ŞAHYR ŞA YSMAÝYL TÜRKMEN
Dünýä medeniýetiniñ ösmegine ägirt uly goşant goşan türkmen halkynyñ gadymyýetiñ örän irki zamanlaryndan gaýdan ~ bäş müñ ýyldan gowrak taryhy bar. Bu taryh Oguz hanyñ guran imperiýasyndan başlap, türkmenleriñ guran döwletleriniñ, ol döwletleri edara eden türkmen hökündarlarynyñ hem taryhydyr. Ol hökümdarlaryñ bir topary diñe bir döwleti dolandyrmak bilen meşgul bolman, medeniýetiñ, sungatyñ, edebiýatyñ ösmegi ugrunda hem köp iş edipdirler. Olaryñ ençemesi şahyrlyk sungaty bilen hem meşgullanypdyr. Burhaneddin Siwasly, Baýram han, onuñ ogly Abdyrahym, Jahanşa Hakyky ýaly hanlar, soltanlar ajaýyp şygyr diwanlaryny döredipdirler. Şygyr ýazan beýleki hökümdarlar hökmünde Aly Böri tekini, Gylyç Samgajy, Togrul ibn Arslany, Mälikşany, Soltan Sanjary, Tuganşany, Süleýman ibn Muhammedi, Mälikşanyñ ogly Muhammedi, Togrul Türkmeni, Keýkubady, Soltan Ýakuby we başgalary görkezmek bolar.
Saparmyrat Türkmenbaşy "Ruhnama" kitabynda" Sefewi türkmenleriniñ hökümdarlygy hakynda şeýle ýazdy.
"Erdebildäki Sefewi dini toplumynda Akgoýunlylar öñ hatara saýlanansoñ, Garagoýunlylar oña gahar edip, Eýrana çekildiler. Sefewi derwüşçilik dini toparynyñ täsiri bimen gaty kän türkmenler bu göçe eýerdiler. Şeýlelikde, Sefewi döwletini guranlar hem edil Osman döwletini guranlar ýaly, arassa türkmenlerdir".
XVI asyrda Sefewi türkmenleriniñ döwletini esaslandyran we ajaýyp şygyr sungaty bilen şöhratlanan Şa Ysmaýyl hakynda Gündogaryñ hem Ýewropanyñ görnükli alymlary tarapyndan işler ýazylypdyr.
Şa Ysmaýyl 1486-njy ýylyñ 23-nji iýulynda Erdebil şäherinde dogulýar. Atasy Sefewi şeýh Haýdar, enesi Halyma begimdir. Iki ýaşyndaka atasy ýogalandan soñ Ysmaýylyñ maşgalasy uzak wagtkap atasy şeýh Haýdaryñ duşmanlary tarapyndan yzarlanýar. Şeýh Haýdaryñ nebereleriniñ, mirasdüşerleriniñ abraýynyñ artmagyndan we geljekde Sefewileriñ hökümdarlyk ugrunda hereket etmeklerinden ätiýaç edip, Akgoýunly türkmenleriniñ hökümdary soltan Ýakup (1428-1490 ý.ý.) öz aýal dogany Halyma begimi üç ogly bilen birlikde 1488-nji ýylda Istahry galasynda tussag edýär. 1490-njy ýylda soltan Ýakup ölenden soñ, Akgoýunly mirasdarlaryñ arasynda ýiti göreş başlanýar. Iki ýyla çeken bu göreşden soñ, Akgoýunly hökündarlygyny Rüstem Mürze eýeleýär (1432-1492 ý.ý.).
Rüstem Mürze häkimliginiñ ilki günlerinden başlap, Sefewilerden peýdalanmagy maksat edinýär we 1492-nji ýylda şeýh Haýdaryñ maşgalasyny tussaglykdan boşadýar. Şeýh Haýdaryñ tarapdarlary kiçi ýaşly Ysmaýyly we onuñ dogany Ybraýymy Gilanyñ häkimi Şerif Hasan hanyñ ýanynda gizlin saklaýarlar. Ysmaýyl Gilanda tälim-terbiýe alýar. Atasynyñ iñ ýakyn adamlaryndan bolan Läle Husaýyn beg onuñ terbiýesi bilen meşgullanýar.
