Stalin nämüçin ýewreý awtonom oblastyny döretdi?

STALIN NÄMÜÇIN ÝEWREÝ AWTONOM OBLASTYNY DÖRETDI?

ABŞ-nyñ ýewreýler üçin ýurt hökmünde Palestinanyñ ýerine Krym ýarymadasyny satyn alma meýilleri...
ABŞ-nyñ Ýewreý komiteti ýewreýleri Kryma ýerleşdirme pikirini janlandyrmak üçin Ikinji jahan urşunyñ turmagyndan peýdalandy / Fotosurat: AFP

XX asyryñ başlarynda ABŞ-nyñ Krym ýarymadasyny satyn alyp, bu ýeri ýewreýler (jöhitler) üçin ýurt etmek ugrundaky synanyşyklar bolup geçdi.
Bu ýurt Russiýany Garadeñizden daşlaşdyrmagyñ hasabyna giñeldilmelidi.
Taryhy maglumatlara görä Oktýabr rewolýusiýasynyñ serdary Wladimir Iliç Lenin 20 million dollar bergisi bolansoñ, ýarymadany öwezine bermek şerti bilen bu pyglyñ toruna düşdi.
Onuñ eden bu işi XIX asyryñ ortalarynda rus imperatory Aleksandr II-niñ Alýaska ýarymadasyny 7 million dollara ABŞ-na satyşyna meñzeýär.

• "Krym Kaliforniýasy"

Stalinem Palestinanyñ ýerine Krymyñ ýewreýlere ýurt edilip berilmegi bilen ylalaşyp, şol ýoldan gitdi.
ABŞ-nyñ prezidenti Garri Trumen şol wagt Garadeñiz boýunça harby-deñiz güýçlerini Krymdan çykarmagyñ gamyny iýip ýördi.
Has soñra Stalin edýän işini gaýtadan gözden geçirip, 1934-nji ýylda Uzak Gündogarda "awtonom ýewreý oblastyny" döretmek üçin işe girişdi.
Birnäçe bölümlik bu kyssa XX asyryñ ikinji onýyllygynda bolup geçen Bolşewistik Rewolýusiýanyñ ilkinji ýyllarynda başlanýar.
Jöhitler 1917-nji ýylyñ Oktýabr rewolýusiýasynyñ yzysüre turan graždanlyk urşy ýyllarynda weýran bolan ýurdy täzeden gurmaga mejbur bolan Iliç Leniniñ we sowet häkimiýetini kynçylyga uçradan düýpli maliýe krizisiniñ ýagdaýyny gowy bilýärdiler.
1914-nji ýylda Gündogar Germaniýanyñ ýewreýlerine kömek etmek üçin gurlan Ýewreý-amerikan komiteti (American Jewish Joint Distribution Committe/JDC) 1922-nji ýylda Lenini 20 million dollarlyk çekleri satyn almagyñ peýdaly boljagyna ynandyrmagy başardy.
Şoña laýyklykda ýylda 1,5 million dollar tölenmelidi we tölegiñ möhleti 1945-nji ýyla çenli uzaldylmalydy.
Sowet Sosialistik Ýewreý Respublikasy gurlan ýagdaýynda, deregine Krymyñ iñ gowy ýerlerinden 375 müñ gektar ýer 10 ýyllap kepillik astyna alynmalydy.
Lenin munuñ bilen ylalaşdy. Onuñ yzyndan gelen oruntutary Stalinem 1929-njy ýylda ýewreý wekilçiligi bilen "Krym Kaloforniýasynyñ" gurulmagy üçin gol çekişilen şertnama laýyklykda bildirilen talaplara eýeripdi.
Ýewreý-amerikan komiteti beýleki birnäçe teklibiñ ýany bilen ýarymada iñ täze amerikan ekerançylyk gurallarynyñ ýollanmagy babatdaky şertnamany hem gola goýdy.
Hatda Kryma ugradyljakdygy aýdylan bu iş gurallaryny Moskwada görkeziler. Lenin janyna kast etmäge synanyşylandygy sebäpli ýarawsyz ýatandygyna garamazdan getirilen gurallary gözden geçiripdir. Ol ýewreýleriñ Kryma ýerleşmegine razylyk bermek kararyna-da şundan soñ gelipdir.

