boýun towlasa-da, ömrüniñ ahyrynda ruhy ezýet çekýändigini gizläp durmady.
Ölüminden öñ Russiýanyñ Prawoslaw buthanasynyñ baş ruhanysy Patrik Kirille ýazan hatynda şu jümlelere ýer bermegi munuñ aýdyñ subutnamasy bolsa gerek: "Ruhumdaky ezýete çydar ýaly däl. Özüme diñe şu çykgynsyz soragy berýärin: "Eger awtomatym adamlaryñ janyny alýan bolsa, onda olaryñ ölümlerine menem sebäpkär bolýarmykam?"
Ol hatyñ aşagyna "Hudaýyñ guly, rekonstruktor Mihail Kalaşnikow" diýip goluny çekipdi.
Çak edilişiniñ tersine, ol oýlap tapan ýaraglaryndan düşewünt gazanmady, diñe beýlekiler ýaly birülñüli sowet aýlygyny aldy. Ömrüniñ soñky ýyllarynda agtygy tarapyndan dolandyrylýan söwda kompaniýanyñ 30% aksiýasyna eýelik edýärdi.

Kompaniýa Kalaşnikowyñ adyny pyçak, egin-eşik, hatda arak ýaly önümlere goýmaga ygtyýarnama almak üçin dürli awtorlyk hukugyna eýedi.
Kompaniýanyñ dünýäniñ dürli ýerinde geçirilen ýarag sergilerine gatnaşyp, gowy ýyllyk girdeji gazanýandygy aýdylýar.
"AK-47" awtomatlarynyñ satuwyndan şumada çenli gazanylan pullar hakynda anyk maglumat edinmek mümkin däl. Sebäbi birmahallar politbýuronyñ tassyklamagy bilen öndürilýän awtomatlaryñ köpüsi bikanun ýollar bilen satylýar we hasaba alynmaýar.
Emma "Forbes"-iñ 2022-nji ýyldaky habarynda dünýäde kiçi we el ýaraglarynyñ bikanun söwdasynyñ her ýyl 1,7 milliard bilen 3,5 milliard dollara aralykdadygy çak edilýär.
Bulam kanuny ýarag söwdasynyñ 10-20%-ne deñ bolýar.
"AK-47" dünýäniñ giñden ýaýran we arzan ýaragy bolandygy üçin gürrüñi gidýän bikanun ýarag söwdasynyñ galapyn bölegini tutýar.
"Kalaşnikow" awtomatlarynyñ" satuwyndan şumada çenli jemi 37,5 milliard bilen 75 milliard dollar arasynda girdeji gazanylan bolmagy çaklanýar.

Şu gün şol ýaragyñ didiwanyndan birinji gülläniñ çykan güni...
Mihail Kalaşnikow gidip barýarka nämüçin pikirini üýtgedip, Hudaýyñ huzurynda günäsini ýuwmaga synanyşdy?
Millionlarça ölümiñ jogapkärçiliginiñ özüne-de degişli bolup-bolmaýandygyny nämüçin pikir etdikä?
Muny bilmek mümkin däl, ýöne Wiktor Gýugonyñ şu sözi ýadyña düşýär: "Wyždan adamyñ içindäki hudaýdyr".

Belki-de, ol şonuñ üçin hatynyñ aşagyndaky golunda diñe rekonstruktor däl, "Hudaýyñ guly" diýip ýazandyr? Kim bilýär...
Haýsy bolanda-da, barybir Mihail Kalaşnikow suwdanam gorkýan oba çagajygyndan sowet gahrymanlygyna çenli uzaýan ýüz, oýlap tapan ýaragy bilenem ölümiñ gapysyny wagtyndan öñ kakýan, soñky deminde wyždanynyñ ýesirine öwrülen adamdy.

general-leýtenant Mihail Kalaşnikow

• Çeşme:

AK-47 | Definition, History, Operation, & Facts | Britannica
The AK-47: Everything You Want to Know | Military.com
Mikhail Kalashnikov – Wikipedia
Mikhail Kalashnikov: The man behind the world's most famous gun - BBC News
A Song about Tsar Ivan Vasilyevich, His Young Bodyguard, and the Valiant Merchant Kalashnikov by Mikhail Lermontov - Poems | poets.org
C.J. Chivers: The Man Behind the Weapon | Esquire | OCTOBER 2010
The Gun: The AK-47 and the Evolution of War by CJ Chivers – review | History books | The Guardian
C.J. Chivers' The Gun explains how the AK-47 changed the world
The Gun: The AK-47 and the Evolution of War by CJ Chivers – review | History books | The Guardian
X-Ray Vision: The Evolution of Medical Imaging and Its Human Implications | JAMA | JAMA Network
https://networthpost.org/mikhail-kalashnikov-net-worth
https://www.forbes.com/sites/niallmccarthy/2017/03/30/the-cost-of-an-ak-47-on-the-black-market-across-the-world-infographic/
https://www.businessinsider.com/price-of-an-ak-47-around-the-world-2015-8

Dora MENGÜÇ.

Penşenbe, 06.07.2023 ý.