DOSTUÑY TANAJAK BOLSAÑ, KARZ DILE
Algy-bergi ata-baba gelýän dessur. Onsuz gitjek ýeriñ ýok. Hatda barjamlyraklaryñam pukaralara dilegi düşüpdir. "Altyn gapylyñam agaç gapyla dilegi düşer" diýen nakylam, belki, şu zatlardan soñ dörändir.
Algy-bergo her hili ýagdaýda ýüze çykyp biler. Häzir göterimine karz berip ýörenem, dil haty alyp, karz berip ýörenem, kyn ýagdaýda galan dost-ýaryna gitse-gitsinine pul berip ýörenem, özüniñ artyk-süýşügini metjitdir-medreselere geçirip ýörenem bar.
Karzyñ yzynyñ gürrüñiniñ kändigini gowy bilýäris. Sebäbi algy-bergi ynsanyñ iñ owunjak, göze görünmeýän häsiýetlerine deñiç dolulaýyn açyp görkezýär.
Tanyş-bilişlerine göterimine dollar karz berip ýören süýthorlaryñ (musulmançylykda göterimine karz bermek süýthorlyk hasaplanýar) bardygyny, wagtynda bergisini berip bilmän, aýba-aý üstüne prosent münüp duransoñ, bergidarlaryñ namysyñ aşagynda galmajak bolup iriräk-iriräk öý goşlaryna, maşynlaryna deñiç satyp ýörenleriñ bardygynam bilýäris.
- Häzirki döwür ozalam yrgarak güman edilip ýörlen adamlaryñ ýüz perdesini doly syryp taşlady. Göterimsiz-beýlekisiz bir aýlyk pul karz alyp, bergidary bilen bir gatdaky edarada işlese-de, ony günde-günaşa aldap: "Ertir berýän... Düýn señ puluñy jemledimem. Pasportymyñ arasyna salyp goýupdym welin, pasportym bilen bile gaçaýypdyr. Birki günden ýene jemläp getirin!" diýip, algydaryny bir ýyllap aldap ýörenem bar. Her haýsy bar.
Eýsem, bular ýalylara nähili häsiýetnama berjegiñi-de bileñok. Indi algydary ony görenden utanjyna gaçyp gidýär. Sebäbi ol bergidarynyñ ýalan-ýaşyryk gürrüñlerinden halys doýdy. Hawa, bergidar däl-de, algydar gaçýar. Şeýlelikde, daşyndan edepli diýip ýören adamymyz baryp ýatan kezzap bolup çykdy oturyberdi. Munuñ sebäplerini düşündirmek welin bize kyn düşýär.
Söhbet algy-bergä dirände, oglan döwrümde eşiden bir gürrüñim ýadyma düşäýýär. Ony goñşymyz Annaguly aga aýdyp beripdi.
"Bir gün daşarda otyrdym welin, aýna zawodynyñ bärsinde ýaşaýan Nury ýemşik geldi. Saglyk-amanlyk soraşdyk. Birsellemden soñ myhman şeýle diýdi: "Annaguly, sen bilýänem dälsiñ, kalañ pahyryñ maña bergisi bardy..."
Men tisginip gitdim: "Allajanlarym, men-ä eşidemok. Bergisi näçedi? Aýdyp otyr!". "Annaguly, üstünden ýoñsuz ýyl geçipdir. Türkmençilikde ölen adamyñ bergisi geçilýär. Ýöne birküç gün bäri böwrüm bükgüldäp dur. Düýşüme kakañ giripdir. Sen näme et diýsene! Maña bir manat ber... Kakañ bergisi diýip ber. Kakañ pahyram göründe rahat ýatsyn, menem ynjalaýyn, senem rahat gez. Yrym-yrym, ýom-ýom" diýipdirler. Şunuñ bilen biziñ aramyzdaky algy-bergi tamam..."
Lebzi halal, daýaw adamlar ozalam kändi, häzirem ýeterlik. Ýöne algy-bergi bilen baglanyşykly her dürli wakalar häli-şindi ýüze çykyp dur.
Ilki bilen-ä, karz dilemegiñ juda kyn zatdygyny aýtmak gerek. Dilegçi, dogrusyny aýtsañ, kellesini etegine salyp gelýär. Iñ esasy-da ol ýumşunyñ bitäýjek ýerine ýüz tutýar. Şonda möhümi bitmedik serpmeden gaýdana dönýär.
Alty aga diýip bir gowy tanşym bar. Täzelikde pensiýa çykdy. Wezipeliräk ýerde işlän adam. Polady ýumşak, oñarsa, il-güne kömek edip ýöreniñ biri. Wezipedekä daşy hozanakdy. Arman, hažyk-hužuklary içgin tanaman, olaryñ käbirlerini dost tutundy.