Ýewreýler Kryma ýerleşip başlan badyna 185 hojalygy öz içine alýan kollektiw ekerançylyk hojalygy (kolhoz) döräpdir. Munuñ bilen birlikde ilkinji maliýe kreditleri-de berilip başlanypdyr.
Alynan kreditleriñ yzyna berilmezligi aksiýalary elinde saklaýan 200 amerikan ýewreýiniñ Krym topraklaryna eýeçilik etmek hukugyny gazanmagy añladýardy.
Aksiýalaryñ eýeleriniñ arasynda amerikan jöhitlerinden prezident Ruzwelt we onuñ aýaly Eleanora, millioner Rokfeller, Ikinji jahan urşunyñ yzyndan Ýewropanyñ täzeden gurulmagy boýunça ykdysady maksatnamanyñ awtory meşhur ykdysatçy Jorj Marşal hem bardy.
Geñ ýeri, bu kreditler sowet döwletiniñ federal býužetiniñ gözegçiligi bolmazdan gönüden-göni Krym ýewreýleriniñ kisesine girýärdi.
Hernä Krym tatarlary gozgalañ turzup, Sowet häkimiýetine garşy aýaga galdylar we ýewreýleri sebitiñ merkezi Simferepola (Akmetjide) alyp barýan otla çozup, wagonlardan ýeke ýolagçynyñ-da Kryma aýak basmazdan yzyna gaýtmaga mejbur etdiler.

• Awtonom ýewreý oblasty

Edil şol pursatda Stalin ýagdaýyñ soñunyñ eýgilige ýazmajagyny bildi we 1934-nji ýylda Krymdan uzakdaky Uzak Gündogarda awtonom ýewreý oblastyny gurmaga girişip, hemmeleri haýrana goýdy.
Şol wagtyñ ýewreýleri görkezilen ýere göçmekde ýaýdanmaçlyk edenem bolsalar, bu oblast häzirem bar.
Şol sanda Stalin Krymda ýewreýler üçin ýurt gurmak pikirini durmuşa geçirmekden doly el çekdi we hususanam Krymyñ tatar, grek, nemes, bolgar raýatlarynyñ dowamly gozgalañlaryndan soñ muny durmuşa geçirjek bolmagyñ Sowet Soýuzynda dürli halklaryñ agzyny birikdirip ýaşar ýaly derejede gazanylan durnuklylygy bozup biljegini aýtdy.
Emma bu mesele birnäçe kynçylyklary-da özi bilen alyp geldi. Ýewreý oblasty 1915-nji ýylda gurlan Tihonkaýa atly kiçijik otly duralgasynyñ ýerleşýän ýerinde gurlupdy.
Üstesine oblastyñ ilaty diýseñ seýrekdi we şol döwürde ýewreýler oblast ilatynyñ bary-ýogy 2%-ni düzýärdi.
2023-nji ýylyñ statistikasyna görä-de, oblastyñ döredilen wagtyndan 100 ýyla golaý wagt geçenden soñam oblastyñ ilatynyñ sany 147 müñden geçmändir.
Häzir ýewreýler ilatyñ 1%-denem azyny emele getirýär we bu görkezijini ýene-de pese düşürip bolar. Muña derek ol ýerdäki rus ilatyñ sany 92%-denem ýokarda.
Statistiki görkezijiler oblast ilatynyñ dowamly azalýandygyny habar berýär. Bu oblastyñ geografiki ýerleşişiniñ ýewreýler üçinem, beýlekiler üçinem amatly ilat demografiki köpelişiñ habarçysy däldigini görkezýän alamatlar bar.
Ýewreýler üçin Hytaýa golaý ýerdäki gündogarda Habarowsk oblasty, günbatarda Amur oblasty, günortada-da Russiýa bilen Hytaýyñ arasyny biri-birinden aýyrýan Amur derýasy bilen gurşalan, 170² kilometrdenem az meýdana eýe we yns-jynsyñ ýaşamaýan ýeri saýlanyp alnypdy.
Dokumentler sowet ýolbaşçylarynyñ 1929-njy ýyldan başlap Ukrainadan, Belarusdan, Gürjüstandan, Azerbaýjandan we Russiýanyñ Sibir we Uzak Gündogar ýaly dürli ýerlerinden 900 sany ýewreýi bu oblasta ýerleşdirmek üçin razy etmegi başarandygyny habar berýär. Ýöne bu raýatlaryñ köpüsi az wagtdan soñ ýolbaşçylaryñ oýnuna düşünip, öñki ýaşaýan ýerlerine dolanyp geldiler.
Sowet döwründe we ondan soñam rus ygtyýarlylarynyñ bu oblastdaky durmuşa medeniýet we şäher howasyny bermek üçin eden tagallalaryna garamazdan, bu ýer şindizem Russiýanyñ iñ seýrek ilatly oblasty bolmagynda galýar.
Ýewreýlerem ilatynyñ sany Russiýanyñ beýleki respublikalaryndaky we oblastlaryndaky iñ kiçijik posýologynyñ ilatyndanam az bu oblastyñ jemi ilatynyñ 2%-denem azyny düzýär.
Ýewreý halkyndan bolan adamlaryñ düşewüntli kärleri we hünärmenlik ugurlary saýlap alýandyklary hakdaky aýdylýanlar olaryñ oñaýly ýaşaýyş-durmuş şertlerinden mahrum çet ýerlerde ýaşamaga nämüçin razy bolaslarynyñ gelmändiginine düşünse bolýar.
Sowet ygtyýarlylarynyñ bu ýeri Ýaponiýadyr Hytaý bilen araçäk zonalarynyñ howpsuzlygyny berkitmegiñ ýany bilen Ýewropadaky we Amerikadaky asly ýewreý halkara sosial gatlajlar bilen gowy gatnaşyklary ýola goýmakda amatly mümkinçiligi gazanmak üçinem saýlap alandygyna yşaratlar bar.