1499-njy ýylda Akgoýunly mirasdüşerleriniñ arasynda hökümdarlyk ugrunda täzeden tutaşan hereketlerden peýdalanan Ysmaýyl ýetmiş adam bilen Erdebile ugraýar, soñ üstaçly, tekeli, warsak, zülkadyrly, gajar, owşar ýaly türkmen taýpalarynyñ birleşmesinden emele gelen ýedi müñ esgerden ybarat goşun bilen Erdebile girýär. Ysmaýyl harby kuwwatyny barha artdyryp, soñ Şirwana hüjüme geçýär. Gülüstan galasynyñ ýanynda Şirwan şasy Ferruh Ýasaryñ ýigrimi müñden hem artyk goşunyny derbi-dagyn edýär. Hazynany, uly baýlyklary ele salan Ysmaýyl şol ýyl Şirwanda we Mahmudabat şäherçesinde gyşy geçirýär. 1500-1501-nji ýyllarda Akgoýunlylardan Elwent Mürze bile soltan Myray arasynda göreş ýitileşýär, Ysmaýyl şol ýagdaýlardan peýdalanyp, 1502-nji ýylda Akgoýunly döwletiniñ hökümdary Elwent Mürzäniñ harby güýji bilen söweşde üstün çykýar, Şirwany, Garabagy, Nahyçewany we günorta Azerbaýjanyñ ýerlerini öz häkimligine birleşdirip, özüni şa diýip yglan edýär. Töwriz şäherini bolsa paýtagt edinýär. Şa Ysmaýyl Akgoýunly döwletiniñ ikinji bölegi bolan Soltan Myradyñ hökümdarlygyny hem syndyrýar. Şeýlelikde, Akgoýunly döwleti öz ýerlerini Sefewilere bermeli bolýar.
Şa Ysmaýyl 1503-nji ýylda Mazanderany, 1504-nji ýylda Ýezdi, Eýran Yragyny, Kirmany, Farsystany, 1506-njy ýylda Maraş, Diýarbekir welaýatlaryny, 1508-nji ýylda Bagdady eýeläp, Arap Yragyny Sefewi döwletine birikdirýär. Şeýlelikde, Sefewi döwleti Gündogarda özbek hökümdaey Muhammet Şeýbany hanyñ döwleti, Günbatarda Osmanly imperiýasy bilen serhetdeş bolýar. Bu döwürde Şeýbany han-da, Osmanly imperiýasynyñ hökümdary Soltan Selim I hem möhüm ykdysady we syýasy ähmiýeti bolan Horasan welaýatyby eýelemegi maksat edinýärdiler. Şa Ysmaýyl 1510-njy ýylda Marynyñ ýanynda özbek hökümdary Şeýbany hanyñ goşuny bilen bolan söweşde üstün çykýar we möhüm harby ähmiýeti bolab Hyrat, Merw (Mary), Balh şäherleri bilen bilelikde Horasany hem Sefewi döwletine tabyn edýär. Bu barada Saparmyrat Türkmenbaşy "Ruhnamada" şeýle diýýär:
"Bu döwlet iñ giñän çagynda Eýranyñ, Gündogar Horasanyñ, Yragyñ, Gürjüstanyñ, Häzirbegjanyñ, Dagystanyñ, Türkmenistanyñ ýerlerini, Gündogar Arabystanyñ kenarlaryny, Gündogar Anadolynyñ käbir böleklerini öz içine aldy.
Aýratyn-da onuñ iñ güýçli döwlet bolan wagty şa Abbasyñ wagtyna gabat gelýär. Bu pajarlap ösmek tä onuñ 1628-nji ýylda ölümine çenli dowam edýär.