Ýaşuly özüne zerur pul gerel mahaly kösenmerin diýdi. Ýöne bir mahalky ýagşylyk eden adamlary onuñ ýüzüne-de seretmediler. Müñ bir bahana tapyp, ony boş goýberdiler.
"Haýwan alasy daşynda, adam alasy içinde" diýleni. Alty aganyñ gonjuna gor guýuldy. Sebäbi indi onuñ üçin karz sorap baran gapylarynyñ bary müdimilik ýapyldy. On ýyl, on bäş ýyl bäri gatnaşyp ýören adamlaryñdan geçmek, elbetde, añsat iş däldir.
Doýmaz-dolmazlygyñam nadanlygyñ bir görnüşidigine Alty aga gowy düşünýärdi. Ylymly-bilimli, añ-düşünjeli adam hiç haçan baýlyga kowalaşmaz. Sebäbi baýlygam başa düşen ýowuz bela. Öz gazananyñy, ýygnanyñy özüñe siñdirip bilmeseñ, dogan-garyndaşyñ, dost-ýaryñ işigiñden gelip, bäş manat karz dilände millionlaryñ başyny bozmaga ýüregiñ çatman, olary boş goýberjek bolsañ, bu bir durmuş däl-de, hupbat ýamany...
Bu çaklañja ýazgymy gussaly hörpde gutarasym gelenok. Sebäbi durmuşda Nury ýemşik, Annaguly aga ýaly päkize adamlar, Hudaýa şükür, köp. Alty aganyñ möhümi bitdi. Özem garaşmaýanyndan bitdi. Ýogsa, oña karz bereniñ şo wagtky ýagdaýy hem Alty aganyñkydan enaýy däldi.
- Men Amany köpden bäri tanaýaryn - diýip, birneme şähdi açylan ýaşuly maña karz tapyşyny gürrüñ berdi. - Şäheriñ gaýrasynda ýaşaýa olar. Barsam, ýola şaýlanyp duran eken. "Ýol bolsun, nirä?" diýip soradym. "Bergimi bermäge... - Şeý diýip, ol ýylgyrdy. - Birki ýyllykda toý edenimizde üç-dört ýerden karz-kowal etdik. Birisini çagalar unudaýan eken. Öññin sorap geläýdi. "Bir müñ manat alypdyñyz, bir müñ manat berseñiz razy!" diýip gitdi. Zor adam görmeli ony. Şol bir wagtyñ bir müñ manadyna ýarym öküz düşýärdi. Şonda-da bir müñ manada razy ol. Ýogsa, durmuşy bizdenem pes. Pensioner. Garryja aýaly, keselbent ogly bar. Öýüñ bar keşigem şoñ gerdeninde. Düýn bazarda öküzimi satyp geldim. Şoñ laýyk ýarysynam häzir eltip geljek bolup durun... Ahow, daýawlyk edýän adamyñ ýanynda bizem daýawlyk etmel-ä!" diýip, ol loh-loh güldi-de, maña "gulluk" diýdi.
Alty aga habaryny bermejek bolup, kän ýaýdanypdyr. Sebäbi öküzini satyp, bergisini bermäge barýandan karz soramaga wyždanyñam çatjak däldi. Şonda-da ol sypaýyçylyk edip: "Bizem dileg diýip geldik. Ýöne senden karz soramaga het edip bilmeris. Señ ýagdaýyña düşünýän..." diýip, gönüsinden gelip, hoşlaşyp gaýdyberjek bolupdyr.
- Aý, ýok seni boş goýberip bolmaz! - diýip, öý eýesi pert-pert gürläpdir. - Ömrüñde bir gezek ýüz tutup geldiñ. Öküziñ ýarysy señki. Häzirem, ýör, aýlygymy alaly, onam üstüne goşarys. Haçan berseñ, şonda ber. Bermeseñem bor..."
Görşüñiz ýaly, adamynyñ adamdan parhy kän. Muña durmuş diýýärler. Sahysam köp, doýmaz-dolmaz husydam. Halallyga ýugrulanlar ýeterlik, betnebis açgözlerem ýeterlik. Öñem şeýle bolupdy, häzirem şeýle bolar. Ýöne, arman, adam çig süýt emen. Ýagşyny-ýamany wagty bilen seljerip bilmän kösenýäris. Diñe başymyza iş düşende, kimiñ-kimdigini tanap galýarys. Şeýdibem, ozal sylap-hormatlap ýören adamlarymyzdan hemişelik jyda düşýäris.
Haýp... Onsuzam durmuşda çyn, ýürekdeş doat tutunmak añsat däl. Şonuñ üçinem, geliñ, dostlarymyzy, iñ esasy-da, adamkärçiligimizi ýitirmäliñ.
Aman GELDI ogly,
"Watan" gazeti.