Maksatnamanyñ ýüz ýyla golaý taryhynyñ bardygyna garamazdan ýewreýleriñ görkezen gyzyklanmasyna we üýtgeşmelere seredenimizde, maksatnamanyñ şol wagt göz öñüne tutulan we şindizem ünsden düşürilmeýän netijäni gazanmandygyny görýäris.
Adyny Bira we Bijan derýalarynyñ arasyndaky geografiki ýerleşişinden alan paýtagt Birobijanyñ ilaty häzir 70 müñdenem az.
Paýtagt gurlany bäri ýewreý ilaty 2%-den geçmedigem bolsa, sowet ýolbaşçylary sany azdygyna garamazdan şäheriñ ilat sanyna niýetlenip gurlan teatrlary, muzeýleri açmak we Ýuwaş okeanyñ kenarynda ýerleşen Wladiwostok ýaly golaý-goltumdaoy uly şäherler bilen aragatnaşygy ýola goýmak ýaly işler bilen birlikde dini baýramlary geçirmek we ýewreý milli naharlaryny taýýarlamak ýaly şähere ýewreý durmuş obrazyny bermek üçin jan etdi.
Emma şu makalany taýýarlap ýörkäm, awtonom ýewreý oblasty we paýtagty Birobijan hakda ýazylanlary okanymda syýahatçylaryñ gelim-gidimli ýerlerinde seresap bolmalydygy hakda duýduryşa gabat gelmek meni geñ galdyrdy.
Ýol ýazgylary we bu barada çap edilen maglumatlar aýratynam Dzeržinskiý, Gorkiý, Oktýabr prospektlerinde ogurlykdyr talañçylygyñ köp bolýandygyna ünsi çekýär.
Bu üç köçe adyny KGB-niñ düýbüni tutujy Dzeržinskiden, meşhur ýazyhy Maksim Gorkiden we 1917-nji ýylyñ 25-nji oktýabrynda bolup geçen Bolşewik Rewolýusiýasynyñ taryhy bolan oktýabr aýyndan alýar.