Bu döwlet Eýran-Türkmen, Eýran-Türk döwleti adyny hem alandyr. Sefewiler pars medeniýeti bilen hereket eden döwlet bolsa-da, türkmenligini gorap bilipdirler".
Şa Ysmaýylyñ ýöreden syýasaty netijesinde ýurduñ içinde raýatlardan alynýan salgytlar azaldylypdyr, söwda ýollary talañçylykdan goralypdyr. Netijede ýurtda söwda işleri ymykly ýola goýlupdyr.
Sefewi döwletiniñ barha güýçlenmegini howply bäsdeşlik hasap eden, Osmanly hökümdary Ýawuz Soltan Selim 1514-nji ýylda Şa Ysmaýyla garşy uruş yglan edýär. Çaldyran diýen meýdanda bolan söweşde Şa Ysmaýylyñ goşuny ýeńilýär.
Şa Ysmaýyl 1524-nji ýylda wepat bolýar, ol Erdebilde şeýh Safy gonamçylygynda jaýlanýar.
Şa Ysmaýyl özüniñ gysga ömründe (ol bary-ýogy 38 ýaşaýar) Ýakyn Gündogarda ümmülmez çäklerde kuwwatly döwlet guran talantly serkerde, başarjañ hökümdar bolanlygyndan başga, halk şygryýetiniñ sadadan çuñ mazmunlylygyna, çeper añlatmalaryna, heñdarlygyna ýugrulan ajaýyp şygyrlary bilen Gündogar edebiýatynda meşhurlyk gazanan söz ussadydyr. Ol şygyrlarynda Şa Hataýy, Misgin Hataýy, Hasta Hataýy ýaly lakamlary hem ulanypdyr. Onuñ çeper mirasynyñ köp essesi şol döwrüñ türkmen dilinde döredilen eserlerdir. Parsça, arapça eserleri örän azdyr. Şahyryñ türkmen dilinde ýazan şygyr diwany, liriki goşgulary, "Nesihatnama" atly mesnewisi, "Dehnama" poemasy bellidir. Eserlerini heje (bogun) hem aruz ölçeglerinde döredipdir. 1514-nji ýylda Çaldyran meýdanynda uruş başlanjak bolup durka, Soltan Selim I-iñ pars dilinde ýazyp iberen goşgusyna Şa Ysmaýyl:
Diýary-yşka soltanym, dil-ä, men-de zamanymda,
Wezirimdir gamu-gussa, oturmyş iki ýanymda
- diýip, türkmen dilinde ýazan gazaly bilen jogap berýär. Bu gazalynda kuwwatly döwlet guran hökümdaryñ ýanbermez ruhy duýulýar.
Şa Ysmaýylyñ döwründe Töwriz şäherinde Ýakyn Gündogaryñ birtopar meşhur alymlary, şahyrlary, suratkeşleri toplanypdyr. Şa Ysmaýyl 1522-nji ýylda meşhur suratkeş Kemaleddin Behzady köşk kitaphanasynyñ başlygy wezipesine bellemek barada perman beripdir.
Beýik türkmen şahyry Muhammet Fizuly (1494-1556 ý.ý.) Şa Ysmaýylyñ edebiýat, sungat, medeniýet ugurlarynda görkezýän janköýerligi ugurlarynda görkezýän janköýerligi üçin, oña uly hormat goýupdyr we özüniñ ilkinji eserlerinden biri bolan "Beñ we bada" eserini oña bagyşlapdyr.
Şa Ysmaýylyñ döredijiligi hakynda ilkinji maglumaty öz ogly Sam Mürze (1517-1577 ý.ý.) beripdir. Sam Mürze kakasynyñ terjimehaly, döredijilihi hakynda gürrüñ etse-de, özüniñ parsçyllygy sebäpli, Şa Ysmaýylyñ pars dilinde döreden ýeke-täk şygryndan bir beýt nusga görkezmek bilen çäklenipdir.
