Artistiñ inçe senedi

ARTISTIÑ INÇE SENEDI

Biz özümiziñ şu makalamyzda türkmen teatrlarynda aktýorçylyk sungatynyñ realistik tebigaty, häzirki döwürde onuñ käbir ýagdaýlary hem-de şol sungatyñ örän inçe hem näzik sungatdygy - artistiñ döredijiliginiñ gaty jogapkärli işdigi barasynda käbir pikirleri orta atmakçy.
Türkmen teatry özüniñ ösüp başlan günlerinden tä häzirki döwre çenli esasan aktýorlar teatrt hasaplanýandyyy hemmämize mälimdir. Çünki aktýorlyk sungaty onuñ iñ güýçli tarapydyr. Onuñ iñ oñat spektakllary hut Aman Gulmämmedow, Alty Garlyýew, Ata Durdyýew, Bazar Amanow, Sona Myradowa, Muhammet Çerkezow, Gylyç Berdiýew, Täçbibi Gafurowa, Suraý Myradowa, Kakabaý Durdyýew, Sabyr Ataýewa, Nurjemal Söýünowa we beýleki ençeme aktýorlaryñ döreden ajaýyp sahna obrazlary arkaly taryha girdiler. Bu aktýorlaryñ türkmen sahnasynda janlandyran iñ oñat obrazlary özüniñ ideýa-mazmun jähtden çuñlugy hem-de formasynyñ aýdyñlygy bilen tapawutlanýarlar. Olaryñ giñ diapazonly ses öwüşgini, plastikasynyñ çeýe gelşikliligi hem-de emosional täsirliligi häzir hem göz öñüne gelip, gulakda ýañlanyp dur. Ol obrazlar hakykatdan hem ideýa-filosofik taýdan umumylaşdyrylan aýdyñ tiplerdi. Olaryñ estetiki täsirliligi hem hut şondady. Beýle üstünlikler, elbetde, öz-özünden bolmaýar. Ol diñe rollaryñ aktýorlara dogry paýlanmagynyñ, obrazyñ üstünde çynlakaý işlenilmegini, sahnada psihologik jähtden çuñ hem-de hakykatdan hem göze doly tipik häsiýetiñ janlandyrylmagynyñ netijesidir. Emma gynansak-sa, soñky ýyllarda aktýorçylyk sungatyna, artistiñ döredijiligine şol çynlakaý hem jogapkärli garaýyşlar birhili gowşap barýan ýaly. Şonuñ köp zähmet talap edýän inçe işdigi, halkda gözel duýgulary oýaryp, belent ideallary terbiýelemek ýaly möhüm wezipedigi hemişe üns merkezinde saklanman, kähalatlarda sowuk-salalyga ýol berilýän wagtlary-da bolaýýar.
Biz roly aktýorlara dogry paýlamagyñ örän jogapkärli meseledigini ýatlap geçdik. Bu tötänden däl. Çünki her bir aktýoryñ özüne aýratyn laýyk gelýän, onuñ üstünlikli ýerine ýetirip biläýjek rollarynyñ bolýandygy jedelsizdir. Bu meseläni belli bir amplua kesgitliligi bilen garyşdyrmak hem bolmaz. Muña mysal edip, akademiki drama teatrynyñ durmuşynda bolan bir ýagdaýy ýatlasym gelýär.
"Aýgytly ädim" spektaklynda Aman Gulmämmedow bolşewkik komandir Çernyşowyñ roluny ýerine ýetirýärdi. Onuñ bu obrazy när derejede çuññur hem-de täsirli, hakyky realistik äheñde döredendigi hemmelere mälim bolsa gerek. Ol obrazy göreñde görüñ dokunýardy. Ynha, günlerde bir gün Aman Gulmämmedow näsaglaýar-da, Çernyşowyñ rolunda başga bir artist çykyş edýär. Daşyndan göräýmäge ol aktýoryñ ini-boýy Aman aganyñkydan pes däl. Emma obraz döredilişini göreniñde welin, olaryñ arasy ýer bilen gök ýalydy. Lapyñy keç edýärdi. Öñki döredilen sahna obrazy özüniñ bütin estetiki gözelligini ýitirdi, onuñ agramy gaçdy, täsirliligi mese-mälim peseldi. Şonuñ bilen birlikde, elbetde, bütin spektaklyñ hem ideýa-çeperçilik derejesine zeper ýetirildi.