• Staliniñ gaýtmyşym etmegi

Stalin Ýewreý Awtonom oblastyny gurmak bilen ýewreýlere ýaşara ýurt bermek pikiriniñ durmuşa geçirilmegini goýbolsun edipdi. Emma Ýewreý-amerikan komiteti we ABŞ-daky ýewreý lobbisiniñ tanymal wekilleri az wagtdan soñ Ikinji jahan urşunyñ turmagyndan peýdalanyp, ýewreýleri Kryma göçürip getirmek pikirini täzeden gozgady.
Şunuñ bilen baglanyşyklylykda amerikan ýolbaşçylary Ýewreý antifaşistik komiteti tarapyndan taýýarlanan we öñ ylalaşyga gelinen pikiriniñ durmuşa geçirilmegi üçin Staline basyş etmäge başlady.
Russiýanyñ Informasiýa ministri Poltoranin 90-njy ýyllaryñ başynda hepdelik "Аргументы и Факты" gazetinde beren reportažynda käbir maglumatlardan söz açdy.
Şol maglumatlaryñ habar bermegine görä, Stalin kömekçisi Milowan Dgilasyñ gatnaşmagynda Ýugoslawiýanyñ döwlet ýolbaşçysy Ýusup Broz Tito bilen duşuşypdyr.
Şol duşuşykda Stalin Tito ABŞ-nyñ prezidenti Ruzweltiñ 1943-nji ýyldaky Tähran konferensiýasynda özi bilen gürleşendigini we "Krym Kaliforniýasy" atly maksatnamanyñ çäklerinde ýewreýleri Kryma ýerleşdirmek işini dowam etdirilmegi hakda has öñ gelinen ylalaşyga eýermelidini aýdandygyny mälim etdi.
Ruzwelt ýewreý maliýe lobbisiniñ bu boýunça özüne yzygiderli basyş edýändigini tutaryk edinipdir. Hasam beteri, Ikinji jahan urşunda ABŞ-nyñ ýaranlaryna harby goldaw, azyk, çig mal, energetika serişdlerini bermek maksady bilen 1941-nji ýylyñ mart aýynda Kongresiñ tassyklan "Lend Lease Act" programmasyny duruzmak haýbatyny atypdyr.
Şol sanda, ABŞ-nyñ nemesleriñ sowet güýçlerine gönükdiren hüjümleriniñ agramyny gowşatmak üçin Faşistik Germaniýa garşy "ikinji fronty" açmazlyk ähtimallygy bilenem gorkuzmaga synanyşypdyr we ondan tatarlaryñ Krym ýarymadasyndan göçürilmeginiñ başlanmagyny talap edipdir.

Amerikanlar Stalinden maliýe aksiýalaryny tölemegi talap etmäge başlan badyna, Stalin olara ýewreýler üçin ýurt gurmaga synanyşyklaryny Krym ýarymadasynda däl-de, Palestinada ýerine ýetirmäge taýýardygyny mälim edipdir.
Stalin Sowet Soýuzynyñ Ýewreý-amerikan komitetinden alan karzlaryndan kemmegiñ ýerine mümkin bolan ýewreýi Palestina göçürip äkitmegi, olary nemeslerden ele salan we palestin ýewreýlerine beriljek ýaraglar bilen ýaraglandyrmaga ylalaşýandygyny mälim edipdir. Hatda Çehoslowakiýa, Bolgariýa Palestinadaky ýewreýlere şol ýerdäki araplar bilen uruşlarynda gerek boljak ähli ýaraglar bilen üpjün etmegi buýrupdyr.
Munuñ bilen birlikde Stalin ABŞ-nyñ we ýewreý lobbisiniñ basyşy dowam etdirmeginden, Sowet Soýuzyny Krymy bermek boýunça öñ beren sözünde durmaga mejbur etmek üçin halkara sudlara ýüz tutmagyndan gorkupdyr.
Olar Krymyñ ýany bilen Garadeñiz kenarynyñ ugry boýunça Soçini we günbatarda Türkiýäniñ serhedine goñşy Abhaziýanyñ araçägine çenli aralykdaky şäherleri öz içine alýan, şeýle-de gündogarda Ukrainanyñ Odessa we Herson oblastlarynyñ ýerini eýelemegi meýilleşdirýärdiler.
Bulam iş ýüzünde Sowet Soýuzynyñ Garadeñizden uzaklaşdyrylmagyny we Krymyñ günortasyndaky Sewastopolda Garadeñiziñ iñ uly deñiz bazasyndan mahrum edilmegini añladýardy. Bu ýerler häzir Russiýa bilen Ukrainanyñ arasyndaky çaknyşyga sebäp bolan ýerlerdir.

Sami IMARE.

Anna, 17.11.2023 ý.