Şa Ysmaýyl Hataýy heje (bogun) ölçeginde ýazan şygyrlarynda durmuşyñ köp taraplary bilen baglanyşykly garaýyşlaryny, ahlak meselelerini, ýaşaýşyñ kada-kanunlaryndan gelip çykýan şertleri, birek-birek bilen gatnaşyk saklamagyñ düzgünleri dogrusynda pikir ýöredipdir:
Köñül, ne gezer sen seýran ýerinde,
Älemde zeruryñ bar olmaýynça,
Olura, olmaza dost diýip gezme,
Bir ähdine bütin ýar olmaýynça.
Şahyr baýlygyñ, malyñ wagtlaýyn zatdygyny, ýaşaýşyñ manysynyñ ynsanperwerlikdedigini belleýär. Eliñden geldikçe ýagşylyk etmek gerekdigini, ýagşylygyñ unudylmajakdygyny, yrýa gitmejekdigini ýatladýar:
Karuny gör, toplady ol boldukça,
Ynandy pelege ýüze güldükçe,
Ýagşylyk et, durma, elden geldikçe,
"Halk bilmese, - diýdiler - Halyk bile".
Jemgyýetde duşýan ýaramaz adamlary, ýalan gülüp, dostuna, ýoldaşyna, ildeşine hyýanat edýänleri berk ýazgarypdyr:
Biz-de bileris ki, dosty-gardaşy,
Tapylmady bir gara gün ýoldaşy.
Dostdan geçip, ýüze gülen gallasy,
Bahasydyr ~ satmak gerek bir pula.
Şahyr başga bir goşgusynda kalby hapa, niýeti-päli ýamanlara nälet okaýar:
Hataýy diýr, bir weliýem ýoly le,
Soltanyn peşgeşi ~ her dem guly le,
Köñülde kibr olup, sowuk dil ile
Özün muhabbetden seçene lagnat.
Ysmaýyl Hataýynyñ döredijiliginde tasawwuf (sufizm) ylmyna degişli pikirlere hem ep-esli orun berlipdir. Erenlere, pirlere, aryflara, derwüşlere uly söýgi bildirilipdir. Şahyr ölmezden öñ ölmek" ýörelgesine, ýagny, "nebsiñi öldürmek (ýok etmek)" ýörelgesine ýörite orun beripdir.
Şundan soñ Tañrynyñ yşkynda ýola düşen ýolagçynyñ geçmeli menzilleri sanalýar:
Dört gapy, kyrk mekan, ýetmiş iki gat,
Muhabbet diýdigi tejelliýi - zat.
Mömine, müslime haýyr, nesihat,
Muhabbetden geçen Hakdan-da geçer.
Şeýle ýörelgelere seretmezden, Hataýynyñ tutuş döredijiligine dünýewlik mahsusdyr. Söýgini wasp eden gazallary, joşgunly goşgulary halk içinde şöhratlanypdyr.
Bu setirlerde dünýewi ruh, ynsan gözelligi, ýaşaýşa yşk taryplanýar. "Ne diýr sen?" gazalynda bolsa aşygyñ söýgüki ýaryna mähir-muhabbeti, yşky hyjuwyñ gyzgyn heýjanlary beýan edilýär:
Gyzyl gül, bagu-bostanym, ne diýr sen?
Pida olsun saña janym, ne diýr sen?
...Eger ýatsam müñ ýyl torpag içinde,
Dürüstdir ähdu-peýmanym, ne diýr sen?
Hataýy jan ile çün seni söýdi,
Söýen ölsünmi, soltanym, ne diýr sen?
Şahyryñ "Söýgüli ýarym gelmedi" gazalyny Täçli hanym atly söýgülisine bagyşlanan eser hasaplanýar. Täçli hanym 1514-nni ýylda Çaldyran söweşinde Osmanly ordasy tarapyndan ýesir edilip äkidilýär.