Biz bu mysaly ýatlamak bilen, ikinji çykyş eden artisti tankytlamakçy bolman, eýsem şunuñ ýaly ýagdaýlaryñ teatrlarda az bolmaýandygyny nygtasymyz gelýär. Munuñ ýaly ýagdaýlar esasan hem köne spektakl täzeden dikeldilende, aýratyn hem teatryñ döredijilik kollektiwi tomus gastrollaryna taýýarlanýan döwürlerinde ýüze çykýar. Şol döwürde iş bir agşamyñ dowamynda birnäçe ýerde spektakl görkezip bolar ýaly edip guralmak bilen, rollar gabat gelen boşlaw aktýorlara tabşyrylýar-da, howul-hara taýýarlanylan spektakllar tomaşaçylara hödürlenilýär. Netijede spektakl belli bir derejede özüniñ ideýa-çeperçilik hilini ýitirýär. Režissýorlaryñ aýlap-ýyllap çeken zähmeti bilen döredilen obrazlary bozulýar, degerli detallar ýitýär, tüýs jüpüne düşen inçe tilsimler sapagyndan tänýär-de, spektaklyñ hünji deýin ýerbe-ýer goýup düzülen obrazlaýyn bütewiligi dyr-pytrak bolaýýar. Onsoñ, ol spektakl tomaşaça bermeli estetik lezzetini doly derejesinde berip bilmeýär, sahna obrazlary bolsa belent ideallary teswirlemekde ejiz gelýärler.
Bizi tolgundyrýan zat esasan hem bu ýagdaýlaryñ ýöne bir wagtlaýyn hadysa bolup galaýman, eýsem artistlerde aktýorlyk sungatyna nädogry garaýyşlary döredýänligindedir, olaryñ öz senedine kembaha garap, düýbünden ters düşünjelere uýýandyklaryndadyr. Käbir aktýorlar sahnada obraz döretmek kyn zat hem däl, sözleriñi ýatdan bilip, hereketleriñi durmuşdaky bolşuña meñzedibräk alyp baryp bilseñ bolýar diýen pikirleri aç-açan aýdýarlar. Şu pikiri, gynansak-da, hatda özüniñ bütin ömrüni türkmen teatryna bagyşlan tejribeli artistlerimizden hem eşidýänligimiz has-da gynançlydyr. Beýle pikir diñe artistiñ sungata bolan düşünjesiniñ ýöntemliginden, sungatyñ filosofiki çuñlugyna düşünmeýänliginden, onuñ gadymy grek filosofy Aristoteliñ aýdyşy ýaly, adamyñ ahlak çeşmesini arassalaýjy ähmiýetine göz ýetirip bilmeýänliginden gelip çykýar.
Teatr durmuşynda şeýle bir gürrüñe ýygy-ýygydan gabat gelmek bolýar. Repetisiýa döwründe režissýor sahna obrazynyñ umumy filosofiki äheñini güýçlendirmek maksady bilen personažyñ gylyk-häsiýetini tipleşdirmek hem-de onuñ täsirliligini ýitileşdirmek üçin artistden döredýän sahna obrazynyñ emosional hem daşky forma jähtden aýdyñ bolmagyny talap eden-de, käbir artist özüni realistik sungatyñ tarapdary saýyp, nägilelik bilen režissýora ýüzlenip: "Durmuşda beýle bolmaýar ahbetin" diýip, režissýor bilen ýerliksiz jedele girişýär. Ol artist durmuş hakykaty bilen sungat hakykatynyñ tapawudyna, sungatyñ diñe bir durmuşyñ fotografik kopiýasy däldigine, sungatyñ şahyrana tebigatyna, onuñ durmuşa, adamyñ psihologiýasyna has içgin aralaşyp, jemgyýetçilik hadysalaryñ iñ içki kada-kanunlaryny açmaklygy gönükdirilendigine düşünmeýär.