Hataýynyñ Täçli hanyma bolan söýgüsi hakynda uly göwrümli eser - dessan hem döredipdir.
Şa Ysmaýyl Hataýynyñ döredijiliginde tebigatyñ, bahar paslynyñ gözelligi ussatlyk bilen suratlandyrylýar. Güller, gülşenler, menewşeler, nergizler, läleler, guşlar, bilbil owazlary ýürek gopduryjy ruhy lezzetidir.
"Dehnama" poemasyndaky 62 beýtden ybarat "Baharyýýa" bölümi hem:
Gyş gitdi, ýene bahar geldi,
Gül bitdiýu lälezar geldi.
Guşlar hamysy pygana düşdi,
Yşk ody ýene-de jana düşdi -
ýaly bahar şekillerini teswirleýän setirler bilen bezelipdir. "Dehnamada" hereket edýän Aşyk hem Magşuk obrazlary durmuşdan alnan ynsan söýgüsi bilen berk baglydyr.
Şa Ysmaýyl Hataýy beýik türkmen şahyry Ýunus Emräniñ döredijiligini kemsiz özleşdiripdir. Ýunusyñ şygyrlarynyñ halk diline eýlenen manylar gözelligi Hataýyny özüne çekipdir. Hataýynyñ göwnünde beslän şahyrlyk ýoly bilen Ýunusyñ şahyrana ýolunyñ gabat gelmegi, kybapdaş bolmagy döredijilik küýsewi bolup, ony Ýunus Emräniñ döredijilik ummanyna tarap äkidipdir. Ol Ýunusyñ çeper mirasyndan nusga alypdyr, käbir şygryny hut Ýunusyñ täsirinde ýazypdyr. Muña göz ýetirmek üçin bu iki ussadyñ "Bir söz" we "Bilmez ola" diýen atdaş goşgularyny deñeşdirmek ýeterlikdir. Ýunus Emrede:
Söz ola - kese söweşi,
Söz ola - kesdire başy,
Söz ola - awuly aşy
Bal ile ýag ede bir söz.
Hataýyda:
Söz bardyr - kesdir başy,
Söz bardyr - keser söweşi,
Söz bardyr - awuly aşy
Bal ileb eder ýag bir söz.
"Bilmez ola" goşgusy Ýunusda:
Ýunus, imdi bar täk otur,
Ýüzüñi hazrete götür,
Özüñ kibi bir är getir,
Hiç jahana gelmez ola.
Hataýyda:
Gel, Hataýy, sen geç, otur,
Dagwyýy, magnyýa ýetir,
Söhbetiñe bir är getir,
Jana, başa galmaz ola.
Bu kybapdaşlygy Ysmaýyl Hataýynyñ ejizligi diýip, ýörmän, gaýtam ussat şahyryñ Ýunus Emrä söýgüsi, hormaty diýip, düşünilse, dogry bolar.
Hataýynyñ şahyrlyk ussatlygynyñ belent derejä ýetenligini beýik türkmen şahyry Muhammet Fizulynyñ "Beñ we bada" eserini oña bagyşlamagy, uly hormat bilen ondan nusga almagy, Hataýynyñ şygyrlaryna nezire ýazmagy bilen hem düşündirse bolar.
Gündogar Anadolyda Pir Soltan Abdalyň, Gaýgysyz Abdalyñ, Gul Hümmediñ we başgalaryñ Hataýynyñ döredijiliginden ylham alyp, şygyrlar döredenligi belli. Onuñ çeper mirasy ençeme tezkireçiniñ kitap sahypalaryny bezänligi bilen bir hatarda, Orta asyrlardan bäri nesilden-nesle geçip, aýdym bolup ýañlanyp galýar.
Abdyrahman MÜLKAMANOW.
# edebiyatwesungat_2003
0