Realizm metodynyñ iñ esasy artykmaçlyklarynyñ biri-de, onuñ durmuşy teswirleýiş prinsipidir. Durmuş gözelligini teswirlemek bolsa esasan položitel gahrymanlaryñ üsti bilen, estetiki idealy belende götermek hem-de olaryñ özüne çekiji täsirini hemme taraplaýyn artdyrmak üsti bilen amala aşyrylýar. Şoña görä-de, položitel gahrymanlaryñ durmuşy ynandyryjylygyny ýitirmezden olaryñ özüne çekiji estetiki lezzetini hemme taraplaýyn baýlaşdyrmak zerur. Bu meselede bolsa gahrymanyñ içki dünýäsi, ahlak päkligi hem-de ruhy baýlygy bilen birlikde, onuñ daşky görnüşi, geýim-gejimi, her bir hereketi hem örän ähmiýetlidir. Ol hemme taraplaýyn biziñ estetik idealymyza ýakyn bolmalydyr. Emma, gynansak-da, biziñ teatrlarymyz kähalatlarda şu meselä ýeterlik üns bermeýärler. Sahnada çykyş edýän aktýorlaryñ egninde kirden reñki üýtgän, sallam-sajak, ýirik-ýyrtyk, sandykda baslygyp, ýygyrt-ýygyrt bolan geýimlere, gapjyk ýaly ýepbeşip, öz formasyny ýitiren telpeklere, ýöne bir elujundan ýüp bilen eñege dañlyp, aktýoryñ öz ýüzüne gelişmeýän sakgal-murtlara gözüñ düşende spektakldan estetiki lezzet almak örän çetin bolýar. Şonuñ ýaly ýagdaýlara aýratyn hem opera-balet teatrynyñ sahnasynda köp gabat gelmek bolýar. Köpçülik sahnalarynda işiñ şu tarapynda ýeterlik üns berilmeýär. Bu meselä ýüzleý garalýar. Kähalatlarda bolsa şu ýagdaýy eseriñ sosial mazmuny bilen aklamaklyga-da synanyşylýar. Olar garyplar. Şoña görä-de olara nähili eşik geýdireñde-de tapawudy ýok diýip, düşündirjek bolýarlar. Emma sungata beýle garaýyş düýbünden nädogrudyr. Garybyñ eşigi sahnada ýönekeý matadan tikiken bolup biler, ýamaly bolup biler. Emma ol kirli ýa-da ýygyrt-ýygyrt bolmaly däldir. Ol öz estetiki gözelligini ýitirmeli däldir. Eger-de položitel gahrymanyñ obrazynda şunuñ ýaly ýagdaýa ýol berilse welin, munuñ özi has gynançly bolýar. Şeýle bolanda sungat öz ideýa-estetik wezipesini berjaý edip bilmeýär, belent ideallary teswirlemekden ejiz gelýär. Munuñ özi teatryń sahna medeniýetini ep-esli derejede peseldýär. Bu meseleler sungatda ownuk, geldi-geçer bir zatlar däl-de, eýsem düýpli meselelerdir.
Bu ýagdaý kähalatlarda otrisatel obrazlarda-da ýüze çykýar. Artist öz personažynyñ otrisatel häsiýetini ýüze çykarjak bolup, ony bolşundan hem beter wejera edip görkezmeklige çalyşýar. Onuñ geýim-gejimine-de üns bermeýär, hereketlerini-de gereginden artyk gödek edip görkezýär, tomaşaçylary güldürjek bolup obrazda derek goýmaýar. Emma sungatda her bir obrazyñ çägi bolmalydyr, onuñ ölçeg derejesi saklanylmalydyr.
Umuman aktýorlyk sungaty barada gürrüñ edilende, onuñ inçeden çylşyrymlylygy hem-de hakyky zehin alap edýän kynlygy barada söz açylanda, ýene-de köp zatlary agzamak mümkin. Artistiñ sahna-tehnikasy barada, plastiki çeýeligi, giñ diapazonly sesi, sahna dili we ýene-de köp meseleleri gozgamak bolardy. Bularyñ hemmesine-de artist hemişe türgenleşen bolmalydyr. Aktýor her bir täze sahna obrazyny döredende şol serişdelerden ýerlikli peýdalanmagy başarmalydyr. Artistiñ sarpasy şoña baglydyr.
Artistiñ senedi inçe senetdir. Şoña görä-de, ol ony hemişe taplap durmalydyr. Çünki türkmen teatrynyñ geljegi hem belli bir derejede şoña baglydyr. Bu barada ýurdumyzyñ teatrlarynyñ döredijilik kollektiwleriniñ çynlakaý oýlanmaklary, gerek bolan çäreleri görmekleri hem-de hemişe bu meseläni özleriniñ üns merkezinde saklamaklary zerur. Aýratyn hem ýaş aktýorlar bilen geçirilýän işlere üns bermek gerek. Sebäbi olat biziñ milli teatrymyzuñ geljegidir, ertirki günüdir.

Jumadurdy SARYÝEW.

# edebiyatwesungat_